Segurtasunari ihesi

Jhumpa Lahiri (Londres, 1967) idazle bengaldar-estatubatuarraren lanen aspaldiko zalea naiz, oso. Alfaguarak 2002an kaleratutako Habrá una vez. Antología de cuento joven norteamericano bilduma mardulean izan nuen haren berri lehenengoz: hantxe zegoen, hautatuen artean, “A Temporary Matter”, memorian iltzatuta gelditzen zaizun ipuin horietako bat, erditzean umea galdu duen bikote indiar-estatubatuar bati eta auzoko sare elektrikoaren itzalaldi kontrolatu bati buruzkoa. Ipuin hura da, liburuko guztietatik, orrialdea tolestuz, bikotekideak edo nik markatu genuen bakarra. Orduz geroztik gaztelaniatu dizkioten lan guztiak irakurri ditugu etxean –euskaraz, tamalez, inor ez da oraindik animatu: artikulu honek horretarako akuilu izan nahiko luke, orobat–. Antologia apalategitik berreskuratu, eta, susmatu bezala, bertan zerrendatutako beste ipuinen egileen berri askorik gehiago ez dut izan orduz geroztik: hogeita bost idazle (orduan) gazte horietatik, Lahiri izan da Munduko Letren Errepublikan karrera sendoena egin duena –Chris Offutt-en salbuespenarekin, gehienez–. Sendoena, eta baita bitxiena ere.

1999an argitaratu zuen bere lehenengo liburua, Interpreter of Maladies, ustekabean Pulitzer saria eskuratu zuena, ipuin liburu batek irabazten bide zuen lehenengo aldia –hor zegoen, single gisa, guk Alfaguarako antologian irakurri genuena–. Ondoren etorri ziren, 2003an, The Namesake eleberria (Mira Nair-ek film bihurtu zuena 2006an), Unaccostumed Earth ipuin liburua (2008: haren liburu bakarra irakurri beharko bazenute, nik hau gomendatuko nizueke), eta The Lowland nobela (2013, gaztelaniaz La hondonada; frantsesez, Longues distances), 1970eko hamarraldiko Indiako matxinada naxaliten testuinguruan kokatua, besteak beste. Produkzio geldo baina konstante batekin, Amerikara emigratutako indiarren eta haien ondorengoen integraziorako arazoak eta belaunaldi-talkak bikain azaldu zituen –besteak beste–, betiere errealismo literario petoenetik abiatuta –horren estatubatuarra dena–, eta xehetasunen deskribapen ezin eraginkorrago eta intentsoago bat zuela bide. Nobelak onak dira, baina niri –nola ez– ipuinlari hobea iruditzen zait eleberrigilea baino: maistra bat.

Baina, halako batean, bere ibilbide arrakastatsuan –Pulitzer sari horren ondoren beste batzuk etorri ziren, eta onespen kritiko orokorra– lema-kolpe erradikal bat jo zuen Lahirik: italiera bihurtu zuen bere hizkuntza literario berria, eta, izan ere, urrats hori nola eta zergatik eman zuen lehenengo lana, In altre parole saiakera (2015), hizkuntza horretan idatzi zuen jada, bere hurrengo nobela bezala, Dove mi trovo (2018). Italierak, bere ikasketa unibertsitarioetan zehar ikasi zuenak, “dei egin” ziola azaltzen zuen, are gehiago Erromara bizitzera joan zelarik. Saiakera oso interesgarria da, are gehiago gurea bezalako egoera batean, non hizkuntzen arteko leku-aldatze literario mota hori, gaztelaniatik edo frantsesetik euskarara –eta alderantziz–, ez dut esango eguneroko ogia direnik, baina bai gure literatur egoeraren osagarri bat. Nik, behintzat, liburu hau (ere) orri-ertzen tolesdurez beteta daukat.

Liburuak alde askotatik heltzen dio gaiari, eta Lahirik italieran zehar egindako bidea aletzen du, baina ni argudio batekin geratu nintzen batez ere, bere hautua azaltzeko erabiltzen dituenen artean: nola, ingelesez erosoegi aritzeko zeukan jiteak kezkatuta, italieraz idazteak “inperfektua izateko askatasuna” eman ziola, idazle batentzat “ez baitago ezer arriskutsuagorik, sorkuntzaren ikuspuntutik, segurtasuna baino”. Hizkuntzaz aldatu, beraz, berriro ere amildegiaren ertzetik idatzi ahal izateko.

Saiakera irakurri ondoren, beraz, Dove mi trovo irakurtzera abiatu nintzen, bide horrek Lahiri lehenengoz nora eraman zuen jakiteko, fikzioaren alorrean alegia. Nobelak, ordea, pixka bat dezepzionatu ninduen lehenengo irakurraldian. Aurreko lanetako xehetasunen oparotasuna alde batera utzita, itxurazko sinpletasun batera lerratua zen Lahiriren prosa, eta nobelaren peripezia meheak –emakume bakarti baten ibilerak hiri inkonkretu batean, estanpa moduzko atal laburren bitartez kontatua– ez ninduen guztiz harrapatu. Dezepzio hori idazleak berriki egindako hizkuntza-hautu bitxiarekin ez lotzea zaila egin zitzaidan.

