Sari instituzionalen (ohorearen) alde

Joan den urtean Nafarroako erkidegoaren kultur sari gorena, Vianako Printzearena, Dolores Redondo best-seller idazleari eman zioten; literatura alorreko Asturiasko Printzesarena, Haruki Murakami japoniarrari, ez dituena, ados, eta iritzi orokortuenaren arabera, kontsumoko liburuak ekoizten, donostiar nafartuak bezala, baina bai agian zerbait okerragoa, “nobela literarioak” alegia, Damian Tabarovsky idazle eta kritikari argentinarrak honela definitzen zituen modukoak: «ederraren eta atseginaren literatura, klabe mediatikoan egindako nobela populista anti-intelektualak. Dagoeneko ez dira best-sellerak izateko egindako eleberriak, Harold Robbins erara etab. Ez, gauza bera dira, baina altuago». Bai, badakit, beste inoiz erabili dut aipu hau, baina hain iruditzen zait adierazkorra, ezen birziklatzeko baimena aldarrikatzen baitut.

Printze eta printzesen ugaritasun gehiegizkoa alde batera utzita, 2023ko sari konkretu horiek ez zaizkit seinale onak iruditzen.

Angel Errok txio batean zioen halako gauzen aurrean hobe dugula isiltzea, ez dagoela horretaz kexatzerik «XX. mendeko argudiorik gabe». Zaharrunoak izan gabe, alegia.

Bada, beste gauza askotan bai, baina horretan ez nago bereziki ados adiskidearekin, nahiz eta ondo ulertzen dudan zer eman nahi zuen aditzera: niri oso XXI. mendekoa iruditzen zait honetaz kexatzea –alferrik izan daitekeela ondo dakidan arren…–. XX. mendean merkatuaren elefante-lan kanonizatzaileari hesiak jartzeko bazeudelako, estatua eta bere erakundeez gain –aipatu ditudanen antzeko sari instituzionalak barne, noski–, bestelako agente batzuk: akademia, nagusiki, baina baita, neurri batean, prentsa eta komunikabide tradizionaletako kritika ere, eta askotariko liburu-denden sarea, eta biblioteka publikoak, eta abar. Horiek guztiek, bakoitzak beren ahalmenen neurrian, dike-lanak egiten zituzten eskaintzaren eta eskariaren burdinazko legeak planteatzen zuen uholde homogeneizatzailearen aurrean.

XXI. mendearen hasierarako, bistan denez, defentsa-hesi horiek erortzen joan dira, bata bestearen atzetik. Duela ez hainbeste zendutako Dubravka Ugrešić handiak zioen bezala, «arbitraje estetiko-akademikoa desagertzen ari da, eta artearen teoria garrantzitsuak gaur egun hilda daude»; prentsa tradizionalaren kritika –“prentsa tradizionalaz” hitz egiten jarraitu daitekeen neurrian– interes editorialek menderatutako iruzkingintza huts bihurtu da, eskuarki; eta salmenta kate handiek kontrolatutako panoramak, gero eta argitaletxe gutxiagok kontrolatutako panorama oligopolistiko batean, uniformizatu du garai bateko liburu-denda txikiagoen eta “artesanalagoen” multzoak, xumeki, egin zezakeen galbahe lan oro. Ondorioa nahiko garbi azaltzen zuen Julio Llamazares-ek duela ez hainbeste egin zioten elkarrizketa batean: «Nik uste dut idazleak irratiak bezalakoak garela: frekuentzia batean emititzen dugu. Orduan, zuk FMn emititzen baduzu, Frekuentzia Modulatuko irakurleek erantzuten dizute. Uhin Ertainean idazten baduzu, Uhin Ertaineko irakurleek erantzungo dizute. (…) Baina gustatuko litzaidake literaturaren errebindikazio bat egotea, arinkeriaz bete delako, hainbeste komertzializatu delako ezen, azkenean, badirudi arrakasta komertzialak kalitate literarioa baldintzatzen duela».

Estatua besterik ez zen gelditzen, kanon jakin –eta, zer esanik ez, eztabaidagarri– batzuez hornitutako bere hezkuntza-programekin, eta bere maila diferenteetako sariekin –goian aipatutakoekin eta antzekoekin, alegia–, merkatuaren mareari aurre egiteko: Iris Murdoch nobelagile eta filosofo britainiarrak «arte handia» deitzen zuenaren praktikatzaile gaixoentzat nolabaiteko kontsolazio-saritzat har daitezkeen sari horiek hain justu –«arte onak, estiloa edozein dela ere», zioen Murdochek, «sendotasun, irmotasun, errealismo, argitasun, askapen, justizia eta egia ezaugarriak ditu. Irudimen aske baten lana da, trabarik eta ustelkeriarik gabea. Eta arte gaiztoa, berriz, esklabo bihurtutako fantasia baten obra nagi eta desordenatua da»: merkatuak hainbestetan saritzen duen horixe, gehituko nuke–. Egile hipersaltzaileei, ordea, ez zaie nahikoa, bistan denez, merkatuaren onespen masiboarekin: den-dena nahi dute, baita orain arte eskuraezinago izan duten aitortza instituzional horixe barne.

(Norbaitek zalantzak balitu Dolores Redondoren liburuen kokapenari buruz, balizko klasifikazio horren barruan, nik uste dut badaudela bi froga argi, Vianako Printzea sariarekin lotutakoak: alde batetik, Javier Azanzak, Redondoren sariaren aldeko txostengileak, apenas erabili zuela argudio literariorik hautagaitza defendatzeko –denak egon ziren lotuago, positiboki noski, merkatu- eta kantitate-irizpide hutsez harago, Nafarroaren identitatearen, kulturaren, ondarearen eta are turismoaren kontuekin, irizpide literarioez nik ulertzen ditudanarekin baino–. Eta, bestetik, Redondok berak saria jasotzean emandako hitzaldia, zeinaren ardatz nagusian adimen artifizialak “literaturarentzako” izango dituen ondorio guztiz beldurgarriak kokatu baitzituen, normala iruditzen zaidana, ze egia izaki agian literatura mota guztiak, “gorena” nola “kontsumozkoa”, “arriskuan” jartzera iritsi daitekeela AAren garapena, argi dago eroriko den lehenengo lerroa, bataila apokaliptiko horretan, “formulazko” literaturarena izango dela, hori delako AAk lehenengo eta hobeto erreproduzitzen/biderkatzen ikasiko duena, bere natura hutsagatik: badelako, honezkero, prozesu ia mekanizatu/industrializatu bat, berez).

Ez ezazue pentsa horrek guztiak estatuarekiko nire –garai bateko– konfiantza baldintza gabekoa islatzen duenik: ondotxo dakit administrazioko edozein mailatako erakundeak idazle bati sari bat ematen dionean, bere burua saritzen ari dela, nagusiki, idazle horren edo haren lanaren prestigioaz baliatzen ari dela, edo saiatzen dela behintzat, horrela, zuribide gisa, kulturari laguntza ematen diola erakusten duelarik. Eta, bestalde, konbentzituta nago, esaterako, estatuak oinarrizko errenta unibertsal on bat ordainduko balu eta, ondorioz, jendea literaturgintzan –eta bestelako disziplina artistikoen ekoizpenean– merkatu kapitalistak ezarritako eragozpenez libre aritu ahal izango balitz, askoz ere lan eraginkorragoa egingo lukeela zentzu horretan.

Baina, hori gertatzen ez den bitartean, prest nengoen kontraesanez beteriko eta intentsitate baxuko estatuaren hesi-rol hori –neurri batean– defendatzeko. Sarien alorrean, adibidez. Argi dago, ordea, gauzak aldatzen ari direla, prestigioa zerk ematen duen: estatuak berak bere buruarentzako zer “sari” mota eskuratu nahi duen gero eta gehiago kolonizatzen ari da merkatua. Azken finean, badu azalpen historiko bat: XX. mendearen amaieran abiatutako logika neoliberalen deribatu bat izango litzateke. Eta populismo mota baten zabalkuntzarena ere, imajinatzen dut. Baldin eta kontu biak txanpon beraren aldeak ez badira, noski.

Seinale txarra da, edonola ere. (Beste) Kanario bat ikatz-meatokian.

Edonola ere: alde horretatik gerta daitezkeen atzerapauso redondotar eta murakamizale guztien aurrean protesta egiten jarraitzeko prest nengoen, eta nago, erretxin. Baita, eta batik bat, XXI. mende honetan ere. Ez, ez dut uste, Angel Errok zioen bezala, halako zerbait kritikatzea “XX. mendekoegia” denik. Kartsuki garaikidea iruditzen zait oraindik ere.

[Artikulu honen bertsio laburragoak Ortzadar gehigarrian eman
ziren argitara, bi zatitan, 2023ko uztailaren 1ean eta 29an, hurrrenez hurren. Ikatz meatokiaren argazkia, ohi bezala, baimen eta berme guztiekin atera dut New Yorkeko Liburutegi Publikoaren bilduma digitaletatik]

Idazleak Twitterren aritzeko moduen behin-behineko tipologia baterako proposamena (edo tipologia baterako behin-behineko proposamena, hori ere posible da)

Uste dut, Elon Musk usteltzen uzten ari denez, unea heldu dela egun X izena duen, baina, erabiltzaileok, temati, Twitter deitzen jarraitzen dugun sare sozialean idazleen aritzeko moduen inguruko tipologia bat proposatzeko, behingoz. Urteetako perspektiba daukagu honezkero, eta, esan bezala, Twitter noizbait (aurki?) gainbehera betean sartuko den susmoa, beraz, ezin momentu egokiagoa da.

Badago, noski, idazle txiolari Komertziantea, edo, nahiago bada, “profesionala”: bere jarduera zabaltzeko tresna aproposa zela entzun zuen uneren batean (2010ko hamarkadaren erdialdean-edo), eta zorrotz lotu zaio helburu horri, byte bat desbideratu gabe. Hots, ez du inor edo ia inor jarraitzen, ez du inorekin interaktuatzen, norberaren liburuen eta ekitaldien propaganda zabaltzera mugatzen da soilik, txioz txio. Izan ere, horren aldaera bat Twtterreko idazle Robotikoa izango litzateke, gauzatzen dena argitaletxeak edo agente literarioak hartzen duenean idazlearen kontuaren kontrola, are publizitarioagoa bihurtzeko. Agian, nork daki, hori da idazleak Twitterren egoteko modu naturalena, letren errepublika liburuen merkatu bihurtu den aro honetan…

Idazle-txiolari Sakooona, bestalde, bere karreraren ibilbidearen zuzeneko kontakizunari muzin egiten ez badio ere, bereizten da esaldi biribil, solemne, (gehienetan) kriptiko eta totxoak sareratzeagatik, aforismo edo, gutxienez, benazko hausnarketaren forma hartzeko asmo dutenak. Hotz eta motz aritzen da, normalean, eta ez du halakoen inguruko azalpenik ematen (misterioari eusteagatik, eta baita badaezpada ere, sententzia horiek autolaguntzara lerratutako tramoia hutsa izan ohi direla disimulatzeko). Finean, Sakoonak errebotea bilatzen du, birtxiolariek eta datsegileek, osmosiz-edo, ustezko barnatasun horren zati bat bereganatu ahal izango dutelakoan.

Aurreko bi tipoen kasik antonimoa da txiolari literario Hurbil(egi)a, edo “sinpatikoa”, zuzenean edo zeharka egiten dioten erreferentzia guztiei (are ez horren positiboei ere) eskerrak, erantzun adeitsu bat eta birtxioa ematen dizkiena etengabe, astun samarra izateraino. Iradoki bezala, birtxoaren errege-erregina izan ohi da (erreferentziak positiboak direnean noski; horren positiboak ez direnean joera dauka, txiolandiako euskal eremuan bederen, haria “eztabaida garagardo batzuen aurrean jarraitzeko” gonbidapen generikoarekin amaitzeko). Komenigarria izaten da halakoen kontuak zure timelinean isilaraztea liburu berri bat argitaratzen duten bakoitzean, spam-bonbardaketa ekiditeko.

