Literatura unibertsalerantz

Urtarrila amaieran –literatur– albiste izan zen: katalanezko poesia alorreko Palma Mallorcako udaleko sari nagusia (2023ko “Premi Ciutat de Palma Joan Alcover” delakoa) katalanera itzulitako lan batek eraman zuen. Hala aitortu zuen, susmoak hasi zirenean, Jorge Fernández Gonzalo irabazleak (Madril, 1982): lana gaztelaniaz idatzi eta hizkuntza horretara itzuli zuela, horrela irabazteko eta liburua argitaratzeko aukera gehiago izateko –susmoak, ez pentsa, sari banaketan baino ez ziren sortzen hasi, irabazleak, esker oneko mintzaldian, katalanezko hitz bakar bat ere ahoskatu ez zuenean…–. Ondoren jakin zen gehiagotan egin zuela, eta hala eskuratu zuela Valentziako erkidego autonomoko literatur sariren bat ere. Izan ere, xaloki –ala ez–, adierazpen hauek egin zizkion prentsari: «Gaztelaniaz idatzitako eta katalanera itzulitako lan batekin irabazi nuela ikustean, nire lanak argitaratzeko eredu berri bat sumatu nuen, eta orain beste sorkari batzuekin egiten dut, sari gehiagotara aurkeztu ahal izateko». Langintza horretan “profesionalizatzen” ari zela, alegia.

Tira, eredua ez da horren berria, agian: hor dago Álvaro Bermejoren kasua, Donostia Hiria saria jaso zuena 1988an berak gaztelaniaz idatzitako eta adiskide irakasle batek euskaratutako ipuin batekin. Ekintza bat zeinarekin, antza denez, euskarazko literaturaren maila eskasa, Euskal Herrian gaztelaniaz egiten zenarekin alderatuta, frogatu nahi baitzuen –agian poetikoki, Bermejok hamarkada haren hasieran Fernando Aramburu edo Francisco Javier Irazoki gisakoekin osatu zuen “Grupo CLOC de Arte y Desarte” delakoari zegokion izpiritupean-edo–. Edonola ere, aski ezagunak dira, bere hurrengo ibilbide ez bereziki distiratsuan –denborarekin, CLOCeko ustezko esperimentalismotik, nobela historikora eta kontsumoko literatura arruntenera igaro zen, Dolores Redondoren Baztango sailaren ihakin eta guzti–, Bermejori  egotzi eta frogatu zaizkion plagio salaketak –guztiak bere jatorrizko sorkuntza-hizkuntzan, gaztelaniaz alegia, zilegi egiten duena galdetzea ea Donostia Hiria sariko hauts haiek ekarriko zituzten, geroago, lohi horiek…–.

Bermejok “frogatu” zuena, edozein modutan, hutsalkeria bat izan zen, gaztelaniaz idatzitako lan itzuli batek euskarazko –jatorrizko– hogeiri edo katalanezko –jatorrizko– ehunei irabaztea logika estatistikoaren eremuaren barruan sartzen delako: hiztun, eta, ondorioz, idazle gehiago izatean, hizkuntza “handiak” beti izango du “kalitate literario” “handiko” lan gehiago sortzeko ahalmena, hizkuntza gutxituak baino. Horri gehitzen bazaio lehiaketetan azaleratzen diren kasuak –hots, saria eskuratzen dutenak– gutun-azal itxietan geratu ahal direnen antzekoen frakzio bat baino ez direla, akaso, eta halako iruzurren egile ezagutaraziak idazle gutxienez “arituak” izan ohi direla –eta ez sarietara aurkezten diren hasiberriak, askotan oso ugariak–, ez dut uste larritasunerako motibo handiegia dagoenik.

Baina Palmako urtarrileko kasua, ziurrenik, lotuago dago itzultzaile automatikoen eta hizkuntzen ezagutzaren zabalkuntzarekin eta hobekuntzarekin, literatura “txikiaren” kalitate faltaren balizko salaketekin baino –horrekin, noski, eta idazletza arloko “klase ertain-baxu” espainiarraren zailtasun gero eta handiagoekin, hala ekonomikoak, nola “lekutxo literarioa” egiteko orduan, 2008ko krisi finantzarioaz geroztik batik bat: Jorge Fernández Gonzalo hori ez zen, preseski, hasiberri bat–. Horrekin, eta gaztelaniazko idazle guztientzako nahikoa sari ez egotearekin, hainbeste ezen… zergatik ez hasi inguruko hizkuntza gutxitukoetara aurkezten…? Kasu konkretu horretan, gainera, bi hizkuntza erromanikoen hurbiltasuna lagungarri izango zitzaion idazle ohoratuari. Horrek ez du esan nahi euskaraz –berriro ere– gerta ez daitekeenik, jada gertatu ez baldin bada inoiz, gure poesia eta ipuinen lehiaketa eta sariketatxoen geografia estu-zabalean.

Eta hala izan ez balitz ere, denbora kontua besterik ez da, hizkuntzen arteko distantziak distantzia. Itzultzaile neuronalak gero eta sofistikatuagoak bihurtzen ari dira, eta are halakoak perfekziora iritsi baino lehenago, nahikoa izango da, Bermejok eduki zuen bezala, euskaradun on baten laguntzarekin, itzulpena biribiltzeko eta aurkezgarri –eta irabazgai– bihurtzeko. Azken finean, ez al dizkiegu pasatzen gure originalak –konfiantzazko– senide, adiskide edo irakurle bati, edo bati baino gehiagori, zuzenketak edo iradokizunak jasotzeko, edonora igorri aurretik? Izan ere, saria aski mamitsua bada, zuzentzaile-enpresa –diskretu– baten zerbitzuak kontratatzearekin nahikoa litzateke…

Literatura bultzatzeaz gain hizkuntza gutxituak sustatzea helburu duten lehiaketek nahikoa izango dute, lanak jatorrizkoak izateko eskatzeaz gain, «jatorrian X hizkuntzan idatziak» izateko klausula gehitzearekin –Palmako epaimahaiak bere erabakiari eusteko horixe argudiatu zuen, polemika piztu zenean: sariaren oinarriek soilik aditzera ematen zutela lanek jatorrizkoak eta katalanez idatzitakoak izan behar zutela, baina ez zutela katalanez idatzitako hori itzulpena izan zitekeela debekatzen…–.

Baina kontua, iruditzen zait, harago doa, zeren eta sarien arazo azken batean bazterreko hau eramaten badugu irakurketaren alor orokorragora, iritsiko da une bat, denboran agian ez horren urrunekoa, zeinetan jatorrizko hizkuntza zein den guztiz garrantzirik gabekoa izango baita, denerako izango baitugu itzulpen automatiko eta berehalakoa, Fermin Etxegoienek Totelak nobela-saiakeran iragartzen duen bezala (Erein, 2021): irakurtzen dugunerako, eta baita entzuten eta hitz egiten dugunerako ere, noski. Eta hori ez zaio bakarrik euskarari edo katalanari gertatuko, hizkuntza guztiei baizik, hala “handiei” nola gutxituei. Gero eta garrantzi txikiagoa izango du zein hizkuntzatan idazten dugun, nondik idazten dugun, zein “komunitate” konkreturentzako. Bide horretatik, agian, beteko da azkenean literatura unibertsalaren ametsa (Weltliteratur famatua, badakizue), J.W. Goethek XIX. mendearen hasieran iragarritakoaren ildotik.

Nola sustatu, testuinguru horretan, hizkuntza jakin bateko literatur sorkuntza? Berdin badio zein hizkuntzatan idazten dugun –berdin izan gaitezkeelako edonon, edonork irakurriak–, zertarako jarraitu gurearekin tematzen? Alde horretatik –eta hemen, nire ohituraren kontra, optimista agertzen saiatuko naiz–, agian hizkuntza gutxituetako literaturzaleok abantaila batzuk izango ditugu, entrenamendu handiagoa daukagulako “militantzian” eta baldintza prekarioetan aritzean, oro har. Lehiaketetako oinarrietan, behintzat, hizkuntza “nagusiek” baino lehenago izango ditugu ezarrita lanak «jatorrian X hizkuntzan» idaztera behartzen duten klausulak –ikusiko duzue zelako barreak espainolezko sari bat irabazten duenean ingelesetik, txineratik edo hindieratik itzulitako lan batek…–.

Kontua da, itzulpen automatikoaren bitartezko literatura unibertsalaren behin betiko zabaltzea ematen denerako, agian ez garela gizakiak izango, Adimen Artifizialak baizik (AAk), literatura idatziko dutenak. Eta, agian, baita irakurriko dutenak ere.

Baina hori, jakina, beste arazo bat da. Ala ez?

[Artikulu honen bertsio dezente laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2023ko otsailaren 11n. Irudia, “Goethe vor einer Büste um 1780” izenburukoa, New Yorkeko Liburutegi Publikoko bilduma digital irekietatik hartu dut, blog honetako hainbeste bezala]

Punk eztandako hiru album (faltsu)

Ez, artikulu honen helburua ez da 1977 urte mitikoko punk britainiarreko “iraultzako” album mitiko horietara itzultzea, hots, The Damned-en Damned, Damned, Damned (lehenengoetan lehena, eta oraindik aldarrikagarria, Stiff 1977), The Sex Pistols-en Never Mind The Bollocks (“gertakari” bat, ados, baina halaber historiako lan gainbaloratuenetako bat, Virgin 1977) edo The Clash-en lehen album homonimoa (hau bai diskotzar klasiko eta hilezkorra, CBS 1977). Ez, gaurkoaren gaia eztanda musikal eta kultural horren abaroan punktzat-edo hartu ziren beste hiru diskori gainbegiratua ematea da, baina denborak argi utzi duena punketik ez zutela hainbeste, preseski, eta hor kokatu zituztela gehiago Zeitgeist kontuengatik, nagikeriagatik edo –taldeen euren– azerikeriagatik/komenientziagatik. Ez dira, jakina, halakoen adibide bakarrak, baina bai agian famatuenak edo arrakastatsuenak, grabatu zituzten banden ondorengo ibilbideek argi utziko zuten bezala. Izan ere, ozeanoaren beste aldera joanda antzeko zerrenda bat osa liteke, agian beste Zimiterio baterako utziko dudana –bazenekien Blondie-ren, Television-en edo Talking Heads-en estreinako diskoak  ere punktzat jo izan zirela, hasiera batean? Baina egia da Estatu Batuetako punka, eta batez ere newyorktarra, beste asunto bat dela, britainiar “estandarrekiko” oso desberdina…–. Edonola ere, hona hiru debut punk album… faltsu samar.

The Stranglers, Rattus Norvegicus, United Artists 1977.