Aurten italieraz idatzitako beste lan bat ekarri du, Racconti romani, Alberto Moraviaren 1954ko ipuin bilduma klasikoari erreferentzia egiten diona zuzenean, izenburutik, “ipuin erromatar” haien eguneratze nabarmen bat. Literatura “turistikoari” guztiz uko eginez, bisturiaz ebakitako Erroma eta Italia berriaren erretratu bat eskaintzen digu Lahirik, zeinetan, lekua aurkitu ezinik dabiltzan bere ohiko klase ertain eta akademikoko erbesteratuekin, maiz Hegoaldeko herrialdeetako etorkinak gurutzatzen baitira, lan gogorretara eta prekarioetara kateatuta daudenak, eta ez gutxitan italiar “zaharragoen” mespretxua jasotzen dutenak. Literatura guztia da, ondo dakigunez, politikoa, baina hau Jhumpa Lahiriren lanik politikoena dela esango nuke –hitzaren zentzu onenean, noski–.

Gaztelaniazko itzulpenak baimentzen didan neurrian, esango nuke, bestalde, egileak aurrera egin duela bere hizkuntza “berriaren” menderakuntzan. Idazkera ez da itzuli ingelesezko lehenengo liburuen xehetasun mailaren oparotasunera, baina iradokitzeko indarrean irabazi du, eta, soila izanik, ez da batere sinplea: esanahi geruza asko dituela ohartzen da irakurlea aurrera egin ahala. Lahiriren prosa, nolabait esateko, “desmaterializatu” egin da, baina baita dentsoago bihurtu ere, nano bihurtu diren izar horiek nola. Eta istorioak kontatzeko oso eraginkorra izaten jarraitzen du, “La frontera”, “Las notitas”, “Las fiestas de P.” eta “Dante Alighieri” ipuinek, niretzat bildumako onenek, argi eta garbi uzten duten bezala. Horrek ere lagundu dit, bestalde, lehen irakurraldian horren distiratsua iruditu ez zitzaidan Dove mi trovo berrirakurtzen, eta hobeto ulertzen, nobela izanik ere, ataletako asko ipuin gisa hartuz lortu dudan zerbait: horrela berradiskidetu naiz Lahiriren italierazko lehenengo eleberriarekin.

Horregatik hartzen ditut errezelo apur batez Anjel Lertxundi bezalakoek inoiz egiten dituzten adierazpenak, azken euskal idazleen belaunaldien “estilo” faltaren eta idazkera “lauegi” eta “berdinduaren” ingurukoak. Hori horren orokortua dagoen eztabaidagarria izateaz gain –Beñat Sarasolak sare sozialetan seinalatu zuen bezala, adibide batzuk emanez–, nik gehituko nuke ez genukeela ahaztu behar ea horren ifrentzua ez den, askotan, idazkeraren barne-hustasuna: nola “estiloak” estaltzen duen, maiz, ideia originalen falta, edota laburrago eta eraginkorrago kontatu zitekeenaren hantura.

Esateko zerbait dagoenean, ordea, idazkeraren inflazioak ez du hainbeste axola, Lahiriren adibideak, hizkuntza-aldaketak horretara behartuta, ederki erakusten duen bezala, inperfekzio eta guzti. Segurtasun gehiegizkoa okerrerako baita, sarri.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian eman zen argitara, 2023ko maiatzaren 6an. Argazkiak Wikimedia Commons-eko lizentzia dauka, eta 2013ko Mantuako jaialdi literario batean hartu zen]

Ibon Egañak elkarrizketa Iban Zalduari, “Nola izan garen gauza” bilduma antologikoaren inguruan

[Nire Nola izan garen gauza bilduma antologikoaren aurkezpen ekitaldien artean Ibon Egañarekiko elkarrizketa bat prestatuta zegoen, Tobacco Days liburu denda adeitsuan egiteko asmoa genuena, baina, azkenean, ezin izan genuena burutu. Ibonek, liburuaren hitzaurre mamitsua idatzi duenak, gidoia prestatuta zeukan, eta, nik, erantzunak zirriborratuta. Lan hori probestea erabaki, eta zirriborro horiek osatu ditut elkarrizketa honetarako, ahalik eta modu bat-batekoagoan erantzunez, naturaltasunaren mesede (seguru akatsen bat edo bestek ihes egin didala lan egiteko modu horren ondorioz, barkatu). Hona hemen emaitza, edonola ere].

Ibon Egaña: Sarritan proposatu izan duzu ipuin liburu eta ipuin bildumen arteko bereizketa: ipuin liburuak lirateke gai jakin baten inguruan jositako liburuak, batasun bat dutenak; ipuin bildumak, berriz, itxuraz halako batasunik ez dutenak, ipuin autonomoen sortak. Azken horien zaleago zarela esan izan duzu eta halakoak dira zure liburu gehienak, nahiz eta Biodiskografiak edo  Idazten ari dela idazten duen idazleaneurri batean tematikoak diren. Edonola ere, kasu honetan batasun tematiko ageriko liburua plazaratu duzu, gatazkaren inguruko ipuinen antologia bat. Nondik sortu zitzaizun Gauza-ri buruzko ipuinak biltzeko beharra?

Iban Zaldua: Bai, bilduma antologiko oro-hartzaile bokazioa du Nola izan garen gauzak, gai bati buruzko ahalik eta ipuin gehienak jasotzekoa. Ideiak, dudarik gabe, Galaxia Gutenbergek atera zidan Como si todo hubiera pasado proiektuan du jatorria: han, euskal gatazkaren (edo biolentziaren, edo terrorismoaren…) gaiak sortzen zuen interes berrituaren testuinguruan, nire ibilbideko hainbat ipuin bildu nituen. Baina ez guztiak, hitzarmen kontu batzuengatik: jatorrizko ipuinen edizio hau, alde horretatik, askoz ere osoagoa da, hirurogei ipuin ditu, gaztelaniazkoaren berrogeita bi piezen ondoan.

