Gatazkari buruzko bi komiki

[Artikulu honen lehen bertsioa Galde aldizkariaren 7. alean argitaratu da].

Euskal gatazkaren gaia (edo “Gauzarena”, nahiago bada) gelditzeko asmoarekin etorri dela ematen du… literarioki, alegia, gertakari historiko gisa bortxaren edo (nahiago bada) terrorismoaren presentzia iraganeko zerbait bihurtzen ari baita egun. Badakigu gaia ez dela berria gure literaturetan, baina irudipen nahiko zabaldua dago ugaritze bat gertatzen ari dela gure Troublesen apaltze osteko garaiotan (Ipar Irlandako espresioa erabiltzearren). Hori konfirmatzera letozke azken urtean argitara emandako bi komiki, artikulu honen hizpide izango direnak: Felipe Hernández Cava eta Bartolomé Seguíren Las oscuras manos del olvido (Norma, 2014) eta Javier de Isusiren Baleak ikusi ditut (Astiberri, 2014; jatorrizko bertsioa gaztelaniaz, He visto ballenas). Oso komiki ezberdinak, arrazoi ezberdinengatik (aurrera dezadan) ase utzi ez nautenak.

Egileak aski ezagunak dira komikiaren munduan. Hernández Cava (Madril, 1953) zinema eta komiki gidoilari beteranoa da, Trantsizioaren garaitik lanean (gurean Ikusagerrek Lope Agirrekoari buruzko komikia argitaratu zion laurogeiko hamarraldiaren amaieran, Brecciaren marrazkiekin), Seguí marrazkilaria bezala (Palma, 1962), zeinarekin kointziditu baitzuen Madriz “Movidako” aldizkarian; dena den, haien errekonozimendua nahiko berantiarra izan da, kolaboratzen hasi zirenetikoa, 2000ko hamarraldiaren amaieran: orduan ondu zuten Las serpientes ciegas, Gerra Zibilaren garaian kokatutako thriller modukoa, 2009ko Komikiaren Sari Nazionala eskurarazi ziena. De Isusi, aldi berean gidoilari eta marrazkilari, gazteagoa da (Bilbo, 1972), eta 2000ko hamarraldiaren erdialdetik Astiberrik argitaratutako Los viajes de Juan Sin Tierra bidaia eta abenturen sailak (elementu autobiografikoak dituenak) lekutxoa egin zion Espainiako komiki munduko belaunaldi berrien artean.

Las oscuras manos del olvido marrazkiaren tradizio errealistan kokatutako albuma da, oso faktura klasikokoa, koloretan marraztua (estilo kasik piktoriko batekin) eta genero beltzaren kodeak eskuarki erabiltzen dituena: protagonista eta aldi berean narratzailea, Toinou, Marseillako mafiarekin lotutako sikarioa, kartzela aldi luze baten ostean euskal enpresario batek garai batean egindako enkargua betetzeko asmoa du, haren heriotza agindu zuen ETAren buruzagia hiltzea (horretarako diru bat utzi baitzion eraila izan aurretik). Istorioak, alde horretatik, Toinouren joan-etorriak kontatzen dizkigu Frantzia, Espainia eta Euskal Herrian zehar, non, batez ere, eta gure gatazkari dagokionean, (ETAren) biktimen ahanzturarekin biziki kezkatutako pertsonaiekin hitz egingo baitu, bere helburua betetzeko laguntza bila: atentatu haren biktima zuzenekin, noski (enpresarioaren alarguna, bizkartzain elbarria), baina baita bestelakoekin ere (erbesteratutako unibertsitate-irakasle ez-abertzalea; guardia zibil ohi bat, Euskal Herrian geratu dena biktimen memorian arakatzen segitzeko asmoz); beste argumentu-lerroek Marseillako mafiaren gora-beherekin dute zer ikusia, eta narratzailearen iragan gatazkatsuarekin (hala gaizkileen munduarekin nola Aljeriako gerrarekin lotua). ETAri eta ezker abertzaleari buruz ematen den irudia, zer esanik ez, fanatiko bihozgabe edo ziniko batzuena da, eta konspirazioaren teoriek badute bertan lekua (espainiar gobernua terroristak babesten ari dela, bake-prozesuaren mesedetan). Mezu nagusia (ETAren) biktimen ahanzturaren kontrakoa da (komikia, ez alferrik, Cristina Cuestari eskainita dago, eta biktimen elkarte batzuek biziki laudatu dute).