Idazle-txiolari Hurbil(egi) hori izatetik Twitterrekiko Menpekoa edo “jonkia” bihurtzera urrats bat besterik ez dago, maiz. Sarera zertara sartu zen ahaztuta, txiolari porrokatuenen jarduerara lerratzen dena, guztiari buruz iritzia ematen edo iruzkinik xelebre eta hutsalenak botatzeko, nik zer dakit, larunbatero harrikoa egitean entzuten dituen Deutsche Grammophon bildumako diskoen zerrenda emanez, edo are bideo ustez dibertigarriak grabatzeko eta zabaltzeko, skatean txiribueltak ematen, quiche lorraineak kozinatzen edo bandurria jotzen irudikatzen dutenak. Halakoetan zilegi da galdetzea, baiki, zein puntutan uzten zaion idazle izateari, txiolari soil bihurtzeko, batez ere, paraleloki, egilearen ekoizpen literarioan jaitsierarako jite bat nabarmentzen denean, hala kantitatean nola kalitatean.

Setatia deituko dugun txiolari mota hor nonbait kokatzen da, Hurbil(egi)aren eta Menpekoaren artean. Berez ez du hainbeste txio produzitzen, baina, obratu duen iruzkinaren goreneko bertuteez harro-edo, hainbestetan birtxiokatzen du (jatorrizko txioaren birtxioa behin eta berriro deseginez eta atzera txiokatuz lor daitekeena), ezen aurreko biak bezain (astunki) presente egotera iritsi baitaiteke.

Exhibizionista, bestalde, Menpekoaren azpialdaera bat litzateke: bere bizitzaren aspektu hutsalenak dokumentatzera eta erakustera emana ago, hitzez edota modu grafikoan: sukar gastronomikoa sartu bazaio, kozinatzen dituen edo jatetxeetan zerbitzatzen dizkioten plateren argazkiak konpartituz eta iruzkinduz; bidaiari porrokatuak badira, hots, turismoa (literarioa ala ez) erruz praktikatzen badu, paisaia esanguratsuak atzean dituzten selfieak zabalduz. 30 eta 45 urte arteko mota honetako idazle-txiolariak oso astun jartzen dira, gurasoak bilakatuz gero, beren seme-alabek obratzen dituzten ziminokeriekin, batez ere beren aho txikietatik botatzen dituzten “perla” guztiekin, eta behin eta berriro aipatzen dituzte, komatxo artean egoki ezarrita, filosofiaren historia unibertsaleko figura handien esaldiak bailiran, eta ume guztiek, orokorrean, halako ateraldiak ez balituzte bezala, inoiz.

Aurrekoak ez ditugu konfunditu behar, edonola ere, (Auto)Dokumentalista aldaerarekin, azken horrek ez duelako bistatik galtzen zerk ekarri duen sare sozialera, baina muturrera eramaten du, eta bere sorkuntza prozesuaren pauso guzti-guztiak islatzen ditu, ez gutxitan irudiekin, bere profileko argitarapenetan: nola ari den eskuizkribua lumaz txukun-txukun idazten, ondoren testu-prozesatzailera pasatzen, argitaletxeak bidali dizkion galeradak zuzentzen, izenburua edota liburuaren azala aukeratzen (halakoetan, oso demokrata eta partehartzailea, maiz galdetzen dio bere jarraitzaileen komunitateari, botoen bitartez erabakitzeko), eta, jakina, beste idazle batzuek legez, aurkezpenen eta hitzaldien eta abarren berri xehea, xehegia agian emanez. Desmitifikatzaile lana egiten duela esan daiteke, zeren eta, sorkuntza literarioan misteriorik zegoela sinesten bazenuen, halakoak jarraituta ustea burutik kentzea beste erremediorik ez zaizu geratuko, alafede.

Badago, agerian detektatzea zaila den arren, idazle Voyeurra ere: profil faltsu bat dauka, zeinari agian izen-abizen arruntenenak jarri baitizkio, sarean zer egosten den ezkutuan behatzeko helburuarekin sortu duena. Noizean behin bere aldeko aipu eta albisteei datsegit lotsakor bat edo are birtxio bat sakatu diezaieke, baina zuhur jokatuz beti, zeren eta voyeurismoaren benetako profesionalek isiltasun osoan mantentzen baitituzte beren profilak, II. Mundu Gerrako garaian Atlantikoan zebiltzan u-bootak nola: azken finean, halakoen helburu nagusia zinezko idazle arduratsuak direla aldarrikatzea da, sare sozialetan denbora galtzen inola ere ez dabiltzanak. Baina bertan daude, ez izan zalantza izpirik ere.

Mundu literarioko twitterzaleen artean aurki daiteke, ohiko txiolarien artean bezala, Jaramontxo Bilatzailearen figura, noski. Kexu da bere liburuen salmenta txikiaz, edota jardunaldi jakin batzuetara gonbidatzen ez dutelako, edota lekutxo nahikoa egin ez diotelako irakurle kluben eta kongresuen zirkuitoan, edota sari literario jakin bat eraman ez dutelako: finean, bere jardunarekin literaturatik bizitzea zein nekosoa eta heroikoa eta gutxietsita dagoen azpimarratzen saiatzen da. Sakooona motakoaren antzera, esaldi kriptiko eta larriak erabiltzen ditu, batzuetan, bere idazle-Angst guztiz bidegabea ahalik eta modu (bere ustez) literarioenean adierazteko. Jaramontxo Bilatzaileak badu azpialdaera bat, Komertzialarekiko nolabaiteko gurutzaketa baten ondorio izan daitekeena, Kuku Digitalarena alegia: beste idazle ezagun(ago)en hariak, ustekabean bezala (baina modu guztiz antinaturalean, azken finean), aprobetxatzen dituenak autoargitaratutako bere azkeneko maisu- edo maistra-lanaren berriren bat lerratzeko, laudoriozkoa noski (eta ez gutxitan letra larritan iragarria). Agian ohikoagoa da Facebooken, baina Twitterren ere aurki daitezke halako bizkarroi publizitarioen arrastoa.

Txiolari literario Instagramatikoa berrixeagoa da, izen horretako sare sozialaren erabilera batzuen jendarteratzearen ondorio baita, nolabait: liburuen azalak txiokatzeko joera esponentziala erakusten dutenak sar daitezke kategoria horren barruan, besterik gabe edo, gehienez, esalditxo soil batzuez lagunduta, kartsuagoak haren egilearekin zenbat adiskidetuago dagoen neurrian (edo harengandik eta haren ingurunetik faboreren bat lortzeko asmoa badu). Zenbat irakurtzen duen erakusten saiatzen da horrela, eta besteen liburuak ganoraz kritikatzeaz libratu denaren pozaz aritzen da, jo eta ke, langintza horretan. Horren aldaera izan daiteke, ala ez, Photoshopikoarena (ez nago guztiz seguru espeziearen filiazioaz, argi badago ere Instagramen presentzia handiagoa duela, espero izatekoa den bezala, Twitterren baino). Norberaren argazki ahalik eta ederrenak zabaltzen ditu, pose ahalik eta literario edota sentsualenetan; espezialista da, orobat, bere ekitaldi eta aurkezpenen testigantza grafikoak zabaltzen, maiz angelu ezinezkoenetatik hartuak, zein arrakastatsuak eta jendetsuak izan diren erakusteko helburuarekin (errealitatea oso bestelakoa izan badaiteke ere, askotan: hortik angelu estrainio horietako ez gutxi). Laguntzaile fidel eta trebe baten kolaborazioa ezinbestekoa du, bistan denez, hura izango baita selfiea ez diren erretratu guztiak ateratzeko enbaxada asumituko duena. (Sare sozialetako idazle Instagramatikoen eta Photoshopikoen ifrentzua, nolabait, bere liburuen hegaletan eta lan berrien publizitate-kanpainetan duela hamarkada bat edo gehiago atera zizkioten argazki promozionalak erabiltzen jarraitzen duen idazle hori izango litzateke, gero, aurrez aurre aurkitzen duzunean, apenas ezagutzen duzuna, hain zegoen gazte ikusiak zenizkion erretratuetan, eta horren zahartuta egun, zonbien film baterako makillaje-gelatik igaro berria egongo balitz bezala).

DMntoreak, ordea, bizitza bikoitza darama sare sozialean: literatur (eta bestelako) kontuei buruz txio batzuk botatzen ditu, gehienetan nahiko neutralak, arazoetan sartuko ez dituztenak (gehien erabiltzen duen adierazpidea “interesgarri” hitzaren aldaeraren bat izan ohi da, eta datsegit lotsakor batzuk, askoz jota), eta, aldi berean, zuzeneko mezuaren tresnaren (DM, “direct message” delakoaren) bestelako erabilera egiten du. Adibidez, letren munduko beste norbaitek plazaratutako txioak edo argitaratu duen lana goraipatzeko, edota harekiko elkartasuna erakusteko, polemika gaiztoren batean sartu bada. Beti pribatuan, noski, eta Twitterren agerian busti gabe, badakigu-eta jendeak ze zital jokatzen duen bertan…

Nobelagile Sindromedunak, bestalde, ahazten du sare sozialetako jardunak, izatekotan, aforistarenarekin edo ipuinlariarenarekin duela zerikusi handiagoa, luzerari dagokionean bederen, eta bere iritziak eta iruzkinak plazaratzeko zer eta hari amaitezinak osatzeko ohitura izaten du (horren Facebookeko aldaera horman testu hiperluzeak zintzilikatzen dituenarena da, egunkari baterako sakoneko artikulu bat baino zabalagoa, jakina den bezala). Zorionez, hala kasu batean nola bestean, eta hashtaglieverrarenean ez bezala, sare sozialek eurek hura saihesteko modua eskaintzen dizute: haria ez zabaltzearekin, nahikoa eta soberan.

Polemizatzailea, zer esanik ez, presente dagoen figura bat da idazle txiolarien artean (txiolari zibilen artean bezala, alegia): bere obsesio berezien inguruan aipuren bat ikusi ezkero, eta DMntorearen zuhurtasunaren kontrara, ezin du trapura sartzea saihestu, irrigarri geratzeraino maiz; erraz ezagutzen da, dena modu pertsonalean hartzeko joera daukalako, eta “eztabaidan” azken hitza hartzen duelako beti (halakoekin erabiltzen da, maiz, gorago aipatutako “eztabaida garagardo batzuen aurrean jarraituko dugu” formula, hain zuzen ere). Badauka aldaera bitxi bat, Harribotatzailearena, txio polemiko bat plazaratu eta denbora batera (orduak izan daitezke, edo are minutuak) ezabatzen duena; komeni da, halakoren bat detektatu baduzu, eta etorkizunean lotsarazi nahi baduzu, pantaila-irudiak ateratzeko agindua bizkor gobernatzen ikastea, zer gerta ere.