Beste kontu bat da ohartu nintzela bazegoela, han eta hemen topatzen nituen euskal irakurleen aldetik, eskaera bat bilduma hori euskaraz ere egon zedin: nik, hasiera batean, pentsatu nuen ez zela horren beharrezkoa, irakurle euskaldunak bazituelako eskura ipuinak, barreiatuta egonda ere, jatorrizko liburuetan, hots, Gezurrak, gezurrak, gezurraken, Etorkizunan, Inon ez, inoiz ezen eta abarretan. Baina egia da erosoagoa dela modu honetan, ale bakarrean bilduta edukitzea. Erein prest agertu zen hori egiteko, eta horixe.

Bestalde, duela hamar urte pasatxo beste atzera begirada bat bota nuen, Ipuinak –Antologia bat– liburua ekarri zuena ondorio bezala (Erein, 2010), eta hau da beste hamar edo hamaika urte ondorengo hurrengoa: uste dut ona dela, noizean behin, pausatzea eta aurreko ekoizpenaren uzta jasotzea, nolabait.

Bazegoen beste kontu bat interesatzen zitzaidana, orobat: Ipuinak antologia hartan bezala, poltsikoko edizio batean jaso ditut narrazioak oraingoan ere, eta hori ere inportantea begitantzen zait, irakurleak material asko jaso dezakeelako, tartean liburuetan ez zeuden ipuin batzuk eta inedito batzuk, oso prezio onean. Ez da gutxienekoa niretzat, liburuen prezioak, kasu batzuetan, disparatatuak iruditzen zaizkidan neurrian.

Gatazkari buruzko kontakizuna edo Errelatua eztabaidagai da eremu politikoan, bereziki ETAk armak utziz geroztiko hamarkada honetan, eta eztabaidatu izan da errelatu horretan fikzioari, literaturari zein leku dagokion ere. Ziurrenik literatura eta Errelatuaz pentsatzean errazago irudikatzen dugu kontakizun hori nobela baten forman, edo film luze (beharbada serie) baten gisan, narrazio luze baten gisan, edozein kasutan. Zuk, aldiz, 25 urteotan zehar ipuinera jo duzu nagusiki, narratiba laburrera. Uste duzu bestela begiratzen zaiola ipuingintzatik Gauzari? Eta, horrekin lotuta, zer eskain diezaioke ipuinak, genero gisa, gatazkari buruzko kontakizunari?

Kontua da nik nekez eskaini diezaiokedala beste begirada bat, funtsean ipuinlaria, ipuinen idazlea naizen neurrian. Egia da nobela pare bat argitaratu dudala, baina nire benetako sena ipuingilearena da, eta alde horretatik ez da zilegi, ziurrenik, beharra bertute bihurtzea. Baina, hori esanda, iruditzen zait ipuin bildumek izan dezaketela abantaila bat nobelen gainean, eta multiperspektibismoarena, edo polifoniarena nahi baduzu: ikuspuntu eta egoera ezberdinak, batzuetan kontrajarriak, aurkezteko aukera, ipuinak oso diferenteak izan daitezkeela probestuz. Ez dut esan nahi hori nobelan egin ezin daitekeenik, batez ere kutsu edo ukitu esperimentala badauka, baina hori ere gero eta ezohikoagoa da. Nobela tradizionala unekibokoagoa da, pieza bakarrekoa, eta hor oso zaila da askotariko ikuspegiak ematea. Justu gure gatazkak oso beharrezkoa duen zerbait, ziurrenik, alderdi narratibotik.

Liburuaren aurkezpenean Rutu Modan komikigile israeldarraren aipu hau irakurri nuen, hain zuzen: «Poloniar asko kexu dira juduek alemaniarrak barkatu dituztela, baina ez haiek. Eta juduak poloniarrekin oso haserre egoten dira pentsatzen dutelako alemaniarrekin kolaboratu zutela. Nire belaunaldiko alemaniarrekin hitz egiten dudanean, iraganaren inguruko narrazio bera konpartitzen dugu gutxi gorabehera. Zein zen biktima eta zein zen zapaltzailea. Eta harreman berri bat eraikitzen has gaitezke. Poloniarrekin, narrazio diferenteak dauzkagu. Juduek pentsatzen dute poloniarrak antisemitak zirela, eta poloniarrek, juduei laguntza eman zietela. Niretzat oso zaila izan zen nire narrazioan sinesten ez zutela onartzea. Eta palestinarrekin antzeko arazo bat daukagu. Gure historiak ez ditu konbentzitzen. Eta narrazioarekin nahasita jarraitzen dugu. Oso zaila da akordio batera iristea zerbait berria eraikitzen hasteko. Horregatik anbiguitatea onartu behar dugu, konplexutasuna, eta ez soilik iritzi bakar bat». Ipuina akaso ez, baina ipuin bilduma helburu horretara egokitzea errazagoa iruditzen zait, nobela baino.

