Literaturaren sentimentalizazioaz

Rafael Chirbesen egunerokoen esaldi batek pentsakor utzi ninduen aurreko batean: «Literatura musika baino askoz ere traketsagoa da nerbioen puntak ukitzeko; beste gauza batzuk ukitzen ditu, lehorragoak, zailduagoak»  –traketsa dena, zer esanik ez, nire itzulpena da, “zailduagoak” ez duelako jasotzen indar betean jatorrizkoaren “correosas” horren izpiritua…–. Uste dut Chirbes ez zegoela oker, eta musikak sentimenduei zuzenean deitu ohi dien moduan, literatura arrazoia izendatzen dugun horretara dagoela bideratuta, nagusiki. Horrek ez du esan nahi, noski, musika ere modu “zerebralean” –“zerebralagoan”– konposatu edota analizatu ezin denik: hortxe dago musika klasikoaren tradizio guztia hori frogatzeko, besteak beste. Baina egia da hitzik gabe, hots, bitartekotzarik gabe, bizkorrago alda diezagukeela aldartea, literaturak baino. Horixe zen, beste modu batean, Milan Kunderak aditzera eman zuena behin: «Musika poesia baino are urrunago joan daiteke, gai baita barne munduko mugimendu sekretuenak antzemateko, hitzarentzat ezin iritsizkoak direnak».

Horregatik ez naute konbentzitzen sobera lan literarioen balioa erabakitzeko orduan sentimendu hutsen aipamenean geratzen diren azalpenak –azalpen, diot, halako gehienek ez daukatelako “analisi” kategoriara jasoak izateko aukerarik–. Ondo dakit arrazoiaren eta sentimenduen arteko hesi betikoak, erlijioek eta filosofiak antzinatik altxatuak, ez daukala, giza portaeraren inguruko azken hamarkadetako ikerketen arabera, horrenbeste zentzurik: pertsonak ez gara, antza denez, uste bezain arrazionalak, edo ez beti behintzat; homo œconomicus delakoaren mitoa, adibidez, hori besterik ez omen da, mito bat. Baina hortik arrazoiaren ideia guztiz albo batera uztera amildegi bat dagoela pentsatzen dut, eta gauza bera azken urteotan emozioen kotizazioa ikaragarri –gehiegi– igo den politikaren alorrari dagokionez, orobat: agian ez genuke gaizki egingo kontzeptua erabiltzen jarraituko bagenu, fikzio bezala sikiera.

Arrazoiaren kontrako mesfidantza ez da gauza berria. Faxismoek ere sustatu zuten, XX. mendeko bigarren laurdenean bizi izan zuten loraldian. Primo Levik gogorarazten zuen nola Mussoliniren Italian arrazoiari izpiritua kontrajartzen zitzaion. Eta azaltzen zuen: «Zer da izpiritua? Izpiritua ez da arima. (…) Izpiritua zerbait ukiezina zen. Susmagarria iruditzen zitzaidan ikusi, entzun eta ukitu ezin zen zerbaiten inguruko tema. (…) Izpirituak gehiago du zerikusia instintuarekin arrazoiarekin baino. Izan ere, arrazoia ez zegoen ondo ikusia, kritikaren erreminta zelako».

Horregatik iruditzen zait, besteak beste, eta zalantzaz betea esaten badut ere, arrazoiaren gailu hori baliagarria izan daitekeela oraindik literatur lanen harrera ebazteko orduan, hots, literatura ona eta ez horren ona banatzean, adibidez. Edo plazera ematen duen eta entretenitzen duen literatura desberdintzean, José Donosok zioenaren ildotik: «Beste arrazoi batengatik irakurtzen dut: plazeragatik –ez ‘entretenitzeko’, ñabardura desberdina baita; nahiago dut mila aldiz aspertu Juan Beneten eleberri magistralak irakurtzen, horrek plazera ematen baitit, Agatha Christie irakurtzen ‘entretenitzea’ baino, ez baitit halakorik batere ematen–».