Argudiatu daiteke alde handirik ez dagoela Polemizatzailearen eta Politikoki Ez-Zuzenaren artean, baina nik esango nuke egon, badagoela: Polemizatzailea astun samarra izan daiteke, baina bere asmoa, oro har, zintzoa dela pentsatu dezakegu (ergela, maiz, baina zintzoa), Politikoki Ez Zuzenaren helburua kaka zabaltzea eta nahasmena eragitea den bitartean: zakarra da, nahita, eta mingotsa, berez; Twitterren egoteko modu naturala hori dela uste du (euskal kasuan, joera gisa, ezker abertzale ofizialaren muturren baten edo disidentziaren baten inguruan egon ohi da; espainiar txiobertsoan halakoak ohikoagoak dira zentro-muturrean eta gorripardismoan…). Edozein modutan ere, Politikoki Ez-Zuzena ez da Ziberbullyaren tipotik oso urrun egoten, ezta azken horren biki unibitelino baina anonimo LiteraturTrollarengandik ere, batik bat bere ohore literarioa (edo bestelakoa) zipriztintzen delako susmo minimoa izatera iristen bada: halakoetan Ziberbullytxoen eta (urka)mendietako LiteraturTrollen jarraigo handiago edo txikiagoa, anonimoa ala ez, bere atzetik eraman dezake, erasoan lagun diezaion. Edonola ere, biktimismoaren txapelduna izan ohi da, Daniele Giglioli filosofoak aztertu duen ildoan, Jaramontxo Bilatzailearekin lehia gogorrean.

Hemen zirriborratu ditudanak tipo idealak besterik ez dira, zer esanik ez: aldaera bat baino gehiagoren nahasketak posible eta are ohikoak izan daitezke, sinkronikoki eta baita diakronikoki ere. Kontziente naiz, bestalde, tipo horietako batzuek, nahiz eta idazleengan bereziki ugariak izan, ez dituztela soilik haien portaera espezifikoak islatzen, idazle ez diren txiolari askorenak baizik, orobat: zer egingo diogu ba, idazleak pertsona eta, ondorioz, internauta horren arruntak badira…

Izan ere, proposamen hau, hasieran esan bezala, guztiz behin-behinekoa da: agian bururatuko zaizu, irakurle, bat edo beste gehiago. Gehitu ahal izango diozuna, nahi izanez gero, artikulu hau berehala estekatuko dudan txioari, edo Mastodonen, Instagramen, Facebooken, Blueskyn, Threadsen eta Linkedinen (gutxienez) zabalduko ditudan argitarapenen loturei.

[Artikulu honen bertsio laburragoak Ortzadar gehigarrian eman
ziren argitara, hiru partetan, 2023ko urriaren 25ean, azaroaren 21ean eta abenduaren 16an]

Historikotasunaz

Joan zen udan Bartzelona estaltzen duen turisten izurritearen parte izan nintzen bizpahiru egunez, turismoarekin horren kritiko garen guztiok noizean behin egiten dugun bezala –Bartzelonan edo egoera larrian dagoen beste edozein gune tenkatutan, esan gabe doa–. Eta, paperean erabat sartuta, orain arte lanagatik edo plazeragatik joan naizen hainbatetan probatu ez nuen zerbait hiperturistikoa egin nuen: Antoni Gaudí-ren Batlló Etxea barrutik bisitatu. Familian modernismo arkitektonikoaren oso zaleak gara, ondo ulertzen ez ditudan arrazoiengatik, eta hara joatekoak ginela, bide batez, ondoan dagoen Amatller Etxea ikusteko sarrerak hartu genituen orobat: Josep Puig i Cadafalch arkitektoaren obra da, modernismoaren eta neogotizismoaren artean kokatu daitekeena. Garai bateko burgesia bartzelonarraren arteko lehia eta emulazio-grina bereziki ikusgarria da Gràcia pasealekuko pusketa horretan, aberats berrien ohitura atabikoen erakusgarri.

Ikustaldi biak ezin ziren ezberdinagoak izan. Ez soilik bisitari kopuruagatik –Batllón oldezkoa, Amatllerren hondarrekoa–, baizik eta, batez ere, ibilbidea egiteko  eraikin bakoitzean ematen duten audiogiden estiloagatik. Batlló Etxearena guztiz ahistorikoa da: arkitekturaren oparotasuna eta Gaudíren jeinua dira hor protagonista nagusiak –izan ere, ahots maskulino narratibo nagusiarekin batera, “Etxeak” berak hitz egiten dizu, ahots femeninoarekin, noski, fabula-tonu eztitsu bezain gogaikarri batean–. Baina ez dago aipamenik eraikinaren testuinguru historikoari buruz, ez hura altxatzeko plusbalioa noren izerdiaren kontura pilatu zuten Batllótarrek –ehungintza sektorekoen gainean, estatistikoki espero izatekoa zen bezala, Industria Iraultzaren osteko Bartzelona hartan–. Izan ere, aurkezpen osoan eraikuntzaren urtea bera ere ez zen ekartzen gogora. Etxea guztiz deskontestualizatua azaltzen da, espazioan eta denboran esekita balego bezala, eta horretan laguntzen dute souvenir-dendek –bi, alajaina, bata ibilbidearen erdian, eta bestea irteeran–, eta amaierako “murgiltze-esperientzia” saihestezina, alde guztietatik pantailez jositako gela batean, bideo-arte gisa saltzen duena edonor epilepsia- eta klaustrofobia-atakearen ertzean jartzeko moduko ikuskizun pseudopsikodeliko bat –berriz ere guztiz ahistorikoa, eta bisitari ezer esanguratsurik gehitzen ez ziona–.

Amatller etxearen erakustaldia oso bestelakoa izan zen. Egoki kokatzen du testuinguru historikoan –artisautzatik ekoizpen industrialera arrakastaz igarotako txokolategile familia batena–, azalpen xeheak ematen dira –batzuetan xehegiak–, eta garai bateko burgesiaren bizimoduaz jabetzeko aukera handiagoak eskaintzen ditu: eraikinak, Gaudírena bezain espektakularra ez bada ere, garaiko mobiliarioaren parte handi bat kontserbatzen du, Batllótarrenak ez bezala. Horrek ez du esan nahi orbainik gabeko azalpena izan zenik: Amatller familiaren arte alorreko mezenasgo ekintzak goraipatzen dira, baiki, baina ez da txintik esaten Teresa Amatllerrek, patriarkaren alaba eta azalpenetan behin eta berriro azaltzen denak, burutu zuen esponsorizazio-ekimen inportanteenaz: Gerra Zibilaren urteetan, Genovan erbesteratuta zegoela, Francoren bandoari entregatu zizkion –orduko– 500.000 pezetez alegia: gaur egungo 1.100.000 euro inguru, kalkulu apalena eginez.

Bisitaren amaieran, zer esanik ez, denda dago orobat: txokolate-denda, Amatller produktu ugari bezain oparoei eskainia. Hainbeste urteren ondoren, familiaren kapitalaren zati batek ekoizpen-adar berean jarraitzen du, antza denez.

Honetaz guztiaz gogoratu nintzen Madrileko Reina Sofia Museoko Manuel Borja-Villel zuzendari ohiari egindako elkarrizketa batean irakurri nuenean Picasso-ren Gernika koadroa kontestualizatzeko zer lan egin behar izan zuten. II. Errepublikaren pabilioiaren, Gerra Zibilaren eta borroka antifaxistaren testuinguruan ipintzeko hain zuzen ere, alderdi horiek ikusgaitzagoak baitziren, museoan, berak zuzendaritza hartu aitzin.

Egungo zuzendariak, Manuel Segade-k, pasa den irailaren hasieran baimendu zuen Gernikari eta Gernikarekin argazkiak atzeratzea, ordura arte debekatuta zegoen zerbait –eta polemika eragiten zuena Mick Jagger bezalako celebrityei haren aurrean selfieak egiten baimentzen zitzaienean, edo ez ikusia egiten zitzaienean–. Injustizia instagramatiko bat konponduko duena, agian, baina Gernika berriz ere ahistorikotasunaren ildoan atzera jartzeko lehen urratsa begitantzen zaidana. Auschwitz-Birkenau Memoriala eta Museoan gero eta maizago egiten diren erretratu irribarretsuen ildo beretik, alegia.

Eta, badaezpada, artikuluan zehar nahikoa argi geratu ez balitz, eta gauzak historikoki kokatzeak berez berme guztiak eskaintzen ez dituela jakinda ere: askoz ere mesfidatiagoa naiz historikotasun faltarekiko.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian eman
zen argitara, 2023ko irailaren 23an. Argazkiak Wikimedia Commons-eko
lizentzia dauka]

Segurtasunari ihesi

Jhumpa Lahiri (Londres, 1967) idazle bengaldar-estatubatuarraren lanen aspaldiko zalea naiz, oso. Alfaguarak 2002an kaleratutako Habrá una vez. Antología de cuento joven norteamericano bilduma mardulean izan nuen haren berri lehenengoz: hantxe zegoen, hautatuen artean, “A Temporary Matter”, memorian iltzatuta gelditzen zaizun ipuin horietako bat, erditzean umea galdu duen bikote indiar-estatubatuar bati eta auzoko sare elektrikoaren itzalaldi kontrolatu bati buruzkoa. Ipuin hura da, liburuko guztietatik, orrialdea tolestuz, bikotekideak edo nik markatu genuen bakarra. Orduz geroztik gaztelaniatu dizkioten lan guztiak irakurri ditugu etxean –euskaraz, tamalez, inor ez da oraindik animatu: artikulu honek horretarako akuilu izan nahiko luke, orobat–. Antologia apalategitik berreskuratu, eta, susmatu bezala, bertan zerrendatutako beste ipuinen egileen berri askorik gehiago ez dut izan orduz geroztik: hogeita bost idazle (orduan) gazte horietatik, Lahiri izan da Munduko Letren Errepublikan karrera sendoena egin duena –Chris Offutt-en salbuespenarekin, gehienez–. Sendoena, eta baita bitxiena ere.

1999an argitaratu zuen bere lehenengo liburua, Interpreter of Maladies, ustekabean Pulitzer saria eskuratu zuena, ipuin liburu batek irabazten bide zuen lehenengo aldia –hor zegoen, single gisa, guk Alfaguarako antologian irakurri genuena–. Ondoren etorri ziren, 2003an, The Namesake eleberria (Mira Nair-ek film bihurtu zuena 2006an), Unaccostumed Earth ipuin liburua (2008: haren liburu bakarra irakurri beharko bazenute, nik hau gomendatuko nizueke), eta The Lowland nobela (2013, gaztelaniaz La hondonada; frantsesez, Longues distances), 1970eko hamarraldiko Indiako matxinada naxaliten testuinguruan kokatua, besteak beste. Produkzio geldo baina konstante batekin, Amerikara emigratutako indiarren eta haien ondorengoen integraziorako arazoak eta belaunaldi-talkak bikain azaldu zituen –besteak beste–, betiere errealismo literario petoenetik abiatuta –horren estatubatuarra dena–, eta xehetasunen deskribapen ezin eraginkorrago eta intentsoago bat zuela bide. Nobelak onak dira, baina niri –nola ez– ipuinlari hobea iruditzen zait eleberrigilea baino: maistra bat.

Baina, halako batean, bere ibilbide arrakastatsuan –Pulitzer sari horren ondoren beste batzuk etorri ziren, eta onespen kritiko orokorra– lema-kolpe erradikal bat jo zuen Lahirik: italiera bihurtu zuen bere hizkuntza literario berria, eta, izan ere, urrats hori nola eta zergatik eman zuen lehenengo lana, In altre parole saiakera (2015), hizkuntza horretan idatzi zuen jada, bere hurrengo nobela bezala, Dove mi trovo (2018). Italierak, bere ikasketa unibertsitarioetan zehar ikasi zuenak, “dei egin” ziola azaltzen zuen, are gehiago Erromara bizitzera joan zelarik. Saiakera oso interesgarria da, are gehiago gurea bezalako egoera batean, non hizkuntzen arteko leku-aldatze literario mota hori, gaztelaniatik edo frantsesetik euskarara –eta alderantziz–, ez dut esango eguneroko ogia direnik, baina bai gure literatur egoeraren osagarri bat. Nik, behintzat, liburu hau (ere) orri-ertzen tolesdurez beteta daukat.

