Jhumpa Lahiri (Londres, 1967) idazle bengaldar-estatubatuarraren lanen aspaldiko zalea naiz, oso. Alfaguarak 2002an kaleratutako Habrá una vez. Antología de cuento joven norteamericano bilduma mardulean izan nuen haren berri lehenengoz: hantxe zegoen, hautatuen artean, “A Temporary Matter”, memorian iltzatuta gelditzen zaizun ipuin horietako bat, erditzean umea galdu duen bikote indiar-estatubatuar bati eta auzoko sare elektrikoaren itzalaldi kontrolatu bati buruzkoa. Ipuin hura da, liburuko guztietatik, orrialdea tolestuz, bikotekideak edo nik markatu genuen bakarra. Orduz geroztik gaztelaniatu dizkioten lan guztiak irakurri ditugu etxean –euskaraz, tamalez, inor ez da oraindik animatu: artikulu honek horretarako akuilu izan nahiko luke, orobat–. Antologia apalategitik berreskuratu, eta, susmatu bezala, bertan zerrendatutako beste ipuinen egileen berri askorik gehiago ez dut izan orduz geroztik: hogeita bost idazle (orduan) gazte horietatik, Lahiri izan da Munduko Letren Errepublikan karrera sendoena egin duena –Chris Offutt-en salbuespenarekin, gehienez–. Sendoena, eta baita bitxiena ere.
1999an argitaratu zuen bere lehenengo liburua, Interpreter of Maladies, ustekabean Pulitzer saria eskuratu zuena, ipuin liburu batek irabazten bide zuen lehenengo aldia –hor zegoen, single gisa, guk Alfaguarako antologian irakurri genuena–. Ondoren etorri ziren, 2003an, The Namesake eleberria (Mira Nair-ek film bihurtu zuena 2006an), Unaccostumed Earth ipuin liburua (2008: haren liburu bakarra irakurri beharko bazenute, nik hau gomendatuko nizueke), eta The Lowland nobela (2013, gaztelaniaz La hondonada; frantsesez, Longues distances), 1970eko hamarraldiko Indiako matxinada naxaliten testuinguruan kokatua, besteak beste. Produkzio geldo baina konstante batekin, Amerikara emigratutako indiarren eta haien ondorengoen integraziorako arazoak eta belaunaldi-talkak bikain azaldu zituen –besteak beste–, betiere errealismo literario petoenetik abiatuta –horren estatubatuarra dena–, eta xehetasunen deskribapen ezin eraginkorrago eta intentsoago bat zuela bide. Nobelak onak dira, baina niri –nola ez– ipuinlari hobea iruditzen zait eleberrigilea baino: maistra bat.
Baina, halako batean, bere ibilbide arrakastatsuan –Pulitzer sari horren ondoren beste batzuk etorri ziren, eta onespen kritiko orokorra– lema-kolpe erradikal bat jo zuen Lahirik: italiera bihurtu zuen bere hizkuntza literario berria, eta, izan ere, urrats hori nola eta zergatik eman zuen lehenengo lana, In altre parole saiakera (2015), hizkuntza horretan idatzi zuen jada, bere hurrengo nobela bezala, Dove mi trovo (2018). Italierak, bere ikasketa unibertsitarioetan zehar ikasi zuenak, “dei egin” ziola azaltzen zuen, are gehiago Erromara bizitzera joan zelarik. Saiakera oso interesgarria da, are gehiago gurea bezalako egoera batean, non hizkuntzen arteko leku-aldatze literario mota hori, gaztelaniatik edo frantsesetik euskarara –eta alderantziz–, ez dut esango eguneroko ogia direnik, baina bai gure literatur egoeraren osagarri bat. Nik, behintzat, liburu hau (ere) orri-ertzen tolesdurez beteta daukat.
Liburuak alde askotatik heltzen dio gaiari, eta Lahirik italieran zehar egindako bidea aletzen du, baina ni argudio batekin geratu nintzen batez ere, bere hautua azaltzeko erabiltzen dituenen artean: nola, ingelesez erosoegi aritzeko zeukan jiteak kezkatuta, italieraz idazteak “inperfektua izateko askatasuna” eman ziola, idazle batentzat “ez baitago ezer arriskutsuagorik, sorkuntzaren ikuspuntutik, segurtasuna baino”. Hizkuntzaz aldatu, beraz, berriro ere amildegiaren ertzetik idatzi ahal izateko.