Nobelak, gainera, tradizio gehiago dauka, irudipena daukat, “gailu” edo “artefaktu moral” gisa. Ez du zertan horrela izan, e, baina generoaren historiari begiratuta horrek ere bere pisua duela pentsatzen dut. Ipuina pixka bat “askeagoa” iruditzen zait, ikuspegi horretatik…

Zure ipuingile-ibilbidean zehar generoaren baitako tradizio, azpigenero eta joera ugari landu dituzu: ipuin errealista, fantastikoa, zientzia-fikzioa, metaliterarioa… Oro har, euskal literaturan Gatazkari buruz idatzi diren ipuinek estetika errealistetara jo dute, salbuespenak salbuespen. Beharbada zure ipuingintzaren berezitasunetako bat da, Gauzari buruzko literaturari dagokionez,  fantasia eta zientzia-fikzioa erabili duzula oso hurbileko errealitateak izendatzeko eta fikziora eramateko. Ihesbidea eskaini dizu fantasiak? Errealitatea beste modu batera ikusteko modua? Zein da fantasiak ireki dizun atea Gauzari buruz idazteko, eta izan duzu erreparorik fantasia eta euskal gatazka lotzeko?

Antzeko zerbait erantzungo nizuke: ni, ipuinlari bezala, literatura fantastikoari lotuta hasi nintzen idazten, nerabezaroan; hori da nire jatorria, eta ekidinezina iruditzen zait horretara itzultzea behin eta berriro. Azken batean, ipuin garaikidearen iturri historiko nagusienetako bat da XVIII.-XIX. mendeetako ipuingintza fantastikoa. Eta, nire kasu partikularrean, literatura fantastikoaren azpiadar bat besterik ez den zientzia-fikzioarena, jada XX. mendean batez ere.

Baina egia da, bilduma eta kronologia errepasatuta, “kostatu” zitzaidala gaia “fantastikoki” abordatzea: euskarazko lehenengo liburuan ez dago ipuin bakar bat ere ildo horretakotzat jo daitekeena, eta Gezurrak, gezurrak, gezurraken bakarra. Gaiaz aritzeko asumitu izan banu bezala “trama errealista” zela egokiena edo normatiboena, nolabait. Txuma Lasagabasterrek bere garaian ezarritako “agindu” hura, euskal nobelak errealitateari aurre emateko ezina gainditzeko deia, neure egin izan banu bezala. Ondoren bai, gero eta gehiago animatzen joan nintzen generoarekin lotu daitezkeen egoera literarioak planteatzera. Lotsa galtzen hasi izan banintz bezala. Bueno, zientzia-fikzioarekin antzeko zerbait gertatu zitzaidan: gaztetan hori besterik ez nuen idazten, baina idazle “serio” bihurtu nahi izan nuenean behe-literaturaren lotuegi ageri zitezkeen zantzu horiek disimulatzen saiatu nintzen –institutuko irakasleek ederki ulertarazi zidaten hura ez zela literatura garaia egiteko bidea–. Baina une batetik aurrera behin eta berriro itzuli naiz zientzia-fikziora, muga horien funtsa nahikoa sendoa ez zela ulertu nuenetik alegia.

Edonola ere, niri literatura fantastikoa sekula ez zait ihesbide bat iruditu. Alde horretatik Julio Cortázar-en eskolakoa naiz, desberdintzen zuenean fantasia hutsaren eta literatura fantastikoaren artean: fantastikoaren nire erabilerak ez du zerikusirik “errealitatean” existitzen ez diren munduen eraikuntzarekin, baizik eta errealitate hori, egunerokotasun hori argitu edo zalantzan jar dezaketen egoeren txertaketarekin. Egoera horiek errealitatea deitzen dugun horren ezaugarriren bat puztu edo azpimarratzen dute, alderantzikatze  bat sortzeko, galderak eragiteko, errealitatea bera zalantzan jartzeko… Gure Gauzaren testuinguruan gertatutako hainbat kontu, bestalde, hain dira bitxiak edo txokanteak ezen literarioki sinesgarriak egiteko ezinezkoak dira kasik, beraz, alderantzikatze fantastiko hori txertatzea, askotan, atakatik ateratzeko bide bat izan daiteke, errealitate horren absurdu-maila azpimarratzeko modu bat… Ez dakit ondo azaltzea lortzen dudan…  Edozein modutan ere, nik egin nuenerako ez zen berritasun bat euskal literaturan ere, gogoan har dezagun errealismo magikoaren erabilera Joan Mari Irigoienen eleberrigintzan, edo literatura fantastikoaren zantzuak Atxagaren Gizona bere bakardadeanen…

Gainera, nik gero eta zalantza gehiago dauzkat literatura errealistaren eta fantastikoaren arteko mugen inguruan. Errealismoa beste konbentzio literario bat baino ez da, azken batean. Sistema ekonomiko gero eta fantastikoago batean sartuta gaude, turbokapitalismoan, fikzio gero eta sinestezinagoetan oinarritzen dena eta gero eta gehiago urruntzen ari dena izan beharko lituzkeen oinarri materialetatik, eta gero eta ahalmen gutxiago daukana jendearen behar beti hazkorrak modu justu eta minimoki berdinzale batean asetzeko. Ni ez nau harritzen literatura fantastikoaren goraldiak ekonomia gero eta fantastikoagoa bihurtzen ari den une historiko batean. Baina iruditzen zait gaitik desbideratzen hasi naizela, barkatu…

Antologiako ipuin bateko pertsonaia batek lasaitua hartzen du Katherine Mansfield-en antologia bat erosi eta ohartzen denean kronologikoki ordenatuta daudela ipuinak, ez baititu jasaten antologoen apeten arabera egindako bildumak. Zuk ere ordena kronologikoan eman dituzu ipuinak antologia honetan. Zaharrena 1997an argitaratu zen estreinakoz, eta azkenak argitaragabeak dira. Garai oso desberdinetan idatzitakoak dira ipuinak, beraz, eta horren harira, iruditzen zait idatzi diren garaiaren marka dutela ipuinek. Ez dakit konforme zauden horrekin. Berdin idatziko zenituzke gaur egunetik, demagun ETT-en auziari buruz edo Lizarra-Garaziko su-etenari buruz? Nolako inpresioa eragin dizu ipuin horiek eta gaur egunetik irakurtzeak?