Hasteko, ezin esan gaztetxo batzuk zirenik, punkaren olatura salto egin zutenean: Jet Black, taldearen bateria eta bultzatzaile nagusia, berrogei urtetik gertuago zegoen hogeita hamarretik baino, eta izozki-enpresa baten jabe zen (haren furgonetetako batean egin zituzten lehenengo birak). Nahiko ondo zekiten jotzen, bestalde, eta teklista bat zeukaten (WTF!), Dave Greenfield, The Doors-en Ray Manzarek emulatzen saiatzen zena (punka, musikalki, zerbaiten kontra altxatu bazen The Doors bezalako taldeek hasitako sofistikazio-ahaleginaren kontra izan zen hain zuzen…). Ados, Jean-Jacques Burnel zeukaten baxua jotzen (eta baita jendea ere, beharrezkoa zenean: karateko gerriko beltza zen, eta da, erraz sumintzen denetakoa, gainera, edo zenetakoa, behintzat) eta Hugh Cornwell bezalako gitarrista-kantari “jarreradun” bat: punkaren aroko haserre giroa kapitalizatzen jakin zuten, musika (gehienetan)  energetiko batekin batera (gehienetan, diot, disko honetan badagoelako 7 minutu eta lau sekzio dituen kanta bat, rock sinfonikoko edozeinetan bezala), eta ondo zekiten mugitzen kontzertuen aurreko, bitarteko eta osteko giro istilutsu-bortitzean (ziegetara eraman zituena batzuetan, ez dena samurra, bale, baina giro hartan promoziorako bidea ere izan zitekeena…). Letrak, bestalde, “probokatzaileak” ziren, ikuspuntu sexualetik batez ere… baina, ai, baita misoginoak ere, maiz, ez dena, onar dezagun, bereziki punka, azken batean (disko honen abestien %50 inguru keria horretan erortzen da, eta ez da “denborak aldatu direla”: garai hartan jada Rough Trade disko-denda independenteetan “kantzelatu” zituzten horregatik…). Nik, aitor dut, lasaiago entzuten nituen “Peaches”, “Sometimes”, edo “London Lady” ingeles gutxiago nekienean…

(Kurioski, hemen zerrendatutako hiru diskoetako taldeetatik, iraun duen bakarra The Stranglers da: formazio aldaketekin, garai bateko frontman nagusia, Cornwell, galduta, eta, azken urteotan, jatorrizko partaideen heriotzekin -Greenfield, † 2020, eta Black, † 2022-, normala ere badena, kontuan hartuta ze adinarekin hasi ziren: orain Burnel da abiatu zirenetatik gelditzen den bakarra, baina ezin uka, gora-behera guztiekin, karrera luzeena, talde gisa, honek egin duela).

The Jam, In The City, Polydor 1977.

The Jamekoek, adinagatik, hobeto egiten zuten bat punka izan omen zen nerabe-energiaren danbadarekin: Paul Weller kantariak 14 urterekin abiatu zuen taldea, institutuan zegoela, eta 18 zeuzkan album hau atera zuenean (nagusixeagoak ziren) Bruce Foxton baxu-jolearekin eta Rick Buckler bateristarekin batera. Power-hirukote bat, alegia, printzipioz “autentikoagoa” The Strangleresen konboa baino; diskoaren azala ere, taldearen logo-graffiti horrekin, ez didazue ukatuko, askoz ere punkagoa da Rattus Norvegicusena baino, burdelaren eta ehiztari-pabilioiaren arteko gurutzaketa-estetika horrekin, kitscharen eta Hammer faktoriaren artekoa… Eta In The Cityren edukiak azalak prometatzen duena eskaintzen du, energia gaztea, minutu gutxiko pilulakadetan: “Art School”-etik hasita (“Anything that you want to do, anyplace that you want to go / Don’t need permission for everything that you want”) amaierako “Bricks and Mortar”-era arte (higiezinen politika suntsitzailearen kontrako protesta bat), “In The City” single enblematikotik pasatuta (“In the city there’s a thousand men in uniforms / And I’ve heard they now have the right to kill a man / We wanna say, we gonna tell ya / About the young idea”), Sex Pistolsek “Holidays In The Sun”-erako arpilatu zutena. Dena oso punka, bai… ala oso beat garaiko The Who eta The Kinks-en muturreko poparen berpizkunde hutsa? Punka, azken finean, hori izan zen: 1960ko hamarkadako soinuen sinpletasunerako nolabaiteko itzulera bat. Kontua da The Jamek itzuli osoa egin zuela, eta laster, urte bereko This Is The Modern World hurrengo albumak izenburutik bertatik gaztigatzen zuen bezala, mod revival delakoaren buru bihurtu zirela, punk apetak, hala etikoki nola estetikoki, ondo atzean utzita.

(Taldea, jakina denez, 1982an desegin zen, zaleen desolaziorako. Eta Paul Wellerren ondorengo karrera oparoak, The Style Council dotoreekin, lehenengo, eta bakarka, ondoren, konfirmatzen du, sindudarik gabe, punketik gutxi zuela gizonak. Baina, agian, beste bi kide zapuztuen aldetik bazegoen autentikotasun punketik amiñi bat, kontuan hartuta Foxtonek bat egin zuela, garai batean, Stiff Little Fingers talde ipar irlandarrarekin, eta berak eta Bucklerrek beste zenbait mertzenarioekin batera muntatu zuten The Jamen autotributu-karaoke bandak, From The Jam-ek, lehenengo etapako errepertorioan oinarritu dituela bere bolo nostalgikoak, Foxtonek abesti-ekarpenak, agian punkenak, egiten zituen garaikoak alegia).

The Police, Outlandos d’Amour, A&M 1978.

Abisatzen duena ez da traidore: taldearen izenak berak pista bat eman behar zuen bere infiltratu-izaeraz, punkaren testuinguruan. Nahiz eta albumeko lehen kantua, “Next To You”, soinu aldetik esku-liburuko punka den… hainbeste ezen erregelarekin eta kartaboiarekin eginikoa baitirudi. Izan ere, berriz ere, taldekideak ez ziren bereziki gazteak, eta, batez ere, ibilbide luzea zeukaten atzean, ez nolanahikoa gainera, hots, ez bereziki konpatiblea punk “benetakotasunarekin”: Sting jazz mundutik zetorren (legendak dio Donostiako Jazzaldian aritu zela, talde batekin, 1970eko hamarraldiaren erdialdean), Andy Summers zaharrunoa psikodelia sesenterotik (Dantalian’s Chariot-en eta Eric Burdon & The Animals-en aritu zen, besteak beste), eta Stewart Copeland (anatema!) Curved Air talde progresibotik. Eta, batez ere: oso musikari onak ziren, beren instrumentuak ederki menderatzen zituzten, eta berariaz bideratu ziren soinua sinplifikatzera, kantak haien abilezia-mailaren azpitik konposatuz eta joz… itxura batean, behintzat. Diot, ez dagoelako Outlandos d’Amour elepe honetako kantuak estreinako “Fall Out” single oinarrizkoagoarekin (1977)  konparatzea baino, gitarra oraindik Henry Padovani zabarrak jotzen zuenean. Baina The Policekoek garaia “irakurtzen” jakin zuten, eta produktu ezin biribilduagoa entregatu ahal izan zuten, publiko ororentzako reggae ukituekin (“So Lonely”, “Can’t Stand Losing You”), umorez blaitua (“Peanuts”. “Be My Girl – Sally”), eta prostituzioaren inguruko fantasia maskulino-erromantizatzaile eraginkor eta “eskandalagarri” batekin (“Roxanne”, elepeko aurrerapen-singlea). Ituan jo, eta pop-reggae zuriaren bidea areago jorratu zuten Reggatta de Blanc hurrengo diskoan, punkaz guztiz ahaztuta. Gainontzekoa historia da: arrakasta globaleko bat, alegia.

[Hauxe da Berria egunkariko lau igandetik bateko Kultura saileko Elefanteen Zimiterioa atalean argitaratu nuen hirugarren artikulua, pixka bat luzatua (oso gutxi). Jatorrizkoa 2023ko urtarrilaren 8an argitaratu zen].

Biribiltzailearen sindromea (II)

Aurreko artikuluan –ezinezkoa zen, kontraesanean sartu gabe, aurreko artikuluak jarraipenik ez izatea…– “konpletismoaren” gaitzaz aritu nintzen, dakartzan desmasiez, eta kasu konkretu batez, Corto Malteseren abenturen jarraipen postumo ez bereziki zoriontsuaz, hala komikian nola, beldur nintzen, baita etorkizuneko telesailean ere.

Baina ondoren hausnartzen egon nintzen eta, nire biribiltzaile sindromeari justifikazio bat bilatzeko ahaleginean –azken finean zer gara gizakiok, geure burua etengabe justifikatzen aritzen garen animalia bakarrak ez bada?– jarraipenen eta sail luzeen aldeko argudioak bilatzeari ekin diot.

Kontua da errepikapenean babesa bilatzen dugula, maiz. Ume txikiek istorio bera behin eta berriro kontatzea nahi izaten duten bezala, aldaketa ñimiñorik egin gabe gainera –ez zaitezela, guraso, tutore edo noizean behingo zaintzaile, horretara ausartu ere–, eskema beretara itzultzeak segurtasuna ematen digula kultur kontsumitzaileoi –noizean behin, bederen–. Eta hor egon daiteke, akaso, “konpletistaren” gaixotasunaren gakoetako bat… kulturgintza komertzialenak horren ondo esplotatzen ikasi duena, hain zuzen.

Azken finean, dena da errepikapena, dena da eskema beraren gaineko bariazioa, gehien jota: guztia asmatu zuten Homerok, Shakespearek eta Balzacek, nork eta William Faulknerrek esaten zuen bezala –beste bat errepikatzen jarraitzen duguna–. Beraz, zergatik ez entregatu, osoro, itzulera eternalaren erosotasunera?, dio nire barruko (biri)biltzaile patxadazaleak.

Gakoa bariazio horretan legokeelako, hain zuzen, arrapostu egiten dit nire baitako super-ni konformagaitzagoak –eta gogaikarriagoak–. Horrek desberdinduko lituzke, adibidez, alde batetik, Blueberryren “gaztediari” buruzko western alorreko komiki-sail amaiezin bezain errutinarioa –Jean-Michel Charlier gidoilari eta Jean Giraud Moebius marrazkilari jatorrizkoek hasia, 1970eko hamarkadan, baina zenbait egile mertzenariok jarraitua, batez ere François Corteggiani gidoilariak eta Colin Wilson eta Michel Blanc-Dumont marrazkilariek, 1985etik aurrera, emaitza gero eta aurreikusgarri eta kaskarragoekin– eta, bestetik, Joann Sfar-ek eta Christophe Blain-ek 2019an abiatutako reboot modukoa, Amertume Apache albumarekin (“Mindura apatxea”). Komiki horretan, marrazkiari buelta on bat emateaz gain –Blanc-Dumonten franko-belgiarregiaren “argitasuna” albo batera utzi eta Girauden hasierako marrazki inperfektuagoetara itzultzeko ahalegin kontzientea dirudiena–, istorioari jira feminista(go) eta postkolonial(ago) bat ematen saiatzen direla esango nuke, mesede egiten diona alde horietatik, intentzio onak izan arren, gabezia nabarmenak zituen jatorrizko sailari. Bide batez, hori izan da eskola bereko beste komiki-sail bati, Thorgal bikingo-alienigenarenari –Jean Van Hamme gidoilariak eta Grzegorz Rosiński marrazkilariak 1980an hasitakoari– bizitasun apur bat itzuli dion baliabidea, urte batzuetako gainbeheraren ondoren, ez bakarrik sail nagusian, baizik eta batez ere Valnor-eko Kriss pertsonaiaren eta Thorgalen alaba den Otso Emeren spin-offetan –Yves Sente-ren eta Yann-en gidoiekin, hurrenez hurren–. Edonola ere, ez pentsa astindu “feminista” eta “postkolonial” hori gehiegizkoak direnik ere…

Horregatik iruditzen zaizkit nahiko oinarri gutxikoak, suabe esatearren, duela gutxi Arturo Pérez-Revertek botatakoak 007 film-sailaren inguruan, zeinetan, beti bezain sotil, “moñas” deitzen baitio azken urteetako Daniel Craig aktoreak haragitutako James Bond-en bertsio berriari, eta sailari ezarri nahi omen zaion dekonstrukzio antipatriarkala (‘?) deitoratzen baitu, nola ez –artikulua autofizkzio moduko bat denez, dena den, ez dago jakiterik zer du benetakotik, eta zer ez, ohikoa den bezala–. Nik ez dakit hala den, zehazki –gorago aipatu ditudan Blueberry eta Thorgal sailetan bezala, astindutxoa nahiko mugatua iruditzen zait niri, Pérez-Reverteri ez bezala–, baina aitor dut 007 saila ez zaidala gehiegi interesatu Craigen arora arte, eta agian astindutxo horrexegatik hain zuzen ere izan dela, azken batean –eta akziozko generoko ordezkari bezala asko irabazi dutelako, nire ustez, filmok, aurreko inkarnaziokoekin alderatuta, kartoi-harrizkoago bilakatu direnak konparazioan–.