Horixe frogatu du, poesiari dagokionez behintzat, Vicente Luis Mora poetaren bitartez iritsi zitzaidan ikerketa batek: Floris de Lange neurozientzialari herbeheretarrak erakutsi du nola poesia onaren –hots, konplexutasun minimo bat daukan poesiaren– irakurketan trebatutakoek estres gutxiagorekin gainditzen dituzten ezustekoa bilatzen zuten esperimentu linguistiko batzuk, halakorik egiten ez zutenek baino. Ez litzaidake harrigarria irudituko emaitza horiek beste genero literarioetara zabaldu ahal izatea: duela urte batzuk –honako honen berri Juan Ignacio Perez Iglesiasen bitartez izan nuen– David Comer Kidd eta Emanuele Castano ikerlariek, “Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind” Science aldizkariko artikuluan demostratu zuten, beste esperimentu sail batean, fikzio “literarioaren” eta “komertzialagoaren” efektuak alderatuz, lehenengoa irakurtzen zutenek besteen lekuan jartzeko –hots, enpatiarako– ahalmen gehiago garatzen zutela. Hots, literatura onaren askotariko onuren inguruko hipotesiak gero eta oinarri zientifiko zabalagoa duela esan daiteke, alde batetik baino gehiagogatik gainera: ez da jadanik intuizio huts bat.

Horregatik oso eszeptikoa naiz aditzera ematen denean berdin diola zer irakurri, denari atera dakiokeela probetxua, literatura onari, erdipurdikoari eta txarrari, inportanteena irakurtzen dugunak sortzen dizkigun sentimenduak direla. Lan literarioak sentimendu horiek nola sortzen dizkigun aztertzea eta are disekzionatzea posible ez balitz bezala. Ziurrenik –beste– bataila galdu bat da, “Instagram Literatura” gero eta nagusiagoa den aro historiko honetan –hots, liburu baten azalaren argazkiaren + esaldi merkeren baten konbinazioa, batzuetan kritikaren jarduera desplazatu nahi duela ematen duen jarduera hutsal hori–. Baina aitor dut mesfidantza sortzen didatela sentimentalizazio literarioaren aldarrikapen moduko horiek.

Wisława Szymborska poeta poloniarrak, 1996ko Nobel sariak, Bizitza literarioa aldizkariaren sail batean eskutitz irekiak idazten zizkien bertara lanak igortzen zituzten idazlegaiei. Askotan ez ziren iruzkin adeitsuak: Szymborskak bazekien zorrotz eta are gaizto portatzen, beharrezkoa zenean. Kutno delako bati hala erantzun zion behin: «Egia esan, justua eta are miresgarria litzateke sentimenduaren intentsitateak berak bakarrik poemaren balio artistikoa determinatuko balu. Kasu horretan, zalantzarik gabe, Petrarca hutsaren hurrengoa izango litzateke, Bombini izeneko gazte batekin alderatuta, adibidez, Bombini benetan zoratu baitzen maitasunez, Petrarcak, aldiz, metafora ederrak asmatzeko behar zen oreka emozionalari eustea lortu zuen bitartean».

Literaturaren sentimentalizazioaren teamak Bombiniren alde egingo luke, sindudarik gabe, edo agian Bombini eta Petrarcaren alde, biak parekatuz irakurlearen emozio literarioaren izenean. Baina nik uste dut Szymborskak, ohikoa zuen ironiarekin, hori bota zuela pentsatzen zuelako, orobat, literaturak –literatura onak, bederen– beste gauza batzuk ukitzen dituela, sentimendu hutsez gain: Chirbesen gauza lehorrago, zailduago horiek, apustu egingo nuke.

[Artikulu honen bertsio laburragoa Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2022ko azaroaren 19an]

Tresna

Duela denbora bat, ia kasualitatez, Los hijos de Lemóniz lanaren aurkezpen ekitaldi batean suertatu nintzen (Espasa, 2019), Estela Baz idazle eta coacharen lehenengo nobela (Bilbo, 1966). Gaia interesatzen zitzaidan, euskal gatazkaren inguruko gaztelaniazko literaturaren Patria osteko boomtxoari tenperatura hartzeko, sikiera. Ekitaldiak Fernando Buesa Fundazioaren babesa zeukan, eta aurkezle nagusia Gaizka Fernandez Soldevilla historialaria zen, Terrorismoaren Biktimen Oroimenerako Zentro Fundazioko artxibo, ikerketa eta dokumentazio arloko arduraduna, eta azken urteotan euskal gatazkaren interpretazio historiografiko nazionalistaren –nazionalista espainiarraren– aldezle nagusienetako bat. Lemoizko zentraleko ingeniarien seme-alabei eta emazteei eskaintzen zien arreta literatur lan hark, pairatu zituzten min eta gorabeherei; izan ere, egilea bera ingeniari haietako baten alaba da, nahiz eta liburua egiteko orduan ez zuen testigantzaren edo memorien generoa hautatu, fikzioaren bidea baizik.