Imajinatzen dut ezetz, ez nituzkeela berdin idatziko. Azken finean, begirada “garaikidea” eta begirada “historikoa” desberdinak dira, halabeharrez. Liburu honetan bietarik dago, gaurkotasunaren gertakariei kasik urgentziazko begirada batetik hozka egiten dieten ipuinak, eta begirada historikoa gailentzen den beste batzuk. Berrienen artean, bistan denez, azken begirada hori joan da gailentzen, geroz eta gehiago ez dugulako Gauzaz idazten, Gauzaren errelatuaz baizik, memoriaz, ETAren terrorismoa desagertu denetik…

Baina gauzak aldatzeko eta berrebaluatzeko tentazioa edukita ere, ipuinak bere horretan uztea erabaki dut, Euskaltzaindiaren arauei egindako hizkuntza-egokitzapen batzuk alde batera utzita, ipuinok ere garai baten lekuko direlako, eta interesatzen zitzaidalako horrela uztea, une bateko geruza fosilak balira bezala. Inpresioaren aldetik, denetik gertatu zait: batzuek beste batzuek baino gehiago konbentzitu naute, literarioki. Imajinatzen dut irakurleei berdin gertatuko zaiela, nahiz eta, espero dut, konbentzigarriak iruditzen zaizkien ipuinak jakin batzuk izango direla irakurle batzuentzat, eta beste ipuin jakin batzuk beste irakurle batzuentzat. Baina, esan bezala, uste dut are flojoenek ere badutela balio “fosil” minimo bat, aipatu ikuspuntutik, eta horregatik hobetsi dut, Como si todo hubiera pasadon egiten nuen bezala, hurrenkera kronologikoa, noiz argitaratu ziren kontuan hartzen duena alegia. Nahiz eta gero irakurleak, jakina, nahi duen ordenean ekin diezaiokeen liburuari, horretarako da subiranoa eta…

Halakoetan beti gogoratzen naiz Benito Pérez Galdós-ez eta bere narratiba zatitu ohi den bi multzo nagusiez: nobela historikoak, hots, nagusiki “episodio nazionalak” delakoak, non fikzioaren bitartez historia egiten saiatzen zen –Espainiako historiaren bertsio liberal bat, alegia–, eta “nobela garaikideak”, Fortunata y Jacinta eta abar, Galdósek berak ezagututako garaiak nobelatzeko bere saiakera, historia egiteko asmorik ez zeukatenak. Kritikari gehienak bat datoz bigarren ildo hori izan zela, literarioki, bere lorpenik handiena…

Gatazkarekin lotutako sufrimendu ugari agertzen dira ipuin hauetan: ETAk hildakoak, torturatuak, bizkartzainarekin bizi direnak, dispertsioaren ondoriozko istripuak, eta baita Gatazka urrunagotik edo tangentzialki bizi duten pertsonaiak ere. Ipuinak jarrian irakurrita, aniztasun horretaz, ertz askotariko horietaz jabetzen doa irakurlea. Era berean, pertsonaia ugari ageri dira liburuan deseroso daudenak dauden tokian: ilegalizazioaren aurkako manifestazio batean, adibidez, deseroso daudenak badakitelako hor dauden gainontzekoak ez direla egongo, eman dezagun, ETAren atentatu baten aurkako elkarretaratze batean. Zure ipuin hauek irakurtzean askotan etorri zait burura Bernardo Atxagaren “Herio I versus Herio II” testua. Ikasle nintzela Gasteizko Parral tabernan antolatu zenuten errezitaldi batean entzun nuen estreinakoz, oker ez banago. Testu horretan Atxagak bi Herio jartzen ditu eszenan aurrez aurre; Herio Bat-ek Herio Bi-ren makurkeriak salatzen ditu; Herio Bik, aldiz, Herio I jotzen du gaizkiaren erantzule. Herio I da Mikel Zabalza hil zuena, edo bere botere guztia erabili zuena Joxe Arregi hil arte torturatzeko. Herio II-k, aldiz, Hiperkorren gusanitoak jaten zituzten umeak hil zituen, eta bahituta zegoen ingeniariari Julio Paga! esaten zion. Atxagaren testu horren azpi-izenburua da: “Herio I versus Herio II edo Bataren eta Biaren artean gaudenak ez gaude erdian, baizik eta leku guztietan”. Hainbat euskal idazlek aldarrikatu izan dute, ordea (lehen orain baino gehiago, egia esan) gauzaz idazterakoan posizio jakin bat hartu beharra, lubakiaren alde batetik idatzi beharra. Ez dakit idazle bezala, zu erdian, leku guztietan, edo zure liburu baten izenburua parafraseatuz, “inon ez” kokatu ote zaren… eta hori zenbateraino den posible.