Edonola ere, jarraipenez harago, eta Thorgal sailaz nioen horretara itzulita, spin offena –sekuelena eta are prekuelena, hots, sail nagusiko pertsonai maiz sekundarioetatik abiatutako sailaren aurreko eta ondorengo gertakarietan zentratzen diren sail “berriak”…–, beste meloi bat da, egunen batean aztertu beharko duguna…

Zaharmindutako sail bati jite “berri” jakin bat emateak ez du, noski, ezer bermatzen, berez: bikain edo, gutxienez, duintasun minimo batekin egiten asmatzea da kontua. Rodrigo Fresán idazleak gogorarazten zigun duela ez gutxi, hizpidera ekarri zuenean Vladimir Nabokoven anekdota hura, zer erantzun omen zien beti gauza bera egiten zuela leporatzen ziotenei: «Bai, baina ikaragarri ondo egiten dut».

Errepikapenarena ere arte bat delako, ez dagoena, bistan denez, guztion eskura.

[Artikulu honen bertsio laburxeago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2023ko urtarrilaren 14an. Irudia Blueberry saileko Joann Sfar eta Christophe Blain-en Rencor apache albumetik hartu dut, Norma Editorial 2020 (frantsesezko jatorrizko edizioa 2019koa da). Bunbuiloa nik ipini dut euskaraz]

Biribiltzailearen sindromea

Has nadin ezintasun txiki baten berri ematetik: ez dakit oso ondo nola euskaratu “completista” kontzeptua, zeina, bestalde, ez baitago, oraindik behintzat, Espainiako Errege Akademiaren gaztelaniazko hiztegian. Okerragoa dena, ingelesezko bere baliokideak, “completionist”-ek, antzeko zentzua dauka, baina ñabardurekin, gehiago egiten diolako erreferentzia, ikusi ahal izan dudanagatik, bideo-jokoen alorrari (joko bakoitzeko erronka guzti-guztiak, are bigarren eta hirugarren mailakoak, burutzen dituztenei aplikatu ohi zaie), oro  har produktu kulturalei baino, horretarako ere erabiltzen den arren (baina baita enkontru sexual mota jakinen “bildumatzaile” konpultsiboak izendatzeko ere, kontua apur bat konplikatzen duena oraindik ere…). Euskaraz “osatzaile” etorri zitzaidan lehenik eta behin burura, baina medikuak ere osatzaileak direnez, kontua nahasgarriegia suerta daiteke, nahiz eta eritasunetik gertu egon daitekeen jite batez ari garen (izan ere, are nahasgarriago izan daiteke “osatzaile” hitzaren bigarren adiera erabiliz gero: “zikiratzaile”, glups; tira, ez didazue esango euskara ez denik graziosoa, batzuetan…).

         Edonola ere, aitor dut: ni biribiltzailea, konpletista naiz. Uzten ari naiz, zin dagit, baina funtsean biribiltzaile bat izaten jarraitzen dut, eta segida izan dezakeen produktu kultural batekin zaletzen banaiz (izan literatura, komiki, musika, telesail edo zinema alorrekoa), litekeena da horren inguruko “berritasunak” kontsumitzen eta, okerragoa dena, erosten jarraitzea, bilduma ahalik eta osoena eta eguneratuena izateko helburuarekin. Beste askori gertatzen zaien bezala.

         Kultur enpresek (“kultura” eta “enpresa” hitzak elkarrekin joan daitezkeen neurrian betiere) ondo dakite hori, eta probetxu ateratzen diote, noski: biribiltzailea espezie harraparien biktima erraza da, errazenetako bat (txertatu hemen National Geographic-eko sabanari buruzko dokumental baten, edozeinen soinu-banda).

         Edonola ere, alarma piztu zait jakin dudanean nor, eta Frank Miller komikilaria (Sin City eta 300 bezalako komikien, gero sagen, eta DC edo Marvel etxeetako pertsonai zenbaiten –Daredevil, Elektra, Batman…– “aro” entzutetsuen marrazkilari eta gidoilaria) prestatzen ari dela noren, eta Corto Maltese pertsonaiaren inguruko telesail bat, hots, Hugo Pratt (1927-1995) marrazkilari italiarraren ikono nagusia, XX. mendearen lehenengo heren fiktizio batean munduan zehar arituko zen marinel batzuetan ziniko, gehienetan justizia zalearena hain zuzen ere, abenturazko komikiaren gailurretako bat aspaldidanik (hamabi album, 1967 eta 1992 bitartean argitaratutakoak). Garai batean abenturaren zentzu berri baten eroale, esango nuke, nerabezaroan irakurtzen genituen abentura “zurietako” heroiekin konparatuta behintzat: abentura konplexuago, ez horren zuri-beltzeko, “helduago” baten ordezkari nagusia iruditu zitzaigun, uneren batean.

         Corto Maltese izan da, halaber, biribiltzailearen sindromearen esplotazioaren ikur nagusietako bat. Pratten oinordekoek ez dute inolako erreparorik izan pertsonaiaren ibileren “jarraipenak” enkargatzeko, eta haren album guztiz berriak ekoiztarazteko, ni bezalako biribiltzaileen kontura (oraingoz, 2015 eta 2021 bitartean, bost, Juan Díaz Canales-Rubén Pellejero eta Martin Quenehen-Bastien Vivès gidoilari-marrazkilari ekipoen eskutik: erritmo honetan laster izango dira gehiago jatorrizko komikiak baino). Giroa eta peripezia mota milimetrora mimetizatzen saiatzen diren arren, album berriek ez diete eusten zaharrekiko konparazioari. Izan ere, saila bera hilda zegoen, ziurrenik, Pratt bera zendu aurretik, bere eskutik atera zen azken albuma, Mû ahulak (1992) argi erakusten duen bezala; egia esateko, haren aurreko Helvetiarraken (1987) nabaritzen ziren jada neke-sintomak. Zentzua al zeukan, beraz, agortuta zegoen sail bat berpizteak? Ikuspuntu komertzialetik, tamalez, denak izan dezake zentzua.

         Arazoa are gehiago korapilatzen da kontuan hartzen badugu noren esku utzi duten oinordekoek balizko telesailaren ardura: azken urteotan bere joera (ultra)eskuindarrengatik ezaguna egin den Miller (fikzioan) hiperbiolentoarenetan. Izan ere, Hugo Pratten eta bere pertsonaiaren ideologia zeintzuk diren definitzea zaila izango litzatekeen arren, XX. mendeko “ezkerraren” eremuan sartuko lirateke, eskuarki (inoiz anarkismoaren inguruetan kokatu zuen italiarrak bere burua, eta komikiaren ildoa progresista eta antitotalitarioa da argi eta garbi). Eta haren abenturetan, espero izatekoa den bezala, bortizkeriak presentzia dauka, baina ez da bereziki gogorra edo odoltsua. Sotiltasuna eta, maiz, isiltasunak dira jatorrizko Corto Maltese sailaren ikur nagusiak, eta beldurra ematen dit pentsatzeak zer gerta daitekeen (zer gera daitekeen hortik) telebistarako egokitzapenean.

         Eta, hala ere, biribiltzaile on bezala, eta sendatuko nauen osatzaile bat (edo nire bulkadak errotik eta metaforikoki moztuko dituen zikiratzaile bat) topatu bitartean, desastrearen lekuko eta kontsumitzaile izango naizela susmatzen dut.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2022ko abenduaren 17an. Irudia Ethiopikoak albumetik hartu dut, Baionako Antxeta argitaletxeak egin zuen 1988ko ediziotik (jatorrizko albuma 1978koa da)]

Zurrunbilo

[Lehengoan Uri Ruiz Bikandi joan zitzaigun (Durango 1950-Gasteiz 2023). Adiskidea eta, Gasteizko Irakurle Klubaren hasierako unetik –duela hogei urte!– irakurkide fidela. Hori guztia gogoan, mikroipuin hau idatzi dut, jakinda ez dela, inondik ere, nahikoa omenaldi]

Zurrunbilo

_{Uri Ruiz Bikandiri}

Zurrunbilo bihurtzen zen. Baina ez irudizko adieran, benetan baizik: airea espiralean mugitzen hasten zen bere inguruan, eta denok irensten gintuen azkenean.

         Ez dut bera baino literaturzale apasionatuagorik ezagutu. Irakurketa tailerrean, alde ala kontra, kartsu azaltzen zituen bere iritziak, irrikaz beteta. Berdin zitzaion idazlea aurrean zegoen ala ez, garai batean ohitura hori baikenuen, irakurri behar genuen liburuaren idazlea gure tertuliara gonbidatzekoa. Aipatu bezala, berdin zitzaion. Esan beharrekoak esaten zituen, listo.

         Eta batzuetan, pasioa azken burura eramaten zuenean, zurrunbiloa sortzen zuen, eta denok irensten gintuen, bata bestearen atzetik, baita idazlea ere, gurekin bazegoen. Liburua gustuko bazuen, ederra zen zurrunbiloaren barruan gutako bakoitzak aurkitzen zuen mundua, betiere irakurri genuen liburuaren gainean eraikitakoa: sendatuta ateratzen ginen bertatik, liburu on bat irakurtzen amaitzean gertatu ohi den bezala. Kurioski, ondoren, zurrunbiloaren barrukoa elkarri kontatzen genionean, ohartzen ginen gutako inork ez zuela esperientzia bera bizi izan, guztiok onartu arren, zuzenean edo zeharka, liburuarekin zerikusia izan zuela.

         Baina gustuko ez bazuen, sortzen zuen mundua amesgaiztoa zen: liburuaren edukitik abiatutako nolabaiteko alde ilun, likitsu eta espantagarri bat. Halakoetan, berarekin ados egon ala ez, ez genuen gehiegi irauten bertan, lehenbailehen ateratzen saiatzen ginen handik. Baina zerbait ikasten genuen beti.

         Ateratzen ez zirenak idazleak ziren. Ez zurrunbiloan sortzen zuen mundua adeitsua zenean, ezta itzalezkoa zenean ere. Azken batean, idazleak hain dira egozentrikoak, hain daude lotuta beren obrarekin, ezen ezin baitzioten ihes egin, barruan sartzen zirelarik: lehenengo kasuan, gusturegi zeudelako –beren lumatik ateratako sorkariarekin are maiteminduago, posible bazen–; bigarrenean, ezin ziotelako itzuri egin zerbait munstrotsua gauzatu izanaren erru-sentimenduari, edo izuari, akaso. Zurrunbiloa baretzen zenean, eta irakurketa tailerraren bilera-aretora itzultzen ginenean, idazlea falta zen beti.

         Halako hiruzpalau saioren ondoren, egokiena idazlerik gehiago ez gonbidatzea izango zela erabaki genuen.