Liburuak alde askotatik heltzen dio gaiari, eta Lahirik italieran zehar egindako bidea aletzen du, baina ni argudio batekin geratu nintzen batez ere, bere hautua azaltzeko erabiltzen dituenen artean: nola, ingelesez erosoegi aritzeko zeukan jiteak kezkatuta, italieraz idazteak “inperfektua izateko askatasuna” eman ziola, idazle batentzat “ez baitago ezer arriskutsuagorik, sorkuntzaren ikuspuntutik, segurtasuna baino”. Hizkuntzaz aldatu, beraz, berriro ere amildegiaren ertzetik idatzi ahal izateko.

Saiakera irakurri ondoren, beraz, Dove mi trovo irakurtzera abiatu nintzen, bide horrek Lahiri lehenengoz nora eraman zuen jakiteko, fikzioaren alorrean alegia. Nobelak, ordea, pixka bat dezepzionatu ninduen lehenengo irakurraldian. Aurreko lanetako xehetasunen oparotasuna alde batera utzita, itxurazko sinpletasun batera lerratua zen Lahiriren prosa, eta nobelaren peripezia meheak –emakume bakarti baten ibilerak hiri inkonkretu batean, estanpa moduzko atal laburren bitartez kontatua– ez ninduen guztiz harrapatu. Dezepzio hori idazleak berriki egindako hizkuntza-hautu bitxiarekin ez lotzea zaila egin zitzaidan.

Aurten italieraz idatzitako beste lan bat ekarri du, Racconti romani, Alberto Moraviaren 1954ko ipuin bilduma klasikoari erreferentzia egiten diona zuzenean, izenburutik, “ipuin erromatar” haien eguneratze nabarmen bat. Literatura “turistikoari” guztiz uko eginez, bisturiaz ebakitako Erroma eta Italia berriaren erretratu bat eskaintzen digu Lahirik, zeinetan, lekua aurkitu ezinik dabiltzan bere ohiko klase ertain eta akademikoko erbesteratuekin, maiz Hegoaldeko herrialdeetako etorkinak gurutzatzen baitira, lan gogorretara eta prekarioetara kateatuta daudenak, eta ez gutxitan italiar “zaharragoen” mespretxua jasotzen dutenak. Literatura guztia da, ondo dakigunez, politikoa, baina hau Jhumpa Lahiriren lanik politikoena dela esango nuke –hitzaren zentzu onenean, noski–.

Gaztelaniazko itzulpenak baimentzen didan neurrian, esango nuke, bestalde, egileak aurrera egin duela bere hizkuntza “berriaren” menderakuntzan. Idazkera ez da itzuli ingelesezko lehenengo liburuen xehetasun mailaren oparotasunera, baina iradokitzeko indarrean irabazi du, eta, soila izanik, ez da batere sinplea: esanahi geruza asko dituela ohartzen da irakurlea aurrera egin ahala. Lahiriren prosa, nolabait esateko, “desmaterializatu” egin da, baina baita dentsoago bihurtu ere, nano bihurtu diren izar horiek nola. Eta istorioak kontatzeko oso eraginkorra izaten jarraitzen du, “La frontera”, “Las notitas”, “Las fiestas de P.” eta “Dante Alighieri” ipuinek, niretzat bildumako onenek, argi eta garbi uzten duten bezala. Horrek ere lagundu dit, bestalde, lehen irakurraldian horren distiratsua iruditu ez zitzaidan Dove mi trovo berrirakurtzen, eta hobeto ulertzen, nobela izanik ere, ataletako asko ipuin gisa hartuz lortu dudan zerbait: horrela berradiskidetu naiz Lahiriren italierazko lehenengo eleberriarekin.

Horregatik hartzen ditut errezelo apur batez Anjel Lertxundi bezalakoek inoiz egiten dituzten adierazpenak, azken euskal idazleen belaunaldien “estilo” faltaren eta idazkera “lauegi” eta “berdinduaren” ingurukoak. Hori horren orokortua dagoen eztabaidagarria izateaz gain –Beñat Sarasolak sare sozialetan seinalatu zuen bezala, adibide batzuk emanez–, nik gehituko nuke ez genukeela ahaztu behar ea horren ifrentzua ez den, askotan, idazkeraren barne-hustasuna: nola “estiloak” estaltzen duen, maiz, ideia originalen falta, edota laburrago eta eraginkorrago kontatu zitekeenaren hantura.

Esateko zerbait dagoenean, ordea, idazkeraren inflazioak ez du hainbeste axola, Lahiriren adibideak, hizkuntza-aldaketak horretara behartuta, ederki erakusten duen bezala, inperfekzio eta guzti. Segurtasun gehiegizkoa okerrerako baita, sarri.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian eman zen argitara, 2023ko maiatzaren 6an. Argazkiak Wikimedia Commons-eko lizentzia dauka, eta 2013ko Mantuako jaialdi literario batean hartu zen]

Idazlearen bikotekidearen betekizunez

Idazleez asko hitz egiten da –gehiegi, ziurrenik–, baina gutxiago haien bikotekideek, edozein genero eta orientaziotakoak direla, izan beharko lituzketen zeregin eta bertuteez. Aurkeztuko dizuedan zerrenda labur hau bide horretan behin-behineko urrats batzuk emateko saiakera bat da, betiere kontuan hartuta ez duela bikotearen egoera zibilaren inguruko aurrejuzkurik egiten, eta aplikagarria litzaiokeela, hedakuntzaz eta pluralaren erabilera egokituz, bikote tradizionaletik harago doazen polimaitasunezko harremanei.

1.- Idazlearen bikotekide idealaren lehenengo betekizuna da idazlearen bikotekide ez izaten saiatzea. Hanif Kureishik gaztigatu zuen bezala: «Ez zaitez sekula ezkondu idazle batekin, haren liburu batean amaituko duzu biluzik!».

Eta balizko bikotekideak, printzipioz, ez zaiola inporta ebatziko balu ere, ez izan zalantzarik: axola izango zaio, noizbait. Agian ez, preseski, idazlearen obran agertzeagatik, baizik eta agertzeko moduagatik: dena baino gaiztoagoa, edo itsusiagoa, edo arruntagoa, ala dena baino onberagoa, edo ederragoa, edo interesgarriagoa. Primo Levik oso ondo azaltzen zuen: «Beti gertatzen da, orri inprimatuan pertsona bizidun bat islatzen saiatzen zarenean, zapuztuko duzu, zure asmoak onenak izan arren. Mundu guztiak du bere buruaren irudi jakin bat. Eta oso arraroa da zure buruaren irudia behatzaile batek deskribatzen duenarekin bat etortzea. Liburuaren irudia mesedegarriena izanda ere, ez da sekula gauza bera».

2.- Hala eta guztiz ere dena delako pertsona hori idazle baten bikotekide bihurtuko balitz –gauza batzuk ezinbestekoak dira–, komenigarria da idazlea ez izatea edo, are gutxiago, idazle bihurtzea, elkarrekin egindako bidean zehar.

Argi dago zaila dela betekizun hau, ondo jakina baita zein endogamikoa den literaturaren mundua. Baina, epe luzera, halako bat etortzeek ez funtzionatzeko txartel dezente dauzkate.

Dela jelosia profesionalak bikotea apurtzera eramango duelako, goizago edo beranduago –idazleak, kapitalismo neoliberalaren printzipioek menderatutako egungo eskeman, behintzat, oso lehiakorrak izan ohi dira, eta apurketarako azalduko dituzten motiboak, ziur, oso bestelakoak izango dira, baina guztietan, ondo arakatuz gero, aurkitu ahal izango da bekaizkeria motaren baten zantzurik–.

Dela, okerragoa dena, ekuazioaren aldagaietako batek bestea partez edo guztiz ezereztuko duelako, literaturaren historiak –literaturaren historia maskulinoak, bereziki– behin eta berriro erakutsi duen bezala, halako harremanek, funtzionatzekotan, mendekotasunetik –ez gutxitan mendekotasun absolututik– egiten baitute, tamalez.

Galde diezaiotela, bestela, Edna O’Brien idazle irlandarrari, jasan behar izan zituenez argi geratu zelarik atzean uzten ari zela Ernest Gébler bere senarra, hala faman nola kalitatean, lehen nobelak argitaratu bezain laster: Gléberrek argi ikusi zuen, eta baita asmatu ere, bera ez zela bigarren edo hirugarren mailako idazle kategoria lortzetik pasako, O’Brien gaztea berarekin ezkondu zenean jada sona pixka bat lortu izandako nobelaren bat idatzita zeukan arren, eta Hollywoodeko zinemarako gidoigintzan aritu bazen ere: hain izan zen gogorra kontua ezen, uneren batean, eta nahiko modu eroan, O’Brienen lehenengo eleberri arrakastatsu horien egile edo ko-egiletzat auto-aldarrikatzera iritsi baitzen, dibortziatu eta denbora batera. Emaitza, edonola ere, argia da: Gléberrez inor gogoratzen bada, egun, une batean bere bidea O’Brienenarekin gurutzatu zelako baino ez da. Bide batez, Gléberren fikziozko erretratu baten berri izan nahi baduzue O’Brienen bigarren nobela irakurtzea besterik ez duzue, 1962ko Girl with Green Eyes (gaztelaniaz Errata Naturae argitaletxean aurki dezakezue, La chica de los ojos verdes izenburupean; frantsesez 1962ko edizio zaharra baizik ez dut topatu, Jeunes filles seules, Presses de la Cité argitaletxekoa). Konfirmatzen duena zerrenda honetako 1. puntua, zer esanik ez: bikotekideak, nahi ala ez, libururen batean amaituko duela, azkenean, edo hasieratik.

3.- Idazlearen bikotekidea haren lagunik onena izaten saiatu beharko litzateke. Beste kontu bat da halako baieztapen orokor batek zer dakarren, zehazki. Idazlearen kritikorik zorrotzena izan beharko litzateke –adibidez, zaborra argitaratzetik babestuko duen lehenengo defentsa-lerroa, kontuan hartuta editoreek ez dutela beti funtzio hori behar bezala betetzen–, hots, egiak aurpegira botako dizkion agente nagusia? Ala leku eta une orotan –giro literarioetan, akademian, prentsan, are, duintasun oro alboratuz, sare sozialetan, troll eta ciberbully saldotxoen buru– bera eta bere obra goraipatu, defendatu eta, injustuki erasotzen dutenean –idazleei beti erasotzen zaie injustuki, jakina den bezala– kontsolatu eta animatu behar du, idazleak egin duena –are tontakeria objektiboki handiena– egin duela?

Irtenbide errazena litzateke esatea, atal honetan, oreka-puntua bilatzean datzala gakoa, noski, in medio estat virtus etab. Baina baita pixka bat iruzurtia ere, neurri batean, “lagunik onena” izaeraren jite partikularrak –zorrozki kritikoa ala neurrigabeki atsegin-emailea– zer ikusia duelako, azken batean, idazleak bilatzen duen –edo desio duen– arrakasta motarekin eta exijentzia mailarekin. Idazleak betiere argi ez daukan zerbait, eta, ondorioz, bikotearen jarrerarekin sekula kontentu ez egotera eramango duena.

4.- Horrekin lotuta, bikotekideak idazlearen lanen lehen irakurlea eta zuzentzailea izan behar al duen ala ez galdetuta, erantzuna izango litzateke: 3. puntuan zehaztutako bikotekide motaren arabera. Atsegin-emaile tipokoa bada nagusiki –best seller, “nobela literario” eta enparauen idazleei gehien komeni zaiena, apika–, egin, egin dezake lan hori, gura badu, baina berdin aurreztu dezake ahalegina. Idazleak behar duena, zuzenketa fasean, irakurle gupidagabe bat delako, oro har: beste motakoa alegia. Nahiz eta, jakina, idazleak ez dituen batere ondo hartuko zuzenketa bihozgabe horiek, bikotekideak txera handienaz eginda ere.