Bai, Atxagaren testu horrek asko inpresionatu ninduen bere garaian, eta askotan aipatu izan dut. Euskal gauza hau bi bandotara murriztea erredukzionista samarra iruditzen bazait ere, batzuetan: betiere bi bando baino askoz ere gehiago egon direla esango nuke. Baina abiapuntu on bat iruditzen zait, bere xumetasunean, eta oso zaila betetzeko, programa literario bezala. Nik ere, asmoz, “leku guztietan” egon nahi nuke, idazle bezala, eta, Pello Lizarraldek aldarrikatzen duen bezala, pertsonaia guztiak berdin maitatu nahiko nituzke, pertsonai gisa alegia, baina ez dakit posible den, eta are gutxiago lortu dudan, saiatu naizenean. Hori irakurleak erabaki beharko du, beti bezala.

Gero beste kontu bat dago, eta da norbera ze lekutik ari den gizarte zibilaren partaide bezala, ETAren terrorismoari dagokionean, edo ezker abertzalearen gizarte-oinarritik sortzen zen jazarpen giroaren inguruan, edo euskal gizartearen zati handi baten –eta askotan norberaren– indiferentziaren aurrean, edo biolentzia polizialari eta estatu terrorismoari dagokionean, eta abar. Eta ze lekutik ari den idazle bezala, kontu horiez idazten duenean. Lotuta daude, zalantzarik ez, baina zehazki puntu geografiko-moral berean ez dauden bi leku iruditzen zaizkit horiek. Badakit hau guztia nahasgarria suerta daitekeela, ziurrenik nik neuk ez dakidalako argi kontzeptualizatzen. Teoriarako ez naiz oso iaioa, esan dut behin baino gehiagotan.

Adibideren bat jarrita agian hobeto uler daiteke. Partidu batean militatzen ibili nintzen garaian –Euskadiko Ezkerran, 1980ko hamarkadaren lehen erdialdearen amaieratik 1990ekoaren hasierara arte, gutxi gorabehera– ez nuen, zuzenean behintzat, gaiaren inguruko fikziorik idatzi. Eta garai horretan dezente idatzi nuen, gaztelaniaz, nahiz eta, zorionez, gutxi argitaratu zidaten. Erretrospektiboki pentsatuz, iruditzen zait sinesmen politiko horren sendo eta “instituzionalizatua” daukazunean zaila dela literarioki aritzea politika horren hurbiletik ukitzen duten gaiei buruz. Ondoren, zer esanik ez, politika egiten jarraitu dut, baina beste plano batean, militantzia partidistatik kanpo. Eta hortik gaiari buruzko literatura –niretzat– minimoki onargarri bat egitea posibleago izan zait. Hori da neure buruari ematen diodan azalpenetako bat, baina auskalo zenbateraino den egia: gutxi fidatu behar gara idazleaz, bere obra analizatzen jartzen denean…

Beste adibide bat. Ni nahiko urrun sentitzen naiz, politikoki eta filosofikoki, Lander Garro bezalako idazle baten jardunetik. Baina horrek ez dit bere Gerra txikia eleberriak dituen bertuteak ezkutarazi, Gauzaren inguruko literaturako obra nabarmena iruditzen zait. Nanclares bidetik abiatutako Carmen Gisasolarengandik, ordea, askoz ere hurbilago senti naiteke, alde askotatik. Baina, asmo on batetik abiatutako proiektu bat izanda ere, gaiaz idatzi zuen eleberri hura, Gaur zortzi, ez zitzaidan ona iruditu. Antzeko zerbait argudiatu nuen behin batean gatazkaren inguruko bi komikien inguruan, adibidez. Badakit gaur egun ez dagoela modan: “mezuaren” pisua, artelanak aintzat hartzeko orduan, erabatekoa bihurtu dela, bestelako kontsiderazioen kaltetan. Baina nik, boladan ez dagoen arren, literaturaren autonomia aldarrikatzen jarraitu nahiko nuke: inportantea iruditzen zait, zaharruno samarra geratzen bada ere. Literaturaren autonomia, ezen ez independentzia, azpimarratzen dut, argi gera dadin: Ursula K. Le Guin-ek esaten zuen bezala, ez nuke nahi aldarri hori konfunditua izan dadin “artea arteagatik” doktrinarekin, ezta gutxiago ere. Alde horretatik, Arroz urez bezalako produktuak, esaterako, terribleak iruditzen zaizkit hala ikuspegi estetikotik nola etiko-politikotik.

Gauzaz aritzea iragan hurbilaz aritzea da batez ere. Zure ipuinak eta bertako pertsonaiak iraganera begira daude, eta askotan gogoratzen dituzte gaztaroko urteak, nostalgiaz bainoago malenkoniaz, esango nuke, baina oroitzen dute halaber iragan traumatikoa ere. Iragan traumatiko hori berridatzi egin nahiko lukete pertsonaia askok, eta besteak beste horregatik, jolas egiten duzu denbora manipulatzera ipuinetan. Denbora manipulagarri, plastikoa da ipuin hauetakoa: zirkularra, errepikakorra, edo multiplikatua. Badago Felix de Azuaren aipu bat, ipuin batean agertzen dena: “aldatzen den bakarra iragana da”. Jakinmina sortzen didan zerbait da zuk, idazle izateaz gain, historialari ere bazarenez, ea iragana berdin ulertzen duzun historialari eta idazle gisa. Iragana aldagarria da soilik fikzioan? Fikziotik kanpo ere bai? Historian egin ezin duzuna egin dezakezu fikzioan?