_{GarlandFamily, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons}

Literaturaren sentimentalizazioaz

Rafael Chirbesen egunerokoen esaldi batek pentsakor utzi ninduen aurreko batean: «Literatura musika baino askoz ere traketsagoa da nerbioen puntak ukitzeko; beste gauza batzuk ukitzen ditu, lehorragoak, zailduagoak»  –traketsa dena, zer esanik ez, nire itzulpena da, “zailduagoak” ez duelako jasotzen indar betean jatorrizkoaren “correosas” horren izpiritua…–. Uste dut Chirbes ez zegoela oker, eta musikak sentimenduei zuzenean deitu ohi dien moduan, literatura arrazoia izendatzen dugun horretara dagoela bideratuta, nagusiki. Horrek ez du esan nahi, noski, musika ere modu “zerebralean” –“zerebralagoan”– konposatu edota analizatu ezin denik: hortxe dago musika klasikoaren tradizio guztia hori frogatzeko, besteak beste. Baina egia da hitzik gabe, hots, bitartekotzarik gabe, bizkorrago alda diezagukeela aldartea, literaturak baino. Horixe zen, beste modu batean, Milan Kunderak aditzera eman zuena behin: «Musika poesia baino are urrunago joan daiteke, gai baita barne munduko mugimendu sekretuenak antzemateko, hitzarentzat ezin iritsizkoak direnak».

Horregatik ez naute konbentzitzen sobera lan literarioen balioa erabakitzeko orduan sentimendu hutsen aipamenean geratzen diren azalpenak –azalpen, diot, halako gehienek ez daukatelako “analisi” kategoriara jasoak izateko aukerarik–. Ondo dakit arrazoiaren eta sentimenduen arteko hesi betikoak, erlijioek eta filosofiak antzinatik altxatuak, ez daukala, giza portaeraren inguruko azken hamarkadetako ikerketen arabera, horrenbeste zentzurik: pertsonak ez gara, antza denez, uste bezain arrazionalak, edo ez beti behintzat; homo œconomicus delakoaren mitoa, adibidez, hori besterik ez omen da, mito bat. Baina hortik arrazoiaren ideia guztiz albo batera uztera amildegi bat dagoela pentsatzen dut, eta gauza bera azken urteotan emozioen kotizazioa ikaragarri –gehiegi– igo den politikaren alorrari dagokionez, orobat: agian ez genuke gaizki egingo kontzeptua erabiltzen jarraituko bagenu, fikzio bezala sikiera.

Arrazoiaren kontrako mesfidantza ez da gauza berria. Faxismoek ere sustatu zuten, XX. mendeko bigarren laurdenean bizi izan zuten loraldian. Primo Levik gogorarazten zuen nola Mussoliniren Italian arrazoiari izpiritua kontrajartzen zitzaion. Eta azaltzen zuen: «Zer da izpiritua? Izpiritua ez da arima. (…) Izpiritua zerbait ukiezina zen. Susmagarria iruditzen zitzaidan ikusi, entzun eta ukitu ezin zen zerbaiten inguruko tema. (…) Izpirituak gehiago du zerikusia instintuarekin arrazoiarekin baino. Izan ere, arrazoia ez zegoen ondo ikusia, kritikaren erreminta zelako».

Horregatik iruditzen zait, besteak beste, eta zalantzaz betea esaten badut ere, arrazoiaren gailu hori baliagarria izan daitekeela oraindik literatur lanen harrera ebazteko orduan, hots, literatura ona eta ez horren ona banatzean, adibidez. Edo plazera ematen duen eta entretenitzen duen literatura desberdintzean, José Donosok zioenaren ildotik: «Beste arrazoi batengatik irakurtzen dut: plazeragatik –ez ‘entretenitzeko’, ñabardura desberdina baita; nahiago dut mila aldiz aspertu Juan Beneten eleberri magistralak irakurtzen, horrek plazera ematen baitit, Agatha Christie irakurtzen ‘entretenitzea’ baino, ez baitit halakorik batere ematen–».

Horixe frogatu du, poesiari dagokionez behintzat, Vicente Luis Mora poetaren bitartez iritsi zitzaidan ikerketa batek: Floris de Lange neurozientzialari herbeheretarrak erakutsi du nola poesia onaren –hots, konplexutasun minimo bat daukan poesiaren– irakurketan trebatutakoek estres gutxiagorekin gainditzen dituzten ezustekoa bilatzen zuten esperimentu linguistiko batzuk, halakorik egiten ez zutenek baino. Ez litzaidake harrigarria irudituko emaitza horiek beste genero literarioetara zabaldu ahal izatea: duela urte batzuk –honako honen berri Juan Ignacio Perez Iglesiasen bitartez izan nuen– David Comer Kidd eta Emanuele Castano ikerlariek, “Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind” Science aldizkariko artikuluan demostratu zuten, beste esperimentu sail batean, fikzio “literarioaren” eta “komertzialagoaren” efektuak alderatuz, lehenengoa irakurtzen zutenek besteen lekuan jartzeko –hots, enpatiarako– ahalmen gehiago garatzen zutela. Hots, literatura onaren askotariko onuren inguruko hipotesiak gero eta oinarri zientifiko zabalagoa duela esan daiteke, alde batetik baino gehiagogatik gainera: ez da jadanik intuizio huts bat.

Horregatik oso eszeptikoa naiz aditzera ematen denean berdin diola zer irakurri, denari atera dakiokeela probetxua, literatura onari, erdipurdikoari eta txarrari, inportanteena irakurtzen dugunak sortzen dizkigun sentimenduak direla. Lan literarioak sentimendu horiek nola sortzen dizkigun aztertzea eta are disekzionatzea posible ez balitz bezala. Ziurrenik –beste– bataila galdu bat da, “Instagram Literatura” gero eta nagusiagoa den aro historiko honetan –hots, liburu baten azalaren argazkiaren + esaldi merkeren baten konbinazioa, batzuetan kritikaren jarduera desplazatu nahi duela ematen duen jarduera hutsal hori–. Baina aitor dut mesfidantza sortzen didatela sentimentalizazio literarioaren aldarrikapen moduko horiek.

Wisława Szymborska poeta poloniarrak, 1996ko Nobel sariak, Bizitza literarioa aldizkariaren sail batean eskutitz irekiak idazten zizkien bertara lanak igortzen zituzten idazlegaiei. Askotan ez ziren iruzkin adeitsuak: Szymborskak bazekien zorrotz eta are gaizto portatzen, beharrezkoa zenean. Kutno delako bati hala erantzun zion behin: «Egia esan, justua eta are miresgarria litzateke sentimenduaren intentsitateak berak bakarrik poemaren balio artistikoa determinatuko balu. Kasu horretan, zalantzarik gabe, Petrarca hutsaren hurrengoa izango litzateke, Bombini izeneko gazte batekin alderatuta, adibidez, Bombini benetan zoratu baitzen maitasunez, Petrarcak, aldiz, metafora ederrak asmatzeko behar zen oreka emozionalari eustea lortu zuen bitartean».

Literaturaren sentimentalizazioaren teamak Bombiniren alde egingo luke, sindudarik gabe, edo agian Bombini eta Petrarcaren alde, biak parekatuz irakurlearen emozio literarioaren izenean. Baina nik uste dut Szymborskak, ohikoa zuen ironiarekin, hori bota zuela pentsatzen zuelako, orobat, literaturak –literatura onak, bederen– beste gauza batzuk ukitzen dituela, sentimendu hutsez gain: Chirbesen gauza lehorrago, zailduago horiek, apustu egingo nuke.

[Artikulu honen bertsio laburragoa Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2022ko azaroaren 19an]

Hiru debut (perfektu)

[Hemen daukazue Berria egunkariko igande batzuetako Kultura saileko Elefanteen Zimiterioa atalean argitaratu nuen bigarren artikulua, postdatatxo batzuekin. Jatorrizkoa pasa den urteko azaroaren 27an argitaratu zen].

Normalean, karrera diskografiko bat hasi eta ez da aurrenekoan asmatzen. Argi dago, autoekoizpenaren eta egile-editorearen aroa iritsi baino lehenago behintzat, diskoetxeek zerbaitegatik sinatzen zituztela (eta dituztela, oraindik ere) kontratuak lehenengo disko bat kaleratzera zihoazen (doazen) artistekin: potentzialen bat ikusten ziotelako (diotelako) kantari edo talde berriari. Baina disko horiek, gehienetan, ez dira perfekziotik hurbilegi egoten: askotan hurrengo diskoren batean (bigarrenean, hirugarrenean, laugarrenean… batzuetan are ondorengo batean ere) jotzen dute goia, eta lehenengo disko horiek artistaren historiaurre moduko bat bihurtzen dira. Bai, merezi dezakeen aitzinsolas modukoa (zenbat lehenengo disko ahaztu samar ez diren berrargitaratu ondorengo bat edo baten arrakasta probestu nahian), baina gero etorriko zenaren zirriborro oraindik, fan berriek, maiz, interes arkeologikoarengatik erosten dutena, maisulanak eskuratu ostean. Musikari batzuek, ordea, ituan jotzen dute hasiera-hasieratik, estreinako produktutik, diskoa umetokian jada guztiz osatuta balego bezala, edo sorrera espontaneoaren ondorio balitz bezala, maiz haien karreraren segidako diskoen gainean itzala, eta ez nolanahikoa, egiteraino. Beste zenbait adibide bururatzen zaizkit, baina gaurkoan halako hiruren berri (tira, “berri”…) eman nahi dizuet, garai eta jite oso diferenteetakoak.

The Velvet Underground & Nico, The Velvet Underground & Nico, Verve 1967.

Zalantza egin dut, 1960ko hamarraldiko debut perfektu bat aukeratzean, honen eta The Doors-en lehenengoaren artean, biak urte berekoak, bide batez. Baina irudipena daukat The Doors gehiagotan gurutzatuko zaizkidala Elefanteen Zimiterio honetan, eta, ondorioz, oraingoan Ekialdeko Kostaldekoen alde egin dut hautua. Disko mitiko bat da, eta ez naiz ni hari buruzko ezer berririk esango duena. Baina entzuten dudan bakoitzean beti harritzen nau zein biribila den, zein ohiz kanpokoa. Eta hori guztia zuela aurka: taldeak nahi ez zuen kantari-lorontzi baten inposizioa (Nico urrun zegoen hori izatetik, bere ondorengo karrerak erakutsiko zuen bezala, baina Lou Reed eta John Cale ez ziren iritzi horretakoak, preseski), Garaien Izpiritua bera (bai, Maitasunaren Udak ez zirudien unerik aproposena halako disko ilun bat plazaratzeko, droga nagusi gisa ez zuena ohiko belarra edo LSDa, heroina baizik), rockaren alorrean esperientziarik ez zuen diskoetxe bat (Verve jazzeroa), eta produktore “bitxi” bat (Andy Warhol). Agian horrek guztiak esplikatzen du zergatik ez zuen arrakasta komertzialik izan. Baina are ulergaitzago egiten du garaipen artistikoa, harribitxiez betetako ildoekin: “Sunday Morning”, “I’m Waiting For The Man”, “Femme Fatale”, “Venus in Furs”… tira, kanta guztiak zerrendatu nitzake hemen, ez dagoelako erdipurdikorik bat ere. Pop iluna, rock zuzena, garbiak baina aldi berean likitsak, denboraz kanpokoak: are garaiko izpirituari men egin eta gitarra byrd-zale batzuk sartzen dituztenean (“All Tomorrow`s Parties”-en), jokaldia bikain ateratzen zaie. Munstro bat, disko (eta klasiko) bihurtuta.