Esan dugu 1. puntuan: ahal dela, ez endredatu idazle batekin.

4.1. Baina, egiten badu, eta bikotekideak egile handiaren obra handiaren atalei zuzenketak egitera behartuta ikusten badu bere burua, behintzat eska diezaiola zerbait trukean, zeinetan haren idazle dohainak benetan eta modu praktiko batean erakutsi ahal izango dituen, azkenik. Atariko bizilagunen komunitatearen aktak, presidentzia egokitzen zaienean, beti-beti-beti idazleak erredaktatzea, seme-alaben eskolako asistentzia-faltetarako oharrak ahalik eta estilo handienarekin idaztea, edo familia-lexikoari dagozkion sukaldeko errezeta kutunak txukun-txukun kopiatzea sukaldeko kaieran. Adibidez, eta besteak beste.

4.2. Bestalde, idazleak betiere kontuan hartu beharko duena zera da, bikotekidea bere obraren kritikari edo zuzentzaile benetan ona baldin bada, nekez moldatu ahal izango dela bera gabe, aurrerantzean, eta, ondorioz, ezingo duela, ebentualki, hartaz banatu edo dibortziatu, nahi izanda ere: gerta daiteke hurrengo bikotekidea horren iaioa ez izatea, langintza horretan. Dibortzio bat bizitzeko aukera guztiak galduko lituzkeelarik, ondorioz, sorkuntzarako horrek ekarriko zituzkeen inspirazio-onura guztiekin batera.

5.- Idazlearen bikotekideak idazleari dagokion guzti-guztia, hala ondasun materialak nola ez-materialak –oroitzapen ahalik eta zehatzenak barne–, ondo-ondo gorde behar du, etorkizunera begira. Idazten duen guztia batez ere: obra argitaratuaren bertsio guztiak, argitaratu gabeko lanak –oso inportantea–, mota guztietako work in progress delakoak…

Ez da derrigorrezkoa, baina komeni dakioke eguneroko zehatz bat eramatea: idazleen egunerokoak ez bezala –nabarmenkeriaren eta alferrikako xehetasunen gordeleku izaten baitira–, idazlearen bikotekideenak oso erabilgarriak izan daitezke.

Idazlea, kasualitatez, nahikoa famatu bihurtuko balitz, bikotekideak haren heriotzaren ostean –edo haren urteengatiko hondamenak posible egiten duenetik– zuzendu eta gobernatuko duen fundazioaren funtsak osatzeko baliatu ahal izango ditu gordekin horiek guztiak. Betiere fundazioak lan asko ematen ez badio, eta hortik gutxieneko etekin batzuk ateratzeko itxaropena badu: karga bat bihurtu behar bada beti egongo da aukera osatutako artxiboa erakunde publikoren edo unibertsitateren bati saltzeko, eta horrekin egile-eskubideek ematen dizkioten etekin zukutsuak biribiltzeko, sikiera.

Eta, idazlea nahikoa famatu bihurtuko ez balitz –ohikoagoa dena–, oso baliagarria izan dakioke intentsitate handiko edo txikiko mendeku-erabileretarako. Adibidez, haserrealdi justifikatu batean gordetzen joan den haren papera eta gauza inportante guztiekin meta bat osatu eta hari su emateko –idazle gehienak asko izorratzen duen ekintza sinbolikoa–. Edo, 4.2 puntuan kontraindikatutako banaketa kasuan, biografia ez-baimendun bat egiteko –separazio/dibortzioaren ondoren, zer esanik ez, bertan behera geratzen da zerrenda honetako 2. puntua–, edo, zertarako lan hori guztia hartu, ohiko gezurmendi literarioetan edota sare sozialetan hari buruzko kaka zabaltzeko, betiere eraginkorragoa suertatuko dena sendo oinarrituta badago –bikotekide ohiak gauzak ondo gorde baditu ezbairik gabe gertatuko den bezala–.

6.- Bikotekideak ez lioke utzi behar idazleari, sekula, idazleen bikotekideen inguruko testurik izkiriatzen, asmo umoristiko eta azalekoenarekin arituta ere, ebidentzian utziko duelako, aldez edo moldez, are fikziozko ariketa bat dela argudiatuta ere. Izan ere, gai horren inguruko testu bat idaztekotan, ez al luke bikotekideak berak egin behar –zerrenda honetako 2. puntuaren aurkakoa izango ez balitz behintzat–?

Edonola ere, idazlearen bikotekideak halako testu baten idazketa eta argitarapena oztopatzea lortuko ez balu, arabera jokatu beharko du.

Eta orain utzi behar zaituztet: ke-usaina dago, zerbait erretzen ari dela iruditzen zait…

[Artikulu hau, pixka bat laburtuta, bi zatitan argitaratu zen Ortzadar gehigarrian, 2023ko martxoaren 11an eta apirilaren 8an. Irudia New Yorkeko Liburutegi Publikoko erabilera libreko bilduma digitaletatik hartu dut]

Hauteskundeetarako Tarot Literarioa

Artikulu hau kaleratzen denerako inkognitak argituta egongo dira, eta ni bozka-erabakia hartuta egongo naiz halaber, eta, ziurrenik, ez naiz nire erabakiarekin pozik egongo, gertatzen zaidan bezala partidu politiko batean militatzeari eta, ondorioz, fede –ia– itsua izateari utzi nionetik, aspalditik alegia. Baina testu hau hauteskundeen aurretik entregatu behar dut –Ortzadarren gauzak oso garaiz egiten dira–, eta uneotan ez dakit botoa emango dudan, ezta, ematekotan, nori emango diodan. Edo nortzuei, ez baitakit, ezta ere, bozkatzekotan, udalerako eta aldundirako partidu beraren alde egingo dudan ere.

Izan ere, partidu guztiek eskaini dizkidate, azken legealdi honetan, mesfidantzarako motiboak: EAJk, turismozaletasun gehiegizkora lerratutako bere abiadura handiko politikengatik –osasungintza bezalako alorrak higatzen utzi bitartean–; EH Bilduk, eskola publikoa inolako lotsarik gabe abandonatzeagatik –eta iraganarekiko zenbait zor gainetik kentzeko kemen murritzagatik, besteak beste–; PSOEk, gobernu zentralean ausartago jokatzeko bere ahalmen ezagatik, eta hemengo tokikoetan EAJren eskuineko politiken makulu hutsarena egiteagatik; Elkarrekin Podemosek, noizean behin erakusten duen intentsitate baxuko –baina ondorio pozoitsuko– euskarafobiagatik –eta, oro har, Sumar auzi guztian hala batzuek nola besteak erakusten ari diren zatiketarako eta ergelkeriarako jite arriskugarriagatik–… PPz eta aspaldiko ETA aldiro berpizteko bere ohitura frankensteintarraz, hobe hitzik ez.

Beraz, eta Berria egunkariak hautagai nagusiei egin dizkien elkarrizketak probestuz –horietan irakurritako azkeneko liburuaz galdetzen zitzaielako, beste gauza askoren artean noski–, zergatik ez oinarritu nire erabakia nolabaiteko gomendio literario horretan? Azken batean, pentsatu nuen, zalantzan zaudelarik, erabakia erraien edo txanponaren mende uztea bezain arrazionala izan daiteke, eta agian dibertigarriago –eta irakasgarriago– suerta daiteke, ariketa gisa. Eta, bururatu zitzaidan orobat, bozka erabakitzen lagunduko ez baninduke ere, beti erabili dezaket hauteskundeak nork irabaziko dituen igartzeko, nolabaiteko Tarot Literario gisa alegia. Ez luke beste metodo esoteriko batzuk –naipeak eurak, kristalezko bolak, txorien hegaldien ikuskapenak, kabinete soziologikoen hauteskunde-inkestak…– baino fidagarritasun gutxiagokoa izan behar, printzipioz. Amaia Igartua kazetariak Berrian bertan argitaratutako artikulu baten arabera, liburuei edo beste produktu kulturalei buruzko “aitorpenak”, azken batean, komunikazio politikoaren parte dira…

Adibidez, ez al da esanguratsua Donostiako PSE-EEko zerrendaburua, Marisol Garmendia, irakurtzen ari den liburua Bilintx: una historia de San Sebastián izatea, bere alderdikide Jesus Egigurenena hain zuzen? Gaztelaniaz esaten den bezala, “todo queda en casa” –hala hirian nola partiduan–, baina, aldi berean, hautuak ez dio, onar dezagun, Garmendiari gehiegi laguntzen gainetik kentzen “aparatuaren hautagaiaren” etiketa –Carlos García Adanero PPren Iruñeko alkategaiaren erantzuna ere nahiko “dena etxerako” izan zen, bide batez esanda: Isabel San Sebastianen La dueña nobela bodrio-historikoa, “Errekonkista” garaian, noiz bestela, kokatua–. Beste aukera batzuek, aldiz, despistatzeko propio eginak dirudite, Juan Mari Aburtok, EAJko Bilboko alkategaiak, Antoine de Saint Exupéry-ren Printze txikia bere liburu kutunena dela aldarrikatzen duenean bezala: haur literaturako lan bat hautatzean, nahiz eta oso prestigiotsua izan –gehiegi, nire ustez–, infantilismoa aurpegiratu ahal izango genioke? Edo, ordea, goraipatu beharko genuke horren liburu polisemikoa hizpidera ekartzeagatik, bat zeinarekin, mezu argia ez daukan neurrian, identifikatu ahal baitaiteke eskuineko, ezkerreko eta are zentroko boz-emailea? Ala kazetariari errieta bota, ez diolako Aburtori galdetu, saileko beste elkarrizketetan bezala, zein den irakurri duen azkeneko liburua, “liburu bat” izendatzeko baizik? Izan ere, galdera labur mota honen arazoa, kazetaritzan, da kazetari guztiek galdera bera egiten ez badute, kontuaren oinarri estatistikoa franko ahuldu daitekeela, are nirea bezalako artikulu diletante baten xedeetarako…

Dena den, Gasteizko udal hauteskundeetan zentratuko naiz, hemengo alkategaiei Berriak egin dizkien kontu horri buruzko galderak bai izan direlako homogeneoak, bertan erroldatuta nagoelako, eta, gainera, hautagaien arteko lehia estu datorrelako: boto bakoitzak kontatzen du, halakoetan, eta grazia egingo lidake Literaturaren talaiatik ebatzitako boto bat –nirea– erabakigarria izango balitz, azkenean. Eta, esan bezala, metodo gisa ez diodalako uko egin nahi hauteskundeen emaitza gustu literarioen bidez aurreikusteari.

Goazen ba.

Maider Etxebarriak, PSE-EEko hautagaia, Joël Dicker suitzarraren La verdad sobre el caso Harry Quebert, “nobela literario” asmoko poliziako lodi bat aipatzen du bere erantzunean. Carlos Ruiz Zafonen La sombra del vientoren ildoko liburu horietako bat, hots, irakurle masiboen gustua bezala letramindu despistatu bat edo besterena ase dezakeen produktu masiboa, boto mesokratikoa harrapatzeko egokia suertatu daitekeena –oso PSOE, alegia, 1982tik aurrerako PSOE behintzat: ez ur ez ardo–. Goi eta behe literaturaren arteko mugak lausotu diren garaiotan, gainera, ez dirudi erabaki txarra, ikuspegi demoskopiko batetik behintzat.