Esango nuke literaturak ematen didala ahalmena historian egin ezin dudana egiteko. Historialaritzak arau oso zurrunak ditu, dokumentuek diotena erdigunean egon behar da eta ezin zara beren erradiotik gehiegi aldendu, iturrien azterketa kritiko eta zehatza eskatzen du, eta zuhurtziak eta zalantzak agintzen dute bertan. Badakigu objektibotasun osoa ezinezkoa dela historialarien lanean, baina objektibotasunerako nolabaiteko isuria izan behar du historialariak beti helburu. Egiara, egi historikora kasu honetan, ahalik eta gehien hurbiltzeko helburuarekin. Nahiz eta egia hori ez den inoiz jotzen, noski.

Literaturak egiarako beste bide bat proposatzen du, dezente malguagoa, eta askoz ere bihurgunetsuagoa. Eta beroagoa, nahi bada: historia jakintza arlo hotza da, hotza izan behar du derrigor. Biak izan daitezke, kasu honetan bezala, gure iragan hurbila esploratzeko ateak, baina nik esango nuke bide nagusia, zibila, soziala, ikerketa historikoak hornitu behar duela. Literaturarena bide osagarria da, pertsonalagoa soziala baino, irakurle bakoitzarena banan-bana hartuta, ez dakit nola azaldu. Iritsi daiteke, emozioen bidetik, historia –edo kazetaritza, edo soziologia…– iristen ez den lekuetara. Baina ez dut uste literatura tronuratu behar dugunik. Literatura errelatuaren erdigunean azaltzen bada, eta hori da, neurri batean, Patria fenomenoak mahaigaineratu duena, malo: gauzak maila kolektiboan bereziki ondo egiten ari ez garen seinale iruditzen zait.

Memoriaren eraikuntzaren auzia dago hemen erdigunean. Memoria hori bi motatakoa izan daiteke: pertsonala eta transferiezina –eta hor familia-memoria ere sartuko nuke, eta taldearena, klanarena nahi baduzu–, eta memoria zibikoa, edo soziala: gizarte bezala eratzen duguna kontsentsu minimo batzuen gainean. Zientzia sozialek –tartean historiak– memoria zibiko edo zibil hori informatu behar dute, oinarri horiek ezartzen lagundu behar dute. Baina kontsentsu minimo hori lortzen ez denean, edo ezbaian dagoenean, orduan lekualdatzen da “errelatuaren bataila” literaturaren, edo zinemaren, edo telesailen, edo arte plastikoen alorrera. Horregatik diot halakoak gertatzea seinale txarra iruditzen zaidala.

Horrek ez dio ezer kentzen literaturak, gai honi buruzko literaturak, niretzat daukan garrantziari, handia dena. Irakurle bezala eta, ondorioz, idazle bezala. Eta oso argi daukat nik gai honi buruz idatzi badut, hobeto edo okerrago, izan dela beste batzuek idatzi dutelako horri buruz, eta irakurri ditudalako, eta lagundu didatelako, literarioki, auziaz pentsatzen. Prentsaurrekoan aipatu nuen bezala, eskertuta natzaie horregatik Bernardo Atxaga, Anjel Lertxundi, Arantxa Urretabizkaia, Itxaro Borda, Aingeru Epaltza, Beñat Sarasola, Mikel Hernandez Abaitua, Luistxo Fernandez, Xabier Montoia eta Uxue Apaolazari, eta, batez ere, niretzat eredu handienak izan direnei, bai literarioki, bai etikoki, hots, Jokin Muñozi eta Ramon Saizarbitoriari.

Iraganaren eta orainaren artean, hala ere, badaude hariak ipuinetan, nola ez. Batez ere  esango nuke bi figura direla errekurrenteak eta haien bidez lotzen direla bi denborak: batetik, iraganetik orainean agertzen dira fantasmak, hildakoenak edo jaio gabekoenak; eta  bestetik aspaldiko adiskideak berragertzen dira maiz, urtetan ikusi gabeko lagunekiko enkontruz beteta daude ipuinak. Zergatik uste duzu izan zaizkizula baliagarri figura horiek Gauzari buruzko fikzioak sortzeko?

Ez daukat oso teorizatua espektroena, eta, alde horretatik, asko ikasi dut, Ibon, hitzaurrean ematen dituzun erreferentziekin. Ez dakit ondo, alde horretatik, zer gehitu. Fantasmak, mamuak, niretzat mendekuarekin eta justizia poetikoarekin lotuta daude, nolabait esateko, horrela funtzionatu izan dute fikzio askotan. Eta irudipena daukat horrela erabiltzeko tentazioa izan dudala maiz, Gauzaren inguruko nire ipuinetan. Baina azkenean horrek ere ezin duela funtzionatu erakusten saiatzen naizela, buelta ematen diodala, fantasmaren rol tradizionalak ez duela lekurik gure arazoen askapenean, eta frustratu egiten dut, modu batean edo bestean, espektroaren rol tradizionalak ezartzen duen zeregin hori. Iragana aldatzeko saioek, denboraren makinen edo bestelako bitartekoen bidez, desiratutako helburua sekula betetzen ez duten bezala. Edo, betetzen badute, ondorio negatibo edo anbiguo bat ekartzen duten bezala. Ez dakit, ezin dut hobeto azaldu.