(PS: Disko honetaz esan da, agian gehiegikeria pixka batez, oso gutxi saldu zela baina erosi zuen bakoitzak banda bat sortu zuela epe labur edo luzeago batera. Nik, aitor dut, nahiko berandu entzun nuen lehenengo aldiz, nerabezaroa ondo gaindituta. Eta entzun nuenean ia osorik ezagutzen nituen kantak, haien bertsio kontaezinak neuzkalako entzunda horrezkero, batez ere 1970eko hamarraldiaren amaierako eta 1980ko hamarraldiko banden aldetik. Eta, kantak entzunda banituen ere, burua leherrarazi zidan lehen entzunaldian…).

The Blue Nile, A Walk Across the Rooftops, Linn Products 1984.

Eta aurreko diskoak bere arokoa ez zirudien bezala, beste debut hau ezin da garaikideagoa izan, hots, 1980ko hamarraldikoagoa: pop sofistikatu eta sintetizatua, baxu lodi-markatuekin, bateria oihartzundunekin, piano eta soka ameslariekin, eta hauskortasunaren mugan dagoen ahots horietako batekin, Paul Buchanan-ena, erromantikotasun berriaren epitome ia. Glasgowekoak ziren, baina apustu egitekotan errazago kokatu ahal izango zenituzkeen Edinburgh pijoagoan. Hala ere, ez gaitezen nahastu: hau ez da musikaren historiarako nefastoa izan zen urte haietako produktu baldar bat gehiago (zerikusirik ez, nik zer dakit, Spandau Ballet baten jitearekin), beste zerbait baizik: poparen bitartez dotoreziara iristeko ahalegin kontziente eta artatsu bat (garai bertsuan Sadek burutu zuenaren parekoa, esaterako). Su geldoan kozinatutako album bat da: lehenengo maketak 1981ean hasi ziren grabatzen, eta, gero, 1983ko bost hilabete pasatu zituzten estudioan, soinu perfektua bilatu nahian kanta bakoitzarentzako (zazpi besterik ez). Baina a ze kantak: izenburua ematen diona, “Tinseltown In The Rain” single zirraragarria, “Stay” geldo-bizkorra, “Heatwave” ia epikoa… Mitoak dio diskoetxeak (berez, Hi-Fi aparatuak ekoizten zituen enpresa bat) kontratatu zituela bere jogailuen kalitatea probatzeko bezeroen aurrean, eta, (guztiz) egia ez bada ere, mereziko zukeen izatea, ze soinua kristalinoa da, beste mundu batekoa. Tamalez, pop anglosaxoiaren Jon Benitoak edo Rikardo Arregiak bailiran, oso noizbehinka baino ez dituzte diskoak kaleratu, gero eta urte gehiagoko diferentziarekin: azkenekoa, snif, 2004ean. Nahikoa dugu, Paul.

(PS. Batzuentzat hurrengo diskoa da haien gailura, 1989ko Hats, oso ondo dagoena halaber. Baina ni honekin geratuko nintzateke, aukera ezin saihestukoa balitz. Disko otxentero bat, hitzaren zentzurik pop onenean, zer den laburbiltzen duen obra iruditzen zait A Walk Across the Rooftops, synthpoparen eta erromantiko berrien arteko oreka perfektuan, bi estilo horien alde arrunt eta zabarrenean erori gabe betiere).

Wet Leg, Wet Leg, Domino 2022.

Kontziente naiz honako honekin arrisku handia(goa) hartzen ari naizela, disko bakarra hauxe duelako Wight Uharteko bikote gazte honek, eta, ondorioz, ez daukagulako segida nahikorik konparazioak behar bezala egiteko. Baina kontua da hurrengo diskoa are hobea bada buruak eztanda egingo didala, hau ikaragarria iruditu zaidalako, markoztatzeko moduko debut bat: disko gutxik harrapatu nau honek bezala azken urte hauetan. Gure amak eta Foru Ogasunak baino hobeto ezagutzen nauen YouTube Music-en algoritmo zitalak eraman ninduen elepeko single jauzilarira, ziurrenik jadanik entzunda izango duzun “Chaise Longue”-ra, eta bere bideo dibertigarrira, zeinetan Rhian Teasdale kantariak eta Hester Chambers gitarristak Brönte ahizpa indieak (edo Emily Dickinson posmoderno-trufatiak) izatera jolasten baitute. Baina singlearen atzean, edo alboetan, edo aurrean, bitxi gehiago dago: postpunkaren alderdi dirdaitsuenetik eta 1990eko hamarraldiko jangle-popetik edaten duen disko oso bat, dantzagarria, baina baita hausnarketara eraman dezakeena ere (kasu, adibidez, “Oh, No” abestian lerratzen duten sakelakoen aroko ennuiaren kritikari, edo “I Don’t Wanna Go Out”-en aurkezten dizkiguten estanpa sozialei). Ironia dario disko guztiari (“Wet Dream”, “Ur Mum”), eta, batez ere, salto egiteko, kantak koreatzeko (gaizki eta alkoholikoki), eta, funtsean, bizitzeko gogoa ematen duen disko horietako bat da Wet Leg (taldearen izenak, auskalo egia den, jatorria omen dauka Wighteko biztanleek Britainia Handitik datozenei ezarritako gaitzizenean, irlan lehorreratzean –uretan– sartu ohi duten hanka gogoan). Ez galdu!

(PS. Ez naiz Grammy bezalako sariei berebiziko balioa ematen dieten horietakoa, baina onartzen dut poztu nintzela jakitean, artikulu hau argitaratu eta aste batzuetara, Wet Legek halako bi eraman dituela azkeneko edizioan: “album alternatibo” onenarena, eta “aktuazio alternatibo” onenarena, “Chaise Longue” kantagatik. Pixka bat lasaiago geratu nintzen, album hau Elefanteen Zimiteriorako atal honetarako aukeratzean akaso pixka bat arriskatzen nintzela pentsatu nuelako, artikulua idaztean…).

Kontakizuna kontrolatzeko botereaz

Guztien adostasun erabatekoa, printzipioz, gauza berez desegokia iruditzen bazait ere, joan den abuztuan pentsatu nuen ondo legokeela idaztearen kontu honetan aritzen garen guztiok Salman Rushdieri gutxienez pare bat lerro eskaini izan bagenio, zegozkigun tribunetan, oporretatik itzultzean. Eta ez hura kritikatzeko, edo, nik zer dakit, gutxiengo literaturentzat bere “ereduak” izan ditzakeen ondorio ustez kaltegarriez aritzeko, baizik eta harengan goraipagarria dena azpimarratzeko. Norbait hiltzen denean jendetasun minimoak eskatzen duen bezala, ez da unea alderdi negatiboez aritzeko. Horretarako badaude aro egokiagoak, lehenago eta ondoren –artikulu honen amaieran defendatuko dudan bezala, alegia–. Hauxe da, beraz, oporren ostean Rushdiez idatzi nuen artikulu horren bertsio luzea –eta eranskindua–.

Rushdie, izan ere, oso larri zegoen idatzi nuenean, New Yorkeko estatuko Chautauqua-ko literatur jaialdian, abuztuaren 12an hitzaldi bat ematera zihoala, jaso zituen labankaden ondorioz –hitzaldia AEBra erbesteratutako idazleentzako babes-hirien sarearen ingurukoa zen: ironia ilun bat–. 1989an Khomeinik ezarritako fatwaren ondorio atzeratu bat, bere laugarren eleberri The Satanic Verses (1988) idazteagatik eta, batez ere, argitaratzeagatik jaso behar zuen heriotza-zigorraren gauzatze ahalegina alegia. Mehatxu horrek hamar bat urtez klandestinitatean bizitzera kondenatu zuen Rushdie, 1990eko hamarkadan zehar, eta, berari ez ezik, nobelaren itzultzaileei ere eragin zien: haietako bat, japonierazkoa, hil egin zuten, eta beste bi zaurituak suertatu ziren atentatu banatan. Edward W. Said kritikari eta akademiko handiak oso argi utzi zuen bere jarrera Rushdie mehatxupean bizitzen hasi zen garaian: «Erabat sinesten dut mugarik gabeko adierazpen askatasunean. Palestinar gisa, nire herriak idatzi edo irakur zezakeena zentsuratzeko Israelen saiakerei aurre egin diet. (…) Aurrean jar diezadaketen arrazoi guztiak gora-behera, ez dut uste zentsurarik egon behar denik. (…) Pertsonalki, ez dut uste islamaren izaeran dagoenik, ezta islamiar zibilizazioaren tradiziorik onenetako bat denik disidente baten testuak ezabatzea, disidente horrek asmo iraintzaileak izanda ere (…) Ez litzaioke inori gertatu behar. Gure mundua nahikoa handia da Salman Rushdie bezalako jendeak nahi duena idazteko eta bere obra eztabaidatua izateko. Baina hiltzera kondenatzea, liburua erretzea eta debekatzea… gauza izugarriak dira, izugarriak». Nik uste dut Saidek ituan jotzen duela azpimarratzen duenean eztabaida beti dela onuragarri, adierazpen askatasunaren erabilera eraginkor batek eztabaida eskatzen duela, berez. Baina edozein motatako zentsurak, eta are gutxiago biolentziak –fisikoak zein hitzezkoak–, ez luketela lekurik izan behar testuinguru horretan.

Ez dago zalantzarik zigor horrek Rushdieren bizitza eta ibilbidea baldintzatu dituela, bere ezkutaketa urteen kronikak, Joseph Anton: A Memoir liburuak (2012), ondo erakusten duen bezala. Baina harrigarriena, miresgarriena akaso, da nola Rushdiek lortu duen, zama hori guztia gainean izanda ere, bere karrera literarioa aurrera ateratzea, gai eta jite askotariko nobelak argitaratzen jarraitzea eta bere hasierakoetatik erakusten zuen umoreari eustea, gehiago edo gutxiago. (Beste mota bateko liburuak aterako zituen fatwarik gabe? Ez dago jakiterik, noski, baina irudipena daukat ez zirela hainbeste urrunduko, salbuespenak salbuespen, argitaratu dituenetatik, bere hasierakoen ezaugarri asko konpartitzen baitituzte, eta ez baitira horren ezberdinak Ian McEwan, Julian Barnes edo Kazuo Ishiguro bere belaunaldiko beste idazle britainiarrek jarraitutako ibilbideak utzi dituenekin alderatuta: hibridazio postmodernorako joera, tradizio literarioaren pisuaren arrastoaren eta gaurkotasuneko arintasunaren arteko orekaren bilaketa-ahalegina –ez beti lortua–, zientzia-fikzioarekiko jaidura, eta, aipatu bezala, ironiaren eta umorearen erabilera sistematikoa). Izan ere, bere semeak zerbait azpimarratu bazuen, atentatuaren ostean, idazlea osatzeko bidean zegoela iragartzeko komunikatuan, horixe izan zen: «Bizitza aldatuko dioten zauriak larriak badira ere, bere ohiko umore-zentzu borrokalari eta desafiatzaileak bere horretan dirau». Rushdieren berreskurapenari buruz tantaka iritsi zaizkigun albisteak –begi bat galdu du, eta beso  baten mugikortasuna– ildo berekoak izan dira, zorionez.