Itxaropena neukan Rocío Vitero, EH Bilduren alkategai berria, aurrerantzean gure hizkuntzari bere jardunean leku gehiago egingo diola adierazi duena, euskarazko liburu bat irakurtzen arituko zela, edo euskaldun batena behintzat. Baina kale: galderaren unean David Grann kazetariaren Los asesinos de la luna “true crime” alorreko erreportajearekin ari bide zen, 1920ko hamarraldian Osage indigenen Oklahomako erreserba petroliodun aberatsean gertatutako krimen batzuen ikerketari buruz. Ondo aukeratua, iruditu zait, ez soilik laster are ezaguna egingo delako Martin Scorsesek Leonardo di Capriorekin egin duen izenburu bereko filmagatik, baizik eta, akaso, ondo haragitu ditzakeelako EH Bilduren egungo bi arimak: herrien askapenaren aldeko betikoa –Osageen aurkako gehiegikerien salaketa da, funtsean, liburua, eta, bestalde, zer gara euskaldunok Europako azken indigenak ezik…?–, eta oraingo “ordenako” partidu arduratsuarena, udaltzaingoa bezalako alor labainkor bat bere kargu erantzukizunez hartzeko prest dagoena –azken finean, FBI izango zenaren lehenengo kasu arrakastatsuetako bat izan zen, antza, ikerketa hura, hots, justizia egin zen, azkenean, apur bat bederen–. Bi txori harri –herri– berarekin, beraz.

Grazia handiena egin zidana, edozein modutan ere, Beatriz Artolazabal EAJko hautagaiarena izan zen. Besteek ez bezala, liburu bat ez, aldi berean bi irakurtzen ari zela aitortu zion kazetariari, eta horrek, printzipioz, berarekin identifikatzera eraman ninduen, ez agian elkarrekin podcast bat egitera ausartzeko adina, baina dezente identifikatzera, baiki, ni ere horrelako irakurle kaotikoa naizelako, bi edo are hiru eta lau liburu aldi berean irakurtzen aritzen den horietakoa. Hori bai, egindako aukera ezin salomonikoagoa iruditu zitzaidan: Amaren eskuak, alabatasunaren inguruko Karmele Jaioren ikerketa nobelistikoa –besteak beste–, eta El Ángel de la Ciudad, Eva García Saenz de Urturiren Kraken saileko best seller poliziako-trukulenturako itzulera, egileak nobela historikotik osteratxo bat egin ondoren idatzia. Ezin uka Viterori eta Etxebarriari gol askoz irabazi ziela Artolazabalek: biak Gasteizen jaiotako egileak –bata euskarazko letren alorrekoa, bestea gaztelaniazkoa–, biak –bakoitza bere esparruan– super-saltzaileak; hori bai, onartu behar da Artolazabal eguneratuago dagoela gaztelaniazko produkzioari dagokionean, euskarazkoari baino, Amaren eskuak ez delako, preseski, El Ángel de la Ciudad bezala, berritasun literario bat –alde horretatik argi dago Juan Karlos Izagirre, Donostiako EH Bilduren alkategaia, pieza-sail horretan Artolazabalekin batera euskarazko liburu bat aipatu zuen bakarra, “jarriago” dagoela: aurten bertan argitaratutako Olatz Mitxelenaren Arrain hezur bat eztarrian ipuin liburuarekin bide zebilen elkarrizketa egitean–.

Edonola: hain dira salomonikoak eta hain daude tokian tokiko egoerara egokituta, Artolazabalek aukeratutako liburu biak, ezen txandako spin doctoraren aholkuren baten ondorio izan daitezkeela susmatzera irits baitaiteke gaizki-pentsaturen bat. Izan ere, elkarrizketa euskaraz argitaratu zenez, beti geratuko zaigu zalantza ea Artolazabalek –Berriako kazetariaren galderei erdaraz erantzun zienak– Amaren eskuak euskarazko jatorrizkoan leitzen ariko ote zen, ala gaztelaniazko itzulpenean. Eta, zelako gauzak, haren erantzunak oso antzekoak izan dira Iñigo Urkulluk duela urte batzuk, hauteskunde autonomikoen testuinguruan, emandakoekin alderatuta: lehendakariak ere bi liburu ekarri zituen hizpidera, berriz ere García Sainz de Urturiren beste bat –orduan ez zegoen oraindik argitaratuta El Ángel de la Ciudad–, eta Kirmen Uriberen bat, zeina Karmele Jaioren nolabaiteko egile baliokidetzat jo baitezakegu eskala elektorala Gasteizko maila lokaletik Euskadikora zabaldu ezkero –edo viceversa–. Nork daki, agian aholkularia konpartitzen dute Urkulluk eta Artolazabalek, edo batzokiko irakurle klub berera doaz…

Xehetasun hutsalak, esango didazue, ez didatenak, bide batez, eta penaz diot hauxe, gehiegi lagundu bozkaren zentzua ebazten, oraingoz behintzat, artikulua erredakziora bidaltzekotan nagoela. Hori bai, nire apustua, Tarot Literarioaren bitartezko balizko iragarpenari dagokionean, argia da: EAJk irabaziko ditu Gasteizko udal hauteskundeak.

Tira, honezkero jakingo duzue ea asmatu dudan, ala ez.

[2023-VI-8ko oharra: bistan da ez nuela bat bera ere asmatu, eta Tarot Literarioaren metodoa EITB-Focus-en inkestak eta te-hondarren irakurketa  bezain fidagarria dela. Agian susmatu behar nuen motzean egindako elkarrizketatxo horien beste atal batean, gustu musikalenean, Mikel Lezama Gipuzkoako PPren –PPren!– ahaldungai nagusiaren talde gustukoena Berri Txarrak –Berri Txarrak!– zela leitu nuenean, begi-globoak betzuloetatik irteten zitzaizkidala. O tempora, o mores].

[Artikulu honen bertsio hiper-kimatu batek Ortzadar gehigarrian ikusi zuen argia 2023ko ekainaren 3an. Irudia, ia beti bezala, New Yorkeko Liburutegi Publikoko erabilera libreko bilduma digitaletatik ebatsi dut. Gora liburutegiak, bide batez esanda]

Literatura unibertsalerantz

Urtarrila amaieran –literatur– albiste izan zen: katalanezko poesia alorreko Palma Mallorcako udaleko sari nagusia (2023ko “Premi Ciutat de Palma Joan Alcover” delakoa) katalanera itzulitako lan batek eraman zuen. Hala aitortu zuen, susmoak hasi zirenean, Jorge Fernández Gonzalo irabazleak (Madril, 1982): lana gaztelaniaz idatzi eta hizkuntza horretara itzuli zuela, horrela irabazteko eta liburua argitaratzeko aukera gehiago izateko –susmoak, ez pentsa, sari banaketan baino ez ziren sortzen hasi, irabazleak, esker oneko mintzaldian, katalanezko hitz bakar bat ere ahoskatu ez zuenean…–. Ondoren jakin zen gehiagotan egin zuela, eta hala eskuratu zuela Valentziako erkidego autonomoko literatur sariren bat ere. Izan ere, xaloki –ala ez–, adierazpen hauek egin zizkion prentsari: «Gaztelaniaz idatzitako eta katalanera itzulitako lan batekin irabazi nuela ikustean, nire lanak argitaratzeko eredu berri bat sumatu nuen, eta orain beste sorkari batzuekin egiten dut, sari gehiagotara aurkeztu ahal izateko». Langintza horretan “profesionalizatzen” ari zela, alegia.

Tira, eredua ez da horren berria, agian: hor dago Álvaro Bermejoren kasua, Donostia Hiria saria jaso zuena 1988an berak gaztelaniaz idatzitako eta adiskide irakasle batek euskaratutako ipuin batekin. Ekintza bat zeinarekin, antza denez, euskarazko literaturaren maila eskasa, Euskal Herrian gaztelaniaz egiten zenarekin alderatuta, frogatu nahi baitzuen –agian poetikoki, Bermejok hamarkada haren hasieran Fernando Aramburu edo Francisco Javier Irazoki gisakoekin osatu zuen “Grupo CLOC de Arte y Desarte” delakoari zegokion izpiritupean-edo–. Edonola ere, aski ezagunak dira, bere hurrengo ibilbide ez bereziki distiratsuan –denborarekin, CLOCeko ustezko esperimentalismotik, nobela historikora eta kontsumoko literatura arruntenera igaro zen, Dolores Redondoren Baztango sailaren ihakin eta guzti–, Bermejori  egotzi eta frogatu zaizkion plagio salaketak –guztiak bere jatorrizko sorkuntza-hizkuntzan, gaztelaniaz alegia, zilegi egiten duena galdetzea ea Donostia Hiria sariko hauts haiek ekarriko zituzten, geroago, lohi horiek…–.

Bermejok “frogatu” zuena, edozein modutan, hutsalkeria bat izan zen, gaztelaniaz idatzitako lan itzuli batek euskarazko –jatorrizko– hogeiri edo katalanezko –jatorrizko– ehunei irabaztea logika estatistikoaren eremuaren barruan sartzen delako: hiztun, eta, ondorioz, idazle gehiago izatean, hizkuntza “handiak” beti izango du “kalitate literario” “handiko” lan gehiago sortzeko ahalmena, hizkuntza gutxituak baino. Horri gehitzen bazaio lehiaketetan azaleratzen diren kasuak –hots, saria eskuratzen dutenak– gutun-azal itxietan geratu ahal direnen antzekoen frakzio bat baino ez direla, akaso, eta halako iruzurren egile ezagutaraziak idazle gutxienez “arituak” izan ohi direla –eta ez sarietara aurkezten diren hasiberriak, askotan oso ugariak–, ez dut uste larritasunerako motibo handiegia dagoenik.

Baina Palmako urtarrileko kasua, ziurrenik, lotuago dago itzultzaile automatikoen eta hizkuntzen ezagutzaren zabalkuntzarekin eta hobekuntzarekin, literatura “txikiaren” kalitate faltaren balizko salaketekin baino –horrekin, noski, eta idazletza arloko “klase ertain-baxu” espainiarraren zailtasun gero eta handiagoekin, hala ekonomikoak, nola “lekutxo literarioa” egiteko orduan, 2008ko krisi finantzarioaz geroztik batik bat: Jorge Fernández Gonzalo hori ez zen, preseski, hasiberri bat–. Horrekin, eta gaztelaniazko idazle guztientzako nahikoa sari ez egotearekin, hainbeste ezen… zergatik ez hasi inguruko hizkuntza gutxitukoetara aurkezten…? Kasu konkretu horretan, gainera, bi hizkuntza erromanikoen hurbiltasuna lagungarri izango zitzaion idazle ohoratuari. Horrek ez du esan nahi euskaraz –berriro ere– gerta ez daitekeenik, jada gertatu ez baldin bada inoiz, gure poesia eta ipuinen lehiaketa eta sariketatxoen geografia estu-zabalean.

Eta hala izan ez balitz ere, denbora kontua besterik ez da, hizkuntzen arteko distantziak distantzia. Itzultzaile neuronalak gero eta sofistikatuagoak bihurtzen ari dira, eta are halakoak perfekziora iritsi baino lehenago, nahikoa izango da, Bermejok eduki zuen bezala, euskaradun on baten laguntzarekin, itzulpena biribiltzeko eta aurkezgarri –eta irabazgai– bihurtzeko. Azken finean, ez al dizkiegu pasatzen gure originalak –konfiantzazko– senide, adiskide edo irakurle bati, edo bati baino gehiagori, zuzenketak edo iradokizunak jasotzeko, edonora igorri aurretik? Izan ere, saria aski mamitsua bada, zuzentzaile-enpresa –diskretu– baten zerbitzuak kontratatzearekin nahikoa litzateke…

Literatura bultzatzeaz gain hizkuntza gutxituak sustatzea helburu duten lehiaketek nahikoa izango dute, lanak jatorrizkoak izateko eskatzeaz gain, «jatorrian X hizkuntzan idatziak» izateko klausula gehitzearekin –Palmako epaimahaiak bere erabakiari eusteko horixe argudiatu zuen, polemika piztu zenean: sariaren oinarriek soilik aditzera ematen zutela lanek jatorrizkoak eta katalanez idatzitakoak izan behar zutela, baina ez zutela katalanez idatzitako hori itzulpena izan zitekeela debekatzen…–.