Aspaldiko adiskideek denboraren igarotzea, eta denborak eragiten duen higatzea islatzeko bide tradizionalak dira. Denborak dakarren aldaketa ekidinezina. Noraino aldatzen zaituen denborak eta noraino ez. Imajinatzen dut hori dela adinean gora egiten ari naizelako gero eta gehiago, eta denboraren zauriak gero eta agerikoagoak direlako, nigan eta nire ingurukoengan. Azken finean, kontuan hartu behar duzu ez naizela Gauzaren fikzioen idazle goiztiarra, hogeita hamar bat urte nituen halako lehenengoak idatzi nituenean. Tarte nahikoa, beraz, hamasei edo hogei urterekin ezagutu nuen jendea eta ni neu nola aldatzen ari ginen ohartzeko. Hori guztia, familiaren ordez adiskidetasuna sakralizatu zuen belaunaldi batean, edo hala irudikatzen dut nik nire belaunaldia, nahiz eta agian alderantziz izan zen, agian desakralizatu genuena familia izan zen, eta adiskidetasunean aurkitu genuen ordezkoa edo metadona. Ordezko bat ez zuena beti espero genuen bezala funtzionatu –gure seme-alabekin adiskidetasun moduko harreman mota berriak eraikitzen saiatzea funtzionatzen ari ez den bezala, beldur naiz–. Hortik agian gaiaren errekurrentzia. Ez dakit, berriro ere objektutik hurbilegi nago, ziurrenik, analisi on bat egiteko.

Badago Iban Zalduaren ipuin mota edo azpi-genero bat, musikaren edo kantu baten inguruan idatzitako ipuinena. Liburu bat osatu zenuen, Biodiskografiak, mota horretako ipuinekin, eta antologia honetan ere badira ildo horretako ale batzuk: Aventuras de Kirlian, Radiohead, edo Kraftwerk-ek inspiratuak, edo haien aitzakian egituratuak dira hainbat ipuin. Alderantzizko ariketa eskatuko banizu, bilduma honi zein musika-estilo dagokiola iruditzen zaizu? Eta, kantu bakar bat jarri beharko bazenio, zein jarriko zenioke?

Erantzun konbentzionala, musika-estiloari dagokionean, RRVa izango litzateke, ezta? Hori da askorentzako Gauzaren soinu-banda nagusia, nostalgia musikal euskaldunak, gaitz endemiko horrek, anplifikatzen jarraitzen duena etengabe. Baina ez da nik erabiliko nukeena. Begien bistakoegia iruditzen zait, eta, gainera, epealdi oso jakin bati lotuta dago, laurogeiko hamarraldira, laurogeita hamarrekoaren hasierara, eta Gauzak askoz ere etapa gehiago izan ditu, lehenago eta geroago. Gainera, behin baino gehiagotan esan dut, entzuten nuen arren –halabeharrez, leku guztietan zegoelako garai hartan–, ez nintzen talde haien oso zalea, oro har eta salbuespenak salbuespen. Britainia Handitik zetozen soinu jakin batzuen imitatzaile txarrak iruditzen zitzaizkidan haietako asko, garai hartan.

Beste hurbilketa bat egin beharrean nagoela iruditzen zait, eta zerbait generikoagoa saiatu. Nik esango nuke gure gatazkari oro har dagokion estiloa postpunka dela, edo garai hartan esaten genuen bezala, afterpunk delakoa. Eklektikotasun asko batzen zen bertan, soinu siniestro, ilun eta depresiboenetatik –pentsa dezagun The Cure, Echo & The Bunnymen, edo The Sound bezalako taldeetan– dantzagarrienetara, nola izan baitzitezkeen Gang of Four edo PiL, adibidez. Kontraesankortasun hori, iruditzen zait, ondo egokitzen da gure gauza tristeaz daukadan sentsazioarekin, ze, azken finean, oso garai ilunak izan ziren, tragikoak, baina, nekea nagusitu zen arte behintzat, baita itxaropenez beterikoak ere, neurri batean bederen. Ez dakit ulertzen zaidan. Tira, Joy Division/New Order eboluzioak ondo islatzen du esan nahi dudana: musika tristea baina, denborarekin, dantzagarria bihurtu zena –New Order oso dantzagarria da, hankak mugitzeko gogoa ematen du, baina, fijatzen bazara, kanta askok oso hitz tristeak dituzte aldi berean–. Ironia zerion, askotan, afterpunkari, eta hori ere oso interesgarria iruditzen zait euskal gatazkarekin lotzeko orduan. Gainera estilo orokor bat da, ez da lokala RRVa bezala, eta gogoratu behar da egon zirela ere ildo horretako euskal bandak ere, nagusiena ziurrenik M-ak, askotan ahaztu egiten zaiguna, tamalez.

Eta kanta ere hor ingurukoa hautatuko dut, nahiz eta idatzi zuen taldea gehiago lotzen zen, garai hartan behintzat, New Wavearekin afterpunkarekin baino: XTCren “Generals And Majors” abestiari buruz ari naiz. Gure tragedia handienetako bat izan da nola “jeneralen”, buruzagien kupulek, ETAn eta ezker abertzalearen buruan zeudenek, baina baita estatu aparatuen buruan zeudenek ere, jendea manipulatu duten bihozgabeki, ezagutu dugun tragedia soziala luzatuz eta luzatuz urteetan zehar: hainbeste sufrimendu, zertarako. Kantak umorez hitz egiten du, itxura batean, oso serioa den gai batez, dela militarismoa eta bere ondorioak, nola ondorio horiek pairatzen dituztenak beste batzuk izaten diren, oinezkoak, militante arruntak, handik pasatzen zirenak… Eta hori ere, beste gauza askoren artean, izan da gure Gauza.