Argitaratu zuen azkeneko nobela egon nintzen irakurtzen uda amaieran, Quichotte (2019, Seix Barraleko gaztelaniazko edizioan), eta adierazitakoa berretsi dezaket –azken nobela esan dut, baina berehala azkenaurrekoa bihurtuko da, datorren otsailaren 7an kalean izango delako nobela berria, Victory City–. Izenburuak argi uzten duen bezala, Quichotte Cervantesen obraren eskemaren gainean arinki eraikitako lan bat da –zalduntza liburuekiko obsesioaren papera zabor-telebistako saioek betetzen dute hemen…–, nobelaren barruko nobelaren mise en abymeren teknika erabiliz gai askori buruzko hausnarketa planteatzen duena: familia disfuntzionalak –lanaren alderdirik interesgarriena, akaso–, errealitatea vs. fantasia, egilearen eta obraren arteko harremanak, fake news delakoak, AEBko opiazeoen epidemia farmakologikoa, maitasuna eta sexua –nobelaren alderik etsigarriena–… Guztia Rushdierengan ohikoa izan den hiperbolerako joeraren, zientzia-fikziozko ukituen eta errealismo magikoaren erabilera eginez –azken hori da, akaso, aipatu bere packeko beste idazle britainiar gehienengandik argien desberdintzen duena–, eta, aurreratu bezala, gaien eta pertsonaien alderdi umoretsua azpimarratuz, ironiatik betiere.

Umore hori ezinbestekoa izan zaio Rushdieri bere programa literarioa aurrera ateratzeko, eta horixe izan zen bere heriotza zigorraren kausa hain zuzen. Joseph Anton oroitzapen liburuan zioen bezala –bere buruaz hirugarren pertsonan ari da bertan–: «Nork kontrolatu behar du kontakizuna? (…) Artista sortzaile gisa, berak bazekien galderaren erantzun bakarra hau zela: pertsona guzti-guztiek dute edo izan beharko lukete botere hori. Denok izan beharko genuke askatasuna kontakizun handiei kargu hartzeko, haiekin eztabaidatzeko, satirizatzeko eta alda daitezen tematzeko, garai aldakorrak isla ditzaten alegia. Haiei buruz hitz egin beharko genuke modu adeitsuan, lotsagabean, grinatsu, kaustikoan, edo nahi genukeen bezala». Begirunegabetasuna fikzioaren motorretako bat izan da beti: ez bakarra, agian ez beti egokiena, baina bai inportanteenetako bat, eta Rushdieri gertatu zaionak literaturaren tasun hori defendatzeko eta aldarrikatzeko garrantzia gogorarazi beharko liguke, gutxienez.

Egongo dira une hobeak, hemendik aurrera, idazlearen obraren alderdi ez horren goraipagarriez hitz egiteko. Baina udaren amaieran, atentatua egin berritan, egilea hilzorian zegoela, artikulu honen lehen bertsioa idatzi nuenean, tokatzen zena Rushdiek, kostu ez txikia ordainduz, literaturaren alde, kontakizunaren gaineko kontrolak ezabatzearen alde egin duen guztia azpimarratzea zen. Eta halaxe egin nuen, goiko testuak erakusten duen bezala.

Egoera honen guztiaren arriskua, pentsatzen dut gaur, uste kritiko guztiaren suspentsioa litzateke, noski. Pasatu duena pasatu duelako, nobela berriak –edo aurrekoek– automatikoki iritzi positiboak baizik ez jasotzea: horrekin ere ez nengoke ados, eta Rushdiek, idazle guztiek –guztiok– bezala kritika onak jasotzea gustuko izango duen arren, ziur nago, hondo-hondoan, bat egingo lukeela nire iritziarekin. Izan ere, egun, behin jakinda hobeto dagoela, eta nobela baten mundu mailako promozioa egitera doala –Penguin-Random House argitaletxe boteretsuaren eskutik, alajaina–, bere Quichottek zertan huts egin zidan kontatzea egokitzen zaidala uste dut: ezin izan nuen jasan, gorago iradoki bezala, nobelako gizonezko pertsonaia nagusiek –Ismail Smile zaharrak, batik bat, baina baita Sancho bere seme imajinario “gazteak” ere– “maitasunaren” inguruan harilkatzen duten diskurtso zaharmindua, zeinetan, tamalez, Rushdiek berak Padma Lakshmi telebista-izarrarekin izan zituen harreman gorabeheratsuen oihartzun autojustifikatzaileak eta ez bereziki aurkezgarriak filtratzen baitira –Sálvamerako ematen dutenak, baiki–. Alde horretatik, bitxiki, jatorrizko Kixotea aurrerakoiago gogoratzen dut, adibidez, Rushdierena baino, ez dena marka makala, bi lanen artean laurehun urte pasatu direla kontuan hartuta.

Zorionez, ez dirudi egilearen egoerak juizio kritikoaren suspentsiora eraman duenik osoki, The Guardianen Anthony Cummins kritikariak argitaratu duen artikulu honi kasu egiten badiogu, behintzat –ez dut pentsatu nahi gure literaturan antzekoren bat kaleratuko balitz zer gertatuko litzatekeen, batzuen tenplea ezagututa…–. Ikusi beharko dugu, kritika eta iruzkin gehiago argitaratzen diren neurrian, balantzaren zein alde gailentzen den: atentatua jasandako egilearekiko errukia eta elkartasuna, ala zinezko izpiritu kritikoa, hots, Saidek gorago aipatzen zuen «obra eztabaidatua izateko» eskubidea eta betebeharra. Errelato handiak ezbaian jartzea baino xumeagoa izan daitekeena, ados, baina egiten jarraitu beharra dagoena.

Gauza batek ez duelako bestea kentzen, poetak esango lukeen bezala. Rushdieri zor dioguna sekula ahazteko ez badugu ere.

[Artikulu honen bertsio desberdin bat (eta dezente laburragoa) Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2022ko irailaren 24an]

Zure (euskal) historikotasunean sakontzeko merchandising-a

Ondo ezaguna da euskaldunok iragan historikoarekiko eta memoriarekin zerikusia duen ororekiko erakutsi ohi dugun jaidura, maila sinbolikoan batik bat. Sinbolikoan, diot, zeren eta iraganaren arrasto material bat kontserbatzea bada kontua, eraikin bat adibidez, euskaldunok ez gara, usu, horren historiazale portatzen, gure hirietako ekintza “urbanistikoek” eta ondare industrialaren eta are aurreindustrialaren kontserbazioaren suntsipenek behin eta berriro erakutsi duten bezala.

Baina, tira, xehetasun txiki hori kenduta, egia da iraganari gurtza handia egin ohi diogula euskaldunok, batez ere mito bihurtu dezakegunean: ez dakit, adagio zaharrak adierazi bezala, euskaldun bakoitzak filologo bat daraman bere baitan (agian bai, baina nik gehituko nuke, hala izatekotan, ez dela oso filologo ona, maiz, eta kategoria horretan sartuko nituzke are titulua eskuratutako batzuk ere), baina bai esan daiteke, zalantzarako tarte askorik gabe, guztiok daramagula mitozale bat barruan, muturtxoa, Alien jaioberri gisa, gure erraien artetik edozein unetan ateratzeko prest. Halakoentzako prestatu dugu, gure katalogoan, euskal izpiritu historizistaren berrespenerako produktu berri hauek, potentzial mitografiko gorena eskuratzeko ezin aproposagoak. Eta, aldi berean, ezin pertsonalagoak, edo pertsonalgarriak, behintzat, egungo Ni-aren aroari dagokion bezala. Zer esanik ez, salgai hauek guztiak berdin izan daitezke baliagarri gure turismoaren bultzadarako, eta, Rikardo Arregik esango lukeen bezala, ostalaritzaren onerako, hori bihurtu baita, azken aldion, gobernuen zio nagusia, eta ez, nik zer dakit, osasun edo hezkuntza publikoak, adibidez…

Goazen, beraz, denboraldi honetarako eskaintzarekin.

● Irulegiko esku masturbatzailea. Zer, konformatuko al zara tixert, belarritako, eskumuturreko eta tatuaiak bezalako produktu zabarrekin? Hori izango da euskararen inguruko azken hamarkadetako aurkikuntzarik handienarekin izango duzun merchandising bitartezko harreman guztia? Ez da, bada, iritsi, euskara maitatzeko ez ezik, harekin gozatzeko unea, behingoz? Burdin Aroko brontzezko tinkotasun berarekin, baina Malaysiako kautxu-arbolek isuritako latex suabeenaren ukimenarekin, eta 24 orduko bateria-autonomiarekin, hona hemen zure une intimoenetarako trepeta. Eskuaren azala 36-37º zentigradutara barne-berogailuarekin (eta, Deluxe modeloan, tenperatura erregulatzailearekin), satisfyerra darama hatz luzean inkorporatuta. Argibideen orria, ekibalentzien taula oso batekin, karaktere iberikotara transkribatuta dator, erabiltzaileak unearen gozamen intelektuala luzatzeko aukera izan dezan (*).

● Ostraka ludikoen sorta (24 pieza). Proposatzen dena da 4, 8, 10, 12 eta 20 aldetako pieza-sorta bat, terra sigillataren imitaziozko koloreko plastiko ekologiko-jasangarrian, Veleiakoak gogorarazten dituzten inskripzioekin, dadotan edo rol jokoetan aritzeko aproposak (are tortoloxetan ibiltzeko, nahi izanez gero). Produktuak larru artifizialeko poltsatxo sokadun batekin dator, oso eramangarria, non pieza guztiak sar baitaitezke. Iruña-Veleiakoa iruzur handia izateak ez du kentzen, ezta gutxiago ere, euskal herritar historiazaleak hortik probetxu atera dezan, sikiera bere jarduera jostagarrienetarako: modu horretan izan zitekeena nostalgiaz gogoratu ahal izango dugu, baina, kontu ez bereziki serioetara bideratuko dugunez erabilpena, ez diogu behar beste garrantzirik emango, eta barre batzuk bota ahal izango ditugu gainera.

● Inperialista humanistaren (edo humanista inperialistaren) oinarrizko biblioteka. Sentitu nahi duzula XVI. mendeko euskalduntasunaren izpirituaren zabaltzaile unibertsal haien guztien (Elkanoren, Xabierko Frantziskoren, Legazpiren, Pedro Urtsuaren, Lope Agirrekoaren…) pareko? Bada, egungo munduan haien balentriak imitatzea zail samar jarri denez (eta ez denez politikoki oso zuzena), adimena lantzea baino ez zaizu geratzen, Errenazimentuko humanista perfektu bihurtzeko, haiek bezala alegia. Irailetik aurrera, astero, prezio ezin hobean, biblioteka humanista paregabea osatzeko aukera izango duzu: Rotterdamgo Erasmoren Eromenaren laudorioa, Makiaveloren Printzea, Tomas Mororen Utopia, Montaigneren Entseguak (bi liburukitan), Nafarroako Margaritaren Heptamerona… ezinbesteko klasiko greko-latindar zenbaitekin batera, noski. Lehenengo faszikuluarekin, opari, miniaturazko astrolabio bat, eta bilduma amaitzen duenarentzat, Lacanen eta Žižeken artikuluen antologia bat, itzulipurdi intelektualak egiteko abilezia entrenatzen jarraitzeko.