Baina kontua, iruditzen zait, harago doa, zeren eta sarien arazo azken batean bazterreko hau eramaten badugu irakurketaren alor orokorragora, iritsiko da une bat, denboran agian ez horren urrunekoa, zeinetan jatorrizko hizkuntza zein den guztiz garrantzirik gabekoa izango baita, denerako izango baitugu itzulpen automatiko eta berehalakoa, Fermin Etxegoienek Totelak nobela-saiakeran iragartzen duen bezala (Erein, 2021): irakurtzen dugunerako, eta baita entzuten eta hitz egiten dugunerako ere, noski. Eta hori ez zaio bakarrik euskarari edo katalanari gertatuko, hizkuntza guztiei baizik, hala “handiei” nola gutxituei. Gero eta garrantzi txikiagoa izango du zein hizkuntzatan idazten dugun, nondik idazten dugun, zein “komunitate” konkreturentzako. Bide horretatik, agian, beteko da azkenean literatura unibertsalaren ametsa (Weltliteratur famatua, badakizue), J.W. Goethek XIX. mendearen hasieran iragarritakoaren ildotik.

Nola sustatu, testuinguru horretan, hizkuntza jakin bateko literatur sorkuntza? Berdin badio zein hizkuntzatan idazten dugun –berdin izan gaitezkeelako edonon, edonork irakurriak–, zertarako jarraitu gurearekin tematzen? Alde horretatik –eta hemen, nire ohituraren kontra, optimista agertzen saiatuko naiz–, agian hizkuntza gutxituetako literaturzaleok abantaila batzuk izango ditugu, entrenamendu handiagoa daukagulako “militantzian” eta baldintza prekarioetan aritzean, oro har. Lehiaketetako oinarrietan, behintzat, hizkuntza “nagusiek” baino lehenago izango ditugu ezarrita lanak «jatorrian X hizkuntzan» idaztera behartzen duten klausulak –ikusiko duzue zelako barreak espainolezko sari bat irabazten duenean ingelesetik, txineratik edo hindieratik itzulitako lan batek…–.

Kontua da, itzulpen automatikoaren bitartezko literatura unibertsalaren behin betiko zabaltzea ematen denerako, agian ez garela gizakiak izango, Adimen Artifizialak baizik (AAk), literatura idatziko dutenak. Eta, agian, baita irakurriko dutenak ere.

Baina hori, jakina, beste arazo bat da. Ala ez?

[Artikulu honen bertsio dezente laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2023ko otsailaren 11n. Irudia, “Goethe vor einer Büste um 1780” izenburukoa, New Yorkeko Liburutegi Publikoko bilduma digital irekietatik hartu dut, blog honetako hainbeste bezala]

Biribiltzailearen sindromea (II)

Aurreko artikuluan –ezinezkoa zen, kontraesanean sartu gabe, aurreko artikuluak jarraipenik ez izatea…– “konpletismoaren” gaitzaz aritu nintzen, dakartzan desmasiez, eta kasu konkretu batez, Corto Malteseren abenturen jarraipen postumo ez bereziki zoriontsuaz, hala komikian nola, beldur nintzen, baita etorkizuneko telesailean ere.

Baina ondoren hausnartzen egon nintzen eta, nire biribiltzaile sindromeari justifikazio bat bilatzeko ahaleginean –azken finean zer gara gizakiok, geure burua etengabe justifikatzen aritzen garen animalia bakarrak ez bada?– jarraipenen eta sail luzeen aldeko argudioak bilatzeari ekin diot.

Kontua da errepikapenean babesa bilatzen dugula, maiz. Ume txikiek istorio bera behin eta berriro kontatzea nahi izaten duten bezala, aldaketa ñimiñorik egin gabe gainera –ez zaitezela, guraso, tutore edo noizean behingo zaintzaile, horretara ausartu ere–, eskema beretara itzultzeak segurtasuna ematen digula kultur kontsumitzaileoi –noizean behin, bederen–. Eta hor egon daiteke, akaso, “konpletistaren” gaixotasunaren gakoetako bat… kulturgintza komertzialenak horren ondo esplotatzen ikasi duena, hain zuzen.

Azken finean, dena da errepikapena, dena da eskema beraren gaineko bariazioa, gehien jota: guztia asmatu zuten Homerok, Shakespearek eta Balzacek, nork eta William Faulknerrek esaten zuen bezala –beste bat errepikatzen jarraitzen duguna–. Beraz, zergatik ez entregatu, osoro, itzulera eternalaren erosotasunera?, dio nire barruko (biri)biltzaile patxadazaleak.

Gakoa bariazio horretan legokeelako, hain zuzen, arrapostu egiten dit nire baitako super-ni konformagaitzagoak –eta gogaikarriagoak–. Horrek desberdinduko lituzke, adibidez, alde batetik, Blueberryren “gaztediari” buruzko western alorreko komiki-sail amaiezin bezain errutinarioa –Jean-Michel Charlier gidoilari eta Jean Giraud Moebius marrazkilari jatorrizkoek hasia, 1970eko hamarkadan, baina zenbait egile mertzenariok jarraitua, batez ere François Corteggiani gidoilariak eta Colin Wilson eta Michel Blanc-Dumont marrazkilariek, 1985etik aurrera, emaitza gero eta aurreikusgarri eta kaskarragoekin– eta, bestetik, Joann Sfar-ek eta Christophe Blain-ek 2019an abiatutako reboot modukoa, Amertume Apache albumarekin (“Mindura apatxea”). Komiki horretan, marrazkiari buelta on bat emateaz gain –Blanc-Dumonten franko-belgiarregiaren “argitasuna” albo batera utzi eta Girauden hasierako marrazki inperfektuagoetara itzultzeko ahalegin kontzientea dirudiena–, istorioari jira feminista(go) eta postkolonial(ago) bat ematen saiatzen direla esango nuke, mesede egiten diona alde horietatik, intentzio onak izan arren, gabezia nabarmenak zituen jatorrizko sailari. Bide batez, hori izan da eskola bereko beste komiki-sail bati, Thorgal bikingo-alienigenarenari –Jean Van Hamme gidoilariak eta Grzegorz Rosiński marrazkilariak 1980an hasitakoari– bizitasun apur bat itzuli dion baliabidea, urte batzuetako gainbeheraren ondoren, ez bakarrik sail nagusian, baizik eta batez ere Valnor-eko Kriss pertsonaiaren eta Thorgalen alaba den Otso Emeren spin-offetan –Yves Sente-ren eta Yann-en gidoiekin, hurrenez hurren–. Edonola ere, ez pentsa astindu “feminista” eta “postkolonial” hori gehiegizkoak direnik ere…

Horregatik iruditzen zaizkit nahiko oinarri gutxikoak, suabe esatearren, duela gutxi Arturo Pérez-Revertek botatakoak 007 film-sailaren inguruan, zeinetan, beti bezain sotil, “moñas” deitzen baitio azken urteetako Daniel Craig aktoreak haragitutako James Bond-en bertsio berriari, eta sailari ezarri nahi omen zaion dekonstrukzio antipatriarkala (‘?) deitoratzen baitu, nola ez –artikulua autofizkzio moduko bat denez, dena den, ez dago jakiterik zer du benetakotik, eta zer ez, ohikoa den bezala–. Nik ez dakit hala den, zehazki –gorago aipatu ditudan Blueberry eta Thorgal sailetan bezala, astindutxoa nahiko mugatua iruditzen zait niri, Pérez-Reverteri ez bezala–, baina aitor dut 007 saila ez zaidala gehiegi interesatu Craigen arora arte, eta agian astindutxo horrexegatik hain zuzen ere izan dela, azken batean –eta akziozko generoko ordezkari bezala asko irabazi dutelako, nire ustez, filmok, aurreko inkarnaziokoekin alderatuta, kartoi-harrizkoago bilakatu direnak konparazioan–.

Edonola ere, jarraipenez harago, eta Thorgal sailaz nioen horretara itzulita, spin offena –sekuelena eta are prekuelena, hots, sail nagusiko pertsonai maiz sekundarioetatik abiatutako sailaren aurreko eta ondorengo gertakarietan zentratzen diren sail “berriak”…–, beste meloi bat da, egunen batean aztertu beharko duguna…

Zaharmindutako sail bati jite “berri” jakin bat emateak ez du, noski, ezer bermatzen, berez: bikain edo, gutxienez, duintasun minimo batekin egiten asmatzea da kontua. Rodrigo Fresán idazleak gogorarazten zigun duela ez gutxi, hizpidera ekarri zuenean Vladimir Nabokoven anekdota hura, zer erantzun omen zien beti gauza bera egiten zuela leporatzen ziotenei: «Bai, baina ikaragarri ondo egiten dut».

Errepikapenarena ere arte bat delako, ez dagoena, bistan denez, guztion eskura.

[Artikulu honen bertsio laburxeago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2023ko urtarrilaren 14an. Irudia Blueberry saileko Joann Sfar eta Christophe Blain-en Rencor apache albumetik hartu dut, Norma Editorial 2020 (frantsesezko jatorrizko edizioa 2019koa da). Bunbuiloa nik ipini dut euskaraz]

Biribiltzailearen sindromea

Has nadin ezintasun txiki baten berri ematetik: ez dakit oso ondo nola euskaratu “completista” kontzeptua, zeina, bestalde, ez baitago, oraindik behintzat, Espainiako Errege Akademiaren gaztelaniazko hiztegian. Okerragoa dena, ingelesezko bere baliokideak, “completionist”-ek, antzeko zentzua dauka, baina ñabardurekin, gehiago egiten diolako erreferentzia, ikusi ahal izan dudanagatik, bideo-jokoen alorrari (joko bakoitzeko erronka guzti-guztiak, are bigarren eta hirugarren mailakoak, burutzen dituztenei aplikatu ohi zaie), oro  har produktu kulturalei baino, horretarako ere erabiltzen den arren (baina baita enkontru sexual mota jakinen “bildumatzaile” konpultsiboak izendatzeko ere, kontua apur bat konplikatzen duena oraindik ere…). Euskaraz “osatzaile” etorri zitzaidan lehenik eta behin burura, baina medikuak ere osatzaileak direnez, kontua nahasgarriegia suerta daiteke, nahiz eta eritasunetik gertu egon daitekeen jite batez ari garen (izan ere, are nahasgarriago izan daiteke “osatzaile” hitzaren bigarren adiera erabiliz gero: “zikiratzaile”, glups; tira, ez didazue esango euskara ez denik graziosoa, batzuetan…).

         Edonola ere, aitor dut: ni biribiltzailea, konpletista naiz. Uzten ari naiz, zin dagit, baina funtsean biribiltzaile bat izaten jarraitzen dut, eta segida izan dezakeen produktu kultural batekin zaletzen banaiz (izan literatura, komiki, musika, telesail edo zinema alorrekoa), litekeena da horren inguruko “berritasunak” kontsumitzen eta, okerragoa dena, erosten jarraitzea, bilduma ahalik eta osoena eta eguneratuena izateko helburuarekin. Beste askori gertatzen zaien bezala.