Saiakera irakurri ondoren, beraz, Dove mi trovo irakurtzera abiatu nintzen, bide horrek Lahiri lehenengoz nora eraman zuen jakiteko, fikzioaren alorrean alegia. Nobelak, ordea, pixka bat dezepzionatu ninduen lehenengo irakurraldian. Aurreko lanetako xehetasunen oparotasuna alde batera utzita, itxurazko sinpletasun batera lerratua zen Lahiriren prosa, eta nobelaren peripezia meheak –emakume bakarti baten ibilerak hiri inkonkretu batean, estanpa moduzko atal laburren bitartez kontatua– ez ninduen guztiz harrapatu. Dezepzio hori idazleak berriki egindako hizkuntza-hautu bitxiarekin ez lotzea zaila egin zitzaidan.
Aurten italieraz idatzitako beste lan bat ekarri du, Racconti romani, Alberto Moraviaren 1954ko ipuin bilduma klasikoari erreferentzia egiten diona zuzenean, izenburutik, “ipuin erromatar” haien eguneratze nabarmen bat. Literatura “turistikoari” guztiz uko eginez, bisturiaz ebakitako Erroma eta Italia berriaren erretratu bat eskaintzen digu Lahirik, zeinetan, lekua aurkitu ezinik dabiltzan bere ohiko klase ertain eta akademikoko erbesteratuekin, maiz Hegoaldeko herrialdeetako etorkinak gurutzatzen baitira, lan gogorretara eta prekarioetara kateatuta daudenak, eta ez gutxitan italiar “zaharragoen” mespretxua jasotzen dutenak. Literatura guztia da, ondo dakigunez, politikoa, baina hau Jhumpa Lahiriren lanik politikoena dela esango nuke –hitzaren zentzu onenean, noski–.
Gaztelaniazko itzulpenak baimentzen didan neurrian, esango nuke, bestalde, egileak aurrera egin duela bere hizkuntza “berriaren” menderakuntzan. Idazkera ez da itzuli ingelesezko lehenengo liburuen xehetasun mailaren oparotasunera, baina iradokitzeko indarrean irabazi du, eta, soila izanik, ez da batere sinplea: esanahi geruza asko dituela ohartzen da irakurlea aurrera egin ahala. Lahiriren prosa, nolabait esateko, “desmaterializatu” egin da, baina baita dentsoago bihurtu ere, nano bihurtu diren izar horiek nola. Eta istorioak kontatzeko oso eraginkorra izaten jarraitzen du, “La frontera”, “Las notitas”, “Las fiestas de P.” eta “Dante Alighieri” ipuinek, niretzat bildumako onenek, argi eta garbi uzten duten bezala. Horrek ere lagundu dit, bestalde, lehen irakurraldian horren distiratsua iruditu ez zitzaidan Dove mi trovo berrirakurtzen, eta hobeto ulertzen, nobela izanik ere, ataletako asko ipuin gisa hartuz lortu dudan zerbait: horrela berradiskidetu naiz Lahiriren italierazko lehenengo eleberriarekin.
Horregatik hartzen ditut errezelo apur batez Anjel Lertxundi bezalakoek inoiz egiten dituzten adierazpenak, azken euskal idazleen belaunaldien “estilo” faltaren eta idazkera “lauegi” eta “berdinduaren” ingurukoak. Hori horren orokortua dagoen eztabaidagarria izateaz gain –Beñat Sarasolak sare sozialetan seinalatu zuen bezala, adibide batzuk emanez–, nik gehituko nuke ez genukeela ahaztu behar ea horren ifrentzua ez den, askotan, idazkeraren barne-hustasuna: nola “estiloak” estaltzen duen, maiz, ideia originalen falta, edota laburrago eta eraginkorrago kontatu zitekeenaren hantura.
Esateko zerbait dagoenean, ordea, idazkeraren inflazioak ez du hainbeste axola, Lahiriren adibideak, hizkuntza-aldaketak horretara behartuta, ederki erakusten duen bezala, inperfekzio eta guzti. Segurtasun gehiegizkoa okerrerako baita, sarri.
[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian eman zen argitara, 2023ko maiatzaren 6an. Argazkiak Wikimedia Commons-eko lizentzia dauka, eta 2013ko Mantuako jaialdi literario batean hartu zen]
Oharrak & Hondarrak 