● Garondoko basioaren barrenkoitzea eragiteko ebakuntza. Lagunak, jada ez da arazo zuen burezurrek mota pirenaiko-mendebaldarraren (hots, cro-magnontarraren) antza zipitzik ez badute: interbentzio kirurgiko txiki eta ia guztiz seguru batekin, garondoko basioa higatu, barrurantz sartu, eta zonalde horretan historiaurreko euskaldunek ehuneko handian aurkezten zuten oinarri zapala lor daiteke. Bizirik egon bitartean, ados, ez dizue ezertarako balioko, baina, errausketa saihesten baduzue, etorkizuneko arkeologoek ezingo dute zuren burezurrak jatorrizko pirenaiko-mendebaldarretatik desberdindu. Edonola ere, ebaketa guztiek bezala arrisku minimo bat dakarren arren (Osakidetzarekin itunduta dauden Keralty klinika espezializatuetan sinatzeko dauzkazue erantzukizunen eskaerari uko egiteko xehetasun guztiak), askoz ere seguruagoa da gure alor honetako aurreko produktu-izarra baino, odolaren Rh-a negatibizatzeko dialisia. Ausartenentzat, tradizionalistenentzat, eta, batez ere, Telesforo Aranzadi eta Jose Migel Barandiaranen miresle zintzoentzat.

● Orreagako zalditeria arineko zaldikoa (bere kulunkarekin eta hede lauburudunekin). Nahikoa da derrotak ospatzeaz, gure hildakoak omentzeaz eta ganorazko festa nazional garaipenezkorik ez izateaz, eta eraman etxera euskal gudarosteek (arerio ez-euskaldunen aurka) irabazitako bataila bakarrenetakoaren oroigarri eder hau. Bai, printzipioz ematen du etxeko ume txikientzako jostailu aproposa dela, eta ondo dago gure seme-alabak aberriarekiko maitasun mugagabean heztea, zaldikoak inkorporatuta daraman soinu-banda lagun (Benito Lertxundirena, zer esanik ez). Baina zergatik utzi dibertsio patriotiko guztia etxeko adingabeen esku? Erosi nagusientzako zaldi kulunkariduna (hiru tamaina daude eskura: L, XL eta XXL), eta oroitu, zure egongelan edo logelan zamalkatzen duzun bitartean, euskaldunok handi izan ginen garaiak. Bizikleta estatiko gisa erabiltzeko aukera osagarriarekin, 99,9 euro gehiagoren truke.

● Amaiurko kamamila. Ase zaitez heroitasunaren lurrinaz eta zaporeaz, zure arazo digestiboei irtenbide bat ematen diezun bitartean: gazteluaren maldetan bertan jasotako loreez osatua, infusioa egiteko prest poltsatxo ezin erosoagoetan, eta Nabarralde elkarteak ziurtatu eta zigilatuta. Hasieran, egiazki, gazteluko hondakinetatik ateratako harri-koxkor sinestamendatuak saltzea zen ideia, baina eraikinetik zein gutxi geratzen den kontuan hartuta, eta Aranzadi Elkartea gehiegi ez haserrarazteko, ingurumenarekin begirunetsuagoa den alternatiba horren alde egin zen, azkenean (oharra: Amaiurren bertan eskuratutako kamamilarekin batera –guztiaren %3a gutxienez– beste jatorri batzuetakoa ager daiteke nahastuta: lekua, azken finean, ez da horren handia, espero den eskaera guztia kontuan hartuta; nafar jatorriko kamamilaren ekarpena, edonola ere, ez da sekula %15etik jaitsiko).

● Zalduntxo Personal Shopper. Lasai, gure moda-aholkulari ezin eraginkorragoek, akordatutako zerbitzua iraun bitartean, ez zaitu parpailez, galtzerdi zuriez eta ileorde hautseztatuez estaliko: Zalduntxo Personal Shopper kontzeptu bat da, XVIII. mendeko euskal ilustratuen moda ohituretara itzultzeko ahalegin bat baino. Haiengandik jasotzen duguna dotoreziaren zentzu jakin behar da, mendiko arropa nagusi bihurtu den euskal “estiloa” arbuiatu, eta janzteko ildo moderno, hiritar eta eroso bat garatzeko helburua duena (“hiritar”, zentzu donostiar/baionar batean, zer esanik ez: Zalduntxo Pertsonal Shopperrek berdin-berdin saihestu nahi du hala jite agro-menditar faltsua, nola bilbotar/burgostar tente-zurruna). Hala, Auzmendi, Arbelaitz, Pas Si Simple, Minimil, Krusset etab. dendetako eskaintza ezin oparoagoan zehar ibilbide bat proposatuko dizu Zalduntxo Personal Shopperrek (hornitzaileekin lortzen ditugun akordioen arabera denden zerrenda aldagarria izango da), eta, zure erosketen araberako portzentaje neurritsu baten trukean, euskaldun moderno, hots, garaikide eta ilustratu bati dagokion gisan janzten lagunduko zaitu.

● Zumalakarregiren patata-tortilla. Dasta ezazu lege zaharraren esentzia (kulinarioa): 1835eko Bilboko setioan gudaroste karlistek erabilitako errezeta zehatzarekin eginda, bi bertsiotan (kipuladuna eta kipula gabea, alderdi hori ez baitituzte oraindik ebatzi historialariek), hutsean ontziratua garantia guztiekin, plastiko %100 birziklatuan, eta Eusko Labelen bermearekin. Kontsumoa interesgarriagoa eta, historikoki behintzat, egiatiagoa egiteko (neurri batean), ehun tortilletatik bat salmonellosiz kutsatuta joango da, eta guztiak salduko dira eskualdeko petrikilo eta homeopaten helbide elektroniko zein fisikoen zerrenda batekin, kontsumitzaileak urgentziazko arreta ahalik eta bizkorren eskura dezan (Osakidetzan eta Osasunbidean horren zail jartzen digutenez, azken aldi honetan). Emozioz beteriko sukaldaritza-esperientzia hemeretzigarrenmendetarra, zure eskura!

● Bando Zuzenean Aritu Izanaren Parafernalia. Zure aitonak edo birraitonak, dena delakoagatik (ez gara motiboetan sartuko) erreketeekin, Falangerekin edo, oro har, Armada Nazionalaren gudarosteekin batera egin zuela borroka Gerra Zibilean? Lasai, ez zaitez lotsatu (azken finean, gerran zuzenean katramilatutako Hego Euskal Herriko gizonen familien erdiaren kasua da, gutxi gorabehera): Gogora Institutuarekin elkarlanean eskaintzen dizugun produktu honekin, zure arbasoaren ondasunen artean erakutsi ahal izango dituzu (altxatuen bandoari dagozkion balizko arrasto guztiak desagerrarazi ondoren, zer esanik ez) multzo pertsonalizatu bat zeinetan konbinazio diferenteak egin ahal izango baitira, Euzko Gudarostean, milizia iraultzaileetan edo armada errepublikarrean aritu zela demostratzeko. Sorta honoko unitate hauek osa ditzakete, zatika edo (Ez Dira Pasatuko bertsioan) osorik: “Gobierno de Euzkadi” legenda daramaten pezetak; CNT, EAE, EAJ, PCE edo UGTren (garai hartako) karneten faksimilak; fabrikazio sobietarreko Nagant M1895 errebolber bat (kolpekari desgaituarekin); Simon Bolibar, Gatzaren Matxinada, Jaurès, Meabe, Rosa Luxemburgo, Isaac Puente edo Olabarri batailoien intsignia brodatudun zamarra saretu bat; 1937ko La Lucha de Clases edo Eguna izparringien ebakin esanguratsuak; Intxortako lubakien/Burdinazko Gerrikoaren plano bat, paper horiztatuan. Guztia egoki zaharkitutako kutxa baten hondo bikoitzean ondo gordeta, frankismoaren gau luzean zehar oroitzapen horiek ezkutatuta edukitzeko aproposa zatekeena, baldin eta zure aitona edo birraitona, benetan, faxisten aurka borrokatu izan balitz.

● NEBKENSNA ziurtagiria. Produktu honek euskal gizartearen berradiskidetzerako laguntza eskaini nahiko luke: “Ni Ere Biolentziaren Kontra Egon Nintzen (Sikiera Nire Artean)” ziurtagiriak 1968-2011 epealdiko ETA militarraren (eta ETAren asanblada eta bertsio guztien), GALen, KAAen, BVEen (eta estatu-terrorismoarekin lotutako edozein talderen), askotariko polizien tortura eta ekintza bortitzen, gizartearen sektore batzuetatik egindako jazarpenen eta abarren atzera begirako zure arbuio irmoa erakutsiko du, eta edozein unetan atera ahal izango duzu (NANaren tamaina bereko txarteletan banatuko da), eztabaidak trenkatzeko edo balizko kontu hartzeei aurre egiteko.  Konpatiblea da NEGTZAKEN (“Nik Ere Grisen / Txapelokerren / Zipaioen Aurrean Korrika Egin Nuen”) graduondoko tituluarekin, eta (1980 aurretik jaiotakoentzat) Kortatu / Zikatriz / Eskorbuto / RIPen kontzertuetan jauzika aritu zinela erakusten duten foto-muntaiekin (Hertzainak zerrendatik ezabatu berri dugu, bistako arrazoiengatik). Saldutako lehenengo ehun unitateek zure jakaren paparrean zintzilikatzeko moduko txapa bat eramango dute opari, “Poli-miliak zuzen zeuden, azken finean” lemarekin, egungo Sorturen exekutibaren argazkiaren azpian.

(*) Eskerrak eman nahi dizkiet, puntu honetako inspirazioagatik, Angel Errori eta Gorka Bereziartuari. Txorakeriaren erantzukizuna neurea da soilik, edonola ere. Bide batez, testu hau 2022ko Durangoko azokan banatu nuen, Ipuina engainua da nire liburuaren erosleen artean (Elkar, 2022).

Hamahiru arrazoi zeinengatik zeure liburuaren kritika bati erantzutea ez baita (bereziki) gomendagarria

[Urtea hasi bezala amaituko dut: CTXT aldizkariko El Ministeriok argitaratu zidan nire dekalogoetako baten euskarazko bertsioarekin, orain arte, zirkunstantzia ustekabekoengatik, sareratu gabe zegoena. Izan ere, artikulua, jatorrian, euskaraz idatzi nuen, eta haren bertsio laburtua Grupo Noticiaseko Ortzadar gehigarrian zabaldu zen lehenengo (2022-I-8), “Zortzi arrazoi…” izenburupean. Beti bezala, extended bertsioa handik denbora batera ateratzeko asmoa neukan, eta bitartean gaztelaniazkoa osatu eta bidali nuen El Ministeriora, ohi bezala berandu(ago) argitaratuko zuten konbentzimenduarekin. Baina, nire harridurarako, berehala plazaratu zuten, euskarazkoa ordenagailuko karpeta birtualean geratu zitzaidan (hedakuntza arrazoi tellitutarrengatik, akaso), eta baita hantxe ahaztu ere. Orain, blogaren urte hau amaitzeko, hemen berreskuratzen dut.

2023an, testutxo eta dekalogo gehiago. Bitartean, irakurle, ba horixe: urte berri on (eta gauza horiek)! Eta eskerrik asko Oharrak & Hondarrak leitzeagatik, noski].

Hamahiru arrazoi zeinengatik zeure liburuaren kritika bati erantzutea ez baita (bereziki) gomendagarria

Liburu bat argitaratu duzu. Obra bikaina da, zer esanik ez, maisulan edo maistralan bat. Zure argitaletxeak gogo handiagoz edo txikiagoz sustatuko du; zure senideek eta adiskideek, lotsagabekeria handiagoz edo txikiagoz, sare sozialetan harrotuko dute –eta zuk, autopropagandaren legeei leial, dena errebotatuko duzu behin eta berriro–. Eta, gainera, zortea baduzu, barkatu, munduan justiziarik badago, elkarrizketaren bat egingo dizute, aipamenak argitaratuko dira, are kritika goraipagarriren bat eta guzti ere.