Baleak ikusi ditut, itxura batean, oso ezberdina da. Bere formatua “nobela grafikoa” deritzonera hurbiltzen da gehiago, marrazkia askoz ere eskematikoagoa da (nik, aitor dut, Seguírena dut maiteago), kolore gutxirekin jolasten du (grisarekin eta horiarekin, nagusiki, helburu aski metaforikoekin), eta askoz ere zatikakoagoa da, fragmentarioagoa, denboran atzera eta aurrera saltoak eginez (mundu onirikoak, bestalde, protagonismo berezia du garapenean, gehiegizkoa nire ustez); Astiberrik egindako ahalegina gaztelaniazko jatorrizkoarekin batera euskarazko bertsio bat ateratzeko (Bego Montoriok itzulia) txalotu beharko litzateke, gainera. Bertan gurutzatzen diren istorioek zer ikusia dute kartzela frantses batean elkartzen diren ETAko eta GALeko preso birekin (Josu eta Emmanuel, hizpide ematen diona egileari kartzelako bizitzaren beste alderdi batzuez aritzeko), berunezko urteetako ETAren biktima baten semearekin (Anton, apaiz bihurtu zena denborarekin, eta Josuren gaztetako laguna izan zena), apaizaren arrebarekin (Itziar, erlijio irakasgaiaren irakasle kaleratua, umea ezkongabe izateagatik), ETAko presoaren semearekin (Aritz, kartzelako bisitez etab. aritzeko beta ematen diona egileari), besteak beste. Istorioen arteko harilkatzea lausoagoa da (ez da Las oscuras manos… bezain konpaktua), eta fokua, gatazkaren ondorio ezberdinetan zentratzen bada ere (kartzela, damua, oroimena, barkamena…) sakabanatuagoa da, eta esan behar da istorio guztiek ez dutela lortzen interes edo pertinentzia maila bera, ezta gutxiagorik ere (Itziarrenak eta Aritzenak, kasu). Kontakizuna dezente “adeitsuagoa” da Cava eta Seguírena baino, eta mezu nagusia, nahiz eta ez bakarra, adiskidetzearena litzateke, gatazkaren traumak gainditzearen ildotik (lehenengo aipua, hau ere ez alferrik, Joseba Sarrionandiarena da).

Horren ezberdinak izan arren, komiki biak amaitzen dira, kurioski, modu alegorikoan: eszena labur batzuekin Las oscuras manos…-en kasuan, eta pertsonaietako batek (presoen senide batek) idatzitako (eta “marraztutako”?) nolabaiteko ipuin luzeago batekin Baleak ikusi ditutenean, “nobela grafiko” horren zatirik pattalena nire ustez: alde horretatik, Cava eta Seguíren alegoriatxoa askoz ere eraginkorragoa da, bere motzean. Edonola ere, amaiera biek azpimarratzen dutena zera da: komiki bien izaera politiko edo “konprometitu” agerikoa. Eta horretan datza, nire aburuz, haien ahulezia: transmititu nahi duten “mezuaren” nagusigo eta nonahikotasunean, istorioak “irensteraino”; azken finean, oso idazle ona izan behar da horren ageriko mezuen inguruan literatura egiteko (eta hemen komikia literaturaren adartzat ari naiz hartzen, mugak gaindituz agian). Literatura politiko on bihurtzeko aukerak nabarmen murrizten dizkio Las oscuras manos…-i egileen hautu irmoak, alde grisak eta ñabardurak desagerraraztean (euskal gizartean ez daude biktima errugabeak eta terrorista doilorrak eta beren lagunak ezik?); narratzaile mafiosoaren ahotsa horren presente eta azpimarratzailea izateak ez dio, alde horretatik, onik egiten komikiari. Ados, nobela grafiko beltz bezala ondo funtzionatzen du, baina are horretan daude kontraesanak: egileei mundu mafiosoak eragiten dien lilura estetikoa, nabarmena albumean, nekez ezkontzen da ETAren terrorismoaren kondena pitzadurarik gabekoarekin, eta torturaren inguruko aipamena anekdotikoa da bestalde. Javier de Isusiren mezu “positiboaren” nagusitasunak, ordea, indarra lapurtzen dio trama anitzegiari (Josu eta Emmanuelen arteko harremana, aurkezpen eta elkarrizketetan gehien azpimarratu izan dena, bide batez, ez da gero behar bezainbeste garatzen: “gosez” uzten du irakurlea –irakurle hau, behintzat, elkarrizketak eta aurkezpenen berriak irakurrita gehiago espero zuena, alde horretatik–), eta batzuetan gehiegi lerratzen da, tamalez, onkeriara.

Edonola ere, lanok, batere biribilak ez diren arren, badituzte alde positiboak, eta ekarpena egiten diote (bakoitzak bere erara) “Gauzaren” inguruko literaturaren corpusari. Deserosoak dira, azken finean: Baleak ikusi ditut, agian, gatazkaren estatu-bertsio ofizialaren sinestunei egingo zaie (pixka bat) deseroso, eta Las oscuras manos del olvido, ziurrenik, gatazka askapen-gerra bezala ikusten jarraitzen dutenei. Baina susmoa daukat bi esparru horietan ez direla hainbeste irakurriko eta, ohi bezala, barne-kontsumorako gai bihurtuko direla, gehienez ere.