         Kultur enpresek (“kultura” eta “enpresa” hitzak elkarrekin joan daitezkeen neurrian betiere) ondo dakite hori, eta probetxu ateratzen diote, noski: biribiltzailea espezie harraparien biktima erraza da, errazenetako bat (txertatu hemen National Geographic-eko sabanari buruzko dokumental baten, edozeinen soinu-banda).

         Edonola ere, alarma piztu zait jakin dudanean nor, eta Frank Miller komikilaria (Sin City eta 300 bezalako komikien, gero sagen, eta DC edo Marvel etxeetako pertsonai zenbaiten –Daredevil, Elektra, Batman…– “aro” entzutetsuen marrazkilari eta gidoilaria) prestatzen ari dela noren, eta Corto Maltese pertsonaiaren inguruko telesail bat, hots, Hugo Pratt (1927-1995) marrazkilari italiarraren ikono nagusia, XX. mendearen lehenengo heren fiktizio batean munduan zehar arituko zen marinel batzuetan ziniko, gehienetan justizia zalearena hain zuzen ere, abenturazko komikiaren gailurretako bat aspaldidanik (hamabi album, 1967 eta 1992 bitartean argitaratutakoak). Garai batean abenturaren zentzu berri baten eroale, esango nuke, nerabezaroan irakurtzen genituen abentura “zurietako” heroiekin konparatuta behintzat: abentura konplexuago, ez horren zuri-beltzeko, “helduago” baten ordezkari nagusia iruditu zitzaigun, uneren batean.

         Corto Maltese izan da, halaber, biribiltzailearen sindromearen esplotazioaren ikur nagusietako bat. Pratten oinordekoek ez dute inolako erreparorik izan pertsonaiaren ibileren “jarraipenak” enkargatzeko, eta haren album guztiz berriak ekoiztarazteko, ni bezalako biribiltzaileen kontura (oraingoz, 2015 eta 2021 bitartean, bost, Juan Díaz Canales-Rubén Pellejero eta Martin Quenehen-Bastien Vivès gidoilari-marrazkilari ekipoen eskutik: erritmo honetan laster izango dira gehiago jatorrizko komikiak baino). Giroa eta peripezia mota milimetrora mimetizatzen saiatzen diren arren, album berriek ez diete eusten zaharrekiko konparazioari. Izan ere, saila bera hilda zegoen, ziurrenik, Pratt bera zendu aurretik, bere eskutik atera zen azken albuma, Mû ahulak (1992) argi erakusten duen bezala; egia esateko, haren aurreko Helvetiarraken (1987) nabaritzen ziren jada neke-sintomak. Zentzua al zeukan, beraz, agortuta zegoen sail bat berpizteak? Ikuspuntu komertzialetik, tamalez, denak izan dezake zentzua.

         Arazoa are gehiago korapilatzen da kontuan hartzen badugu noren esku utzi duten oinordekoek balizko telesailaren ardura: azken urteotan bere joera (ultra)eskuindarrengatik ezaguna egin den Miller (fikzioan) hiperbiolentoarenetan. Izan ere, Hugo Pratten eta bere pertsonaiaren ideologia zeintzuk diren definitzea zaila izango litzatekeen arren, XX. mendeko “ezkerraren” eremuan sartuko lirateke, eskuarki (inoiz anarkismoaren inguruetan kokatu zuen italiarrak bere burua, eta komikiaren ildoa progresista eta antitotalitarioa da argi eta garbi). Eta haren abenturetan, espero izatekoa den bezala, bortizkeriak presentzia dauka, baina ez da bereziki gogorra edo odoltsua. Sotiltasuna eta, maiz, isiltasunak dira jatorrizko Corto Maltese sailaren ikur nagusiak, eta beldurra ematen dit pentsatzeak zer gerta daitekeen (zer gera daitekeen hortik) telebistarako egokitzapenean.

         Eta, hala ere, biribiltzaile on bezala, eta sendatuko nauen osatzaile bat (edo nire bulkadak errotik eta metaforikoki moztuko dituen zikiratzaile bat) topatu bitartean, desastrearen lekuko eta kontsumitzaile izango naizela susmatzen dut.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2022ko abenduaren 17an. Irudia Ethiopikoak albumetik hartu dut, Baionako Antxeta argitaletxeak egin zuen 1988ko ediziotik (jatorrizko albuma 1978koa da)]

Literaturaren sentimentalizazioaz

Rafael Chirbesen egunerokoen esaldi batek pentsakor utzi ninduen aurreko batean: «Literatura musika baino askoz ere traketsagoa da nerbioen puntak ukitzeko; beste gauza batzuk ukitzen ditu, lehorragoak, zailduagoak»  –traketsa dena, zer esanik ez, nire itzulpena da, “zailduagoak” ez duelako jasotzen indar betean jatorrizkoaren “correosas” horren izpiritua…–. Uste dut Chirbes ez zegoela oker, eta musikak sentimenduei zuzenean deitu ohi dien moduan, literatura arrazoia izendatzen dugun horretara dagoela bideratuta, nagusiki. Horrek ez du esan nahi, noski, musika ere modu “zerebralean” –“zerebralagoan”– konposatu edota analizatu ezin denik: hortxe dago musika klasikoaren tradizio guztia hori frogatzeko, besteak beste. Baina egia da hitzik gabe, hots, bitartekotzarik gabe, bizkorrago alda diezagukeela aldartea, literaturak baino. Horixe zen, beste modu batean, Milan Kunderak aditzera eman zuena behin: «Musika poesia baino are urrunago joan daiteke, gai baita barne munduko mugimendu sekretuenak antzemateko, hitzarentzat ezin iritsizkoak direnak».

Horregatik ez naute konbentzitzen sobera lan literarioen balioa erabakitzeko orduan sentimendu hutsen aipamenean geratzen diren azalpenak –azalpen, diot, halako gehienek ez daukatelako “analisi” kategoriara jasoak izateko aukerarik–. Ondo dakit arrazoiaren eta sentimenduen arteko hesi betikoak, erlijioek eta filosofiak antzinatik altxatuak, ez daukala, giza portaeraren inguruko azken hamarkadetako ikerketen arabera, horrenbeste zentzurik: pertsonak ez gara, antza denez, uste bezain arrazionalak, edo ez beti behintzat; homo œconomicus delakoaren mitoa, adibidez, hori besterik ez omen da, mito bat. Baina hortik arrazoiaren ideia guztiz albo batera uztera amildegi bat dagoela pentsatzen dut, eta gauza bera azken urteotan emozioen kotizazioa ikaragarri –gehiegi– igo den politikaren alorrari dagokionez, orobat: agian ez genuke gaizki egingo kontzeptua erabiltzen jarraituko bagenu, fikzio bezala sikiera.

Arrazoiaren kontrako mesfidantza ez da gauza berria. Faxismoek ere sustatu zuten, XX. mendeko bigarren laurdenean bizi izan zuten loraldian. Primo Levik gogorarazten zuen nola Mussoliniren Italian arrazoiari izpiritua kontrajartzen zitzaion. Eta azaltzen zuen: «Zer da izpiritua? Izpiritua ez da arima. (…) Izpiritua zerbait ukiezina zen. Susmagarria iruditzen zitzaidan ikusi, entzun eta ukitu ezin zen zerbaiten inguruko tema. (…) Izpirituak gehiago du zerikusia instintuarekin arrazoiarekin baino. Izan ere, arrazoia ez zegoen ondo ikusia, kritikaren erreminta zelako».

Horregatik iruditzen zait, besteak beste, eta zalantzaz betea esaten badut ere, arrazoiaren gailu hori baliagarria izan daitekeela oraindik literatur lanen harrera ebazteko orduan, hots, literatura ona eta ez horren ona banatzean, adibidez. Edo plazera ematen duen eta entretenitzen duen literatura desberdintzean, José Donosok zioenaren ildotik: «Beste arrazoi batengatik irakurtzen dut: plazeragatik –ez ‘entretenitzeko’, ñabardura desberdina baita; nahiago dut mila aldiz aspertu Juan Beneten eleberri magistralak irakurtzen, horrek plazera ematen baitit, Agatha Christie irakurtzen ‘entretenitzea’ baino, ez baitit halakorik batere ematen–».

Horixe frogatu du, poesiari dagokionez behintzat, Vicente Luis Mora poetaren bitartez iritsi zitzaidan ikerketa batek: Floris de Lange neurozientzialari herbeheretarrak erakutsi du nola poesia onaren –hots, konplexutasun minimo bat daukan poesiaren– irakurketan trebatutakoek estres gutxiagorekin gainditzen dituzten ezustekoa bilatzen zuten esperimentu linguistiko batzuk, halakorik egiten ez zutenek baino. Ez litzaidake harrigarria irudituko emaitza horiek beste genero literarioetara zabaldu ahal izatea: duela urte batzuk –honako honen berri Juan Ignacio Perez Iglesiasen bitartez izan nuen– David Comer Kidd eta Emanuele Castano ikerlariek, “Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind” Science aldizkariko artikuluan demostratu zuten, beste esperimentu sail batean, fikzio “literarioaren” eta “komertzialagoaren” efektuak alderatuz, lehenengoa irakurtzen zutenek besteen lekuan jartzeko –hots, enpatiarako– ahalmen gehiago garatzen zutela. Hots, literatura onaren askotariko onuren inguruko hipotesiak gero eta oinarri zientifiko zabalagoa duela esan daiteke, alde batetik baino gehiagogatik gainera: ez da jadanik intuizio huts bat.

Horregatik oso eszeptikoa naiz aditzera ematen denean berdin diola zer irakurri, denari atera dakiokeela probetxua, literatura onari, erdipurdikoari eta txarrari, inportanteena irakurtzen dugunak sortzen dizkigun sentimenduak direla. Lan literarioak sentimendu horiek nola sortzen dizkigun aztertzea eta are disekzionatzea posible ez balitz bezala. Ziurrenik –beste– bataila galdu bat da, “Instagram Literatura” gero eta nagusiagoa den aro historiko honetan –hots, liburu baten azalaren argazkiaren + esaldi merkeren baten konbinazioa, batzuetan kritikaren jarduera desplazatu nahi duela ematen duen jarduera hutsal hori–. Baina aitor dut mesfidantza sortzen didatela sentimentalizazio literarioaren aldarrikapen moduko horiek.

Wisława Szymborska poeta poloniarrak, 1996ko Nobel sariak, Bizitza literarioa aldizkariaren sail batean eskutitz irekiak idazten zizkien bertara lanak igortzen zituzten idazlegaiei. Askotan ez ziren iruzkin adeitsuak: Szymborskak bazekien zorrotz eta are gaizto portatzen, beharrezkoa zenean. Kutno delako bati hala erantzun zion behin: «Egia esan, justua eta are miresgarria litzateke sentimenduaren intentsitateak berak bakarrik poemaren balio artistikoa determinatuko balu. Kasu horretan, zalantzarik gabe, Petrarca hutsaren hurrengoa izango litzateke, Bombini izeneko gazte batekin alderatuta, adibidez, Bombini benetan zoratu baitzen maitasunez, Petrarcak, aldiz, metafora ederrak asmatzeko behar zen oreka emozionalari eustea lortu zuen bitartean».

Literaturaren sentimentalizazioaren teamak Bombiniren alde egingo luke, sindudarik gabe, edo agian Bombini eta Petrarcaren alde, biak parekatuz irakurlearen emozio literarioaren izenean. Baina nik uste dut Szymborskak, ohikoa zuen ironiarekin, hori bota zuela pentsatzen zuelako, orobat, literaturak –literatura onak, bederen– beste gauza batzuk ukitzen dituela, sentimendu hutsez gain: Chirbesen gauza lehorrago, zailduago horiek, apustu egingo nuke.

[Artikulu honen bertsio laburragoa Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2022ko azaroaren 19an]