Baina, ustekabean, norbaitek iritzi artikulu batean zure obrari buruzko ohar ez oso lausengari batekin dator, edo –panteoi literarioaren jainkoek ez dezatela nahi–, prentsan edo Interneten kritika negatibo bat agertzen da. Guztiz bidegabea da, noski. Eta lehen, bigarren edo hirugarren bulkadan erabakiko duzu irain hori ezin dela erantzunik gabe geratu.

Geldi hor: pentsa ezazu une batez. Edo irakurri jarraibideen zerrenda labur hau, azaltzen duena zergatik ez den –bereziki– gomendagarria zeure liburuaren kritika negatibo bati erantzutea.

1.- Ez zarelako inoiz objektiboa izango: azken finean, zure kriaturarekin sartu dira. Eta kritika, jakina, ez da objektiboa izan, ezin da objektiboa izan, minimoki kontuan hartzea merezi duen kritika bat bada. Baina nolabaiteko objektibotasun itxura hartu behar du, baldin eta seriotasunarekin egina badago… zure erantzunak inola ere lortuko ez duen zerbait, bere natura beragatik.

Mary McCarthyren aipu honek nahiko ondo ematen du aditzera: «Garai batean etika moduko bat zegoen, eta horren arabera, inork ez zion idatziz eraso egiten desadostasun pertsonalak zituen norbaiti: bazegoen nozio liberal hori, kritika bat idaztean partzialtasun itxura erakustea saihestu behar zela (…). Baina, gaur egun, badirudi inork ez duela ezeren lotsarik». Saia zaitez, alde horretatik, horren garaikidea ez izaten, zentzu horretan bederen.

2.- Ez delako dotorea. Olinpismoa eta egonarria askoz eraginkorragoak dira beti: Isabel Pantoja abeslariak esaten zuen bezala –garai batean, behintzat–, «Dientes, dientes, que es lo que les jode».

Eta gehitu liteke: askoz ere gehiago kasurik batere ez egitea.

Horretan beti egin dezakezu John Grisham-ek bezala, honela zioena: «Ez diot jaramonik egiten kritikariek diotenari, aspaldi irabazi nuen borroka hori. Badakit ez nautela bereziki ondo tratatzen, eta horrek lehenago molestatzen ninduen, baina orain ez. Imajinatzen dut idazle askok, ez dutenak argitaratzea lortzen edo gutxi saltzen dutenak, saminduta sentitzen direla eta ezin dutela jasan idazle batzuek barra-barra saltzea, baina, nolanahi ere, ez dut haiekin traturik». Eta zu, zer esanik ez, Grisham baino idazle hobea zara, beraz…

3.- Saiatu behar duzulako horren uste handikoa ez izaten: kritika, definizioz, ez dute zuretzat idatzi, baizik eta, orokorrean, publiko irakurlearentzat, hots, eztabaida kulturala sustatzeko asmoz.

Testua idazlea buruan idatzi bada, hots, idazlea jomuga edo itu izanda –dela haren kontra eraso egiteko, dela hura balakatzeko: abiapuntu biak lirateke berdin-berdin kaltegarri–, emaitzak ezingo du sekula kritika on bat osatu. Eta kasu horretan ere hobe, arrazoi handiagoz gainera, ez badiozu inolako arretarik eskaintzen.

4.- Kritikaren egilea kritikaren profesionala edo amateurra bada, hau da, kultura-gehigarri batean –edo unibertsitateko aldizkari batean– idazten badu, literatura-blog bat badarama, edo Goodreads-en edo Amazon-en –edo 111 Akademiaren– iruzkinetan parte hartzen badu, zertarako kezkatu: ondotxo dakigu kritikariak, beti eta salbuespenik gabe, idazle frustratuak direla.

5.- Kritikaren egilea idazlea bada –gertakari bakanagoa gaur egun, kontuan hartuta sektorean nagusi den «txakurrak ez du txakurrik jaten» paradigma–, ez da, ezta ere, gehiegi kezkatu behar: sormen-eskalafoian haren gainetik bazaude, panfleto honetako 4. puntuan agindutakoaren arabera joka ezazu, hau da, kritikari profesionala edo zalea balitz bezala –argitaratzea iritsi den arren, idazle frustratua ere badelako, azken finean–.

Eta kasualitatez zure gainetik balego, ezta kasurik ere, zeren, zalantzarik gabe, inbidia baitio, bere iraganeko loria-garaiak gogoan, zure goranzko ibilbide arrakastasuari. Eta, nolanahi ere, denborak arrazoia emango dizu, zuk triunfatu eta bere antzinako kritika okerrak agerian uzten duenean –idazki laidogarria, zer esanik ez, kontu handiz gordeko duzu, eta behar den unean berragerraraziko duzu, diskrezioz–. Garai batean Virginia Woolf-i Ulyssesekin gertatu zitzaion bezala alegia, edo André Gide-ri Denbora galduaren bilarekin, edo Estatu Batuetako argitaletxeetako originalak jasotzeko departamentu gehienei John Kennedy Toole-ren A Confederacy of Duncesekin –edo Stephen King-en Carrierekin–: zure kasuan ere justizia poetikoa garaile aterako da, azkenean.

6.- Kritika txar batengatik protesta egiten baduzu, oso erraza delako biktimismoan erortzea, hau da, bizi garen postmodernitatearen filosofiarik arrakastatsuenean eta, aldi berean, galgarrienean. Pascal Bruckner edo Daniele Giglioli bezain autore ezberdinek eskuin zein ezker aldetik aditzera ematen duten bezala, biktimismoak identitate mugiezin eta subalternoan entzerratzeko joera dauka, eta, batez ere, arduragabekerian eta betiereko errugabetasunean.

Eta biktimismotik, nekeza den arren, egile orok egin beharko luke ihes, guztiaren gainetik idazten duenaz kontziente –hau da, erantzule– izan beharko litzatekeen neurrian.

7- Ahaleginak ez duelako merezi: zer, zure talentu izugarria alferrik galduko duzu txikikeria horretan? Erabil ezazu zure hurrengo maisu- edo maistralana sortzeko eta, inspirazioa iristen ez bada, beste norbaiten liburu baten kritika egiteko –bistan da, ez zure liburuaren kritikaren egilearena: ez litzateke oso dotorea izango, gogoratu zerrenda honen 3. puntuan esandakoa–, non oraingoan bai, zure alderdikeriarik eza bere aintza betean erakutsi ahal izango duzun.

8.- Horrela jokatuta, nahi gabe, konspirazio-kiribil batean erortzeko arriskuan jartzen zarelako. Izan ere, kritika negatibo baten egilea bidegabekeriagatik salatzen duzunean –hau da, etor daitezkeenen lehenengoa salatzen duzunean–, gauza bera egin beharko duzu atzetik datozen guztiekin. Eta ez bakarrik kritika egin zizuten guztiekin, baizik eta kritikarik batere egiten ez dizutenekin –kritika txar batengatik protestatzea labainkorra bada, idatzi ez den batengatik egitea patetismoaren mugak ukitzen ditu doi-doi–, edo asteko / hileko / urteko / hamarkada / milurteko libururik onenen zerrenda osatzean zutaz ahazten diren guztiekin, edo zure lanaren generoko urteko sarietako bat –tokikoa / probintziakoa / autonomikoa / nazionala / nazioartekoa / siderala– ukatzen dizutenekin.

Horrek guztiak, azken finean, zure –edo, gauza bera dena, zure obraren– aurkako konplot bat dagoela ondorioztatzera baino ezin zaitu eraman. Eta ez izan dudarik, bide horretatik abiatuta, azken buruan 5G-arekin, Bill Gates-ekin, masoiekin, reptilianoekin, veleialieverrekin eta illuminatiekin egingo duzula topo. Besteak beste.

9.- Gaitz asko onerako direlako: gaur egungo kultura-panoraman kontua da zureaz hitz egin dezaten, ondo edo gaizki, baina zureaz.

Zureaz, baina ez zutaz: hori litzateke, hain zuzen ere, erantzunez gero lortuko zenukeena.

(Ados, hau pixka bat garaiz kanpokoa geratu zait: ziur nago norbait aterako zaidala esanez horixe dela, hain zuzen ere, egungo Zeitgeista, eta agian arrazoia izango du. Baina zer nahi duzue nik egitea: “instagram literaturaren” aroaren aurreko arauen arabera gobernatzen dut oraindik, eta ziurrenik oker, nire ideia-multzo kulturala….).

10.- Kontua zeure barrena arintzea bada, horretarako daudelako –egile gisa zauden bizitzako etaparen arabera– zure gurasoak, bikotekidea, lagunak, kuadrila(k), lehengusinak, ilobak eta gainerako familia zabala, zuzentzen duzun tailer literarioan matrikulatu direnak, konfiantzazko tabernaria, dealerra, seme-alabak, bilobak, eta abandonatu zaituzten zaharren egoitzako edo gasolindegiko pertsonala.

11.- Beste behin ere, horretarako daudelako –literatur munduko– zure lagunak, hau da, eskuak ez zikintzeko. Berdin dio nola: sare sozialetan troll saldo baten bidez, erreseina argitaratu den komunikabidean ondo kokatutako zuzendariari gutun baten bidez, agertu zen kultura-gehigarriaren kolaboratzaileen matxinada baten bidez –edo, are hobeto, horren zuzendaria presionatuz, kritikaria kaleratu dezan–, edo change.org edo Avaaz-en protesta-manifestu baten bidez, zeinetan ahalik eta jende gehienak sina dezan zeu arduratuko baitzara –ahalik eta jende gehienak, zuk ezik, noski–.

12.- Beroan erabakitzen baduzu, seguruenik haserrea edo amorrua izango delako zure erantzunean nagusituko dena, batere aurkezgarria ez den eta, are inportanteagoa garai turbokapitalistotan, bereziki salgarria ez den sentimendu bat –gaitzitutxoen merkatuan ez bada, noski, gero eta zabalagoa dena; cfr. Lucía Lijtmaer eta Gonzalo Torné-ren aleak Anagramako “Nuevos Cuadernos” bilduman–.

Hau da, bide horretatik erraz eror zaitezke irainean, eta hori saihestu beharra dago, oro har: Ian Buruma-k zioen bezala, garrantzitsua da ezagutzea ofentsibotasunaren eta iraingarritasunaren arteko bereizketa. Lehena batzuek ofentsibotzat jo dezaketen iritzi zintzo baten ondorioa izan daiteke. Bigarrena etsaitasunezko ekintza da. Ofentsa hartzen da. Iraina eman egiten da. Ez dago aitzakiarik irainarentzako diskurtso zibilizatuan. Baina batzuetan ofentsa saihestezina da».

Hobe da denbora pasatzen uztea, umorea zorrozten baitu eta, ondorioz, modu eraginkorragoan erantzuteko gakoa eman baitiezazuke

13.- Denborak dena sendatzen ez badu ere, eta are gutxiago zuk eta zure obrak bidegabeki jaso duzuen irain espantagarria, leundu egin dezakeelako, pixka bat sikiera. Gogoan izan autore batek ez duela inoiz barkatzen, baina ahaztu dezakeela –nahi ez badu ere–.

Edo Jorge Luis Borgesek idatzi zuen horretan har dezakezu babes: «Nik ez dut mendekuez hitz egiten, ezta barkamenez ere: ahanztura da mendeku eta barkamen bakarra».