Ez naiz nobelaren argumentuaren xehetasunetan sartuko –edonola ere, ez dizuet batere gomendatzen, lan literario bezala–, baizik eta aurkezleak behin eta berriro erabili zuen ideia bat komentatuko: fikzioaren goraipamenarena historiaren zabalkundea egiteko “erreminta” edo “tresna” gisa, kasu honetan euskal gatazkaren ikuspegi jakin batena, bistan denez. Historialariak, beren dokumentazioarekiko eta xehetasunekiko kezka dela eta, ez dira dibulgatzaile onak izaten, Fernandez Soldevillaren ustez, eta, alde horretatik, nobelagileen lana oso inportantea izan daitekeela defendatu zuen, –kasu honetan– biktimen egoerarekin enpatizatzeko izan dezakeen ahalmenagatik, besteak beste.

Ideia ez zen une bateko burutazioa izan, antza denez, Fernandez Soldevillari argudio horiek kasik hitzez hitz errepikatuta entzun nizkiolako, hilabete batzuk geroago, Luisa Etxenikeren Aves del paraíso nouvellearen aurkezpenean (Nocturna Ediciones, 2019), hura ere euskal biolentziaren ondorioen ingurukoa –baina beste maila literario batekoa, zorionez–.

Ez ditut zalantzan jarriko fikzioak enpatia sortzeko eta errealitate historiko jakinetara hurbiltzeko eduki dezakeen ahalmenaren ingurukoak; Slavenka Drakulić idazle jugoslaviar ohiak oso ondo azaldu zuen, Donostiako Literaktumen egon zenean, Bosniako gerrako emakumeen kontrako bortizkerian sakontzeko kazetaritza-erreportajea alde batera utzi eta Han ez banengo bezala lanerako nobelaren generoa zergatik hautatu zuen azaldu zigunean: horroreen kontaketaren errepikapen akumulatiboak, une batetik aurrera, irakurlearengan eragina izateari uzteko arriskua zeukalako –hori ere, besteak beste–. Pertsonaia batengan edo batzuengan horrore horren egiazko printza batzuk kontzentratzea, fikziozko hari baten bitartez, eraginkorragoa izan daiteke, maiz.

Historialarien komunikaziorako ustezko gaitasun faltaren kontu horretaz gain –oso ondo idazten duten historialariak ezagutzen ditut, gutxiengo zabal bat diren arren, idazleen artean gertatzen den bezala alegia–, arazo batek kezkatzen nau batez ere Fernandez Soldevillaren diskurtsoan: literaturak “tresna gisa” izan dezakeen erabilerarena. Literatura kausa jakin baten zerbitzura jartzea dakarrelako horrek, eta, ondorioz, bitarteko hutsa bihurtzen duelako, helburu izan beharrean. Eta idazleari inposatzen diolako, inplizituki, literaturatik kanpoko gidaritza bat –Drakulićen kasuan gertatzen ez zen zerbait, bide batez esanda–. Fernandez Soldevillak berak joan berri den udan programatuko ikastaro baten helburuek argi eta garbi erakusten dute: “El encuentro Tiempo de contar. Literatura, televisión y cine ante el terrorismo tiene como propósito desvelar la mendacidad de algunas ficciones y discursos que tratan del terrorismo y alentar narrativas veraces” –aitor dut “mendacidad” horrek asko kitzikatzen nauela, eta kasik horregatik bakarrik ekarri dudala hona aipua–.

Inpresio bera hartu nuen Sorturen lehenengo presidente (2013-16) izandako Hasier Arraiz filologoaren (Gasteiz, 1973) Maitasun keinu bat besterik ez euskal literatura garaikidearen inguruko saiakera irakurtzean (Erein, 2019; Los hijos de Lemóniz bezala, aurretik joan dadila, ez dizuet bereziki aholkatzen). Izan ere, hori izan zen gehien egin zidana kirrinka liburuan, euskal literaturaren “belaunaldi berria” (sic) definitzeko argudio heterogeneo eta kontraesankorren gainetik –alibi huts bat, azken batean, hortik abiatuta Kirmen Uriberen figuraren neurriz gaineko goraipamena altxatzeko–, eta, orobat, gure iragan hurbilaren orrialde jakin batzuk bizkorregi pasatzeko aurkezten duen presaren gainetik –horren ohikoa gure gizartean, eta ez soilik ezker abertzale ofizialaren aldetik, GAL auziaren berpizkunde laburrak, CIA dela medio, ondo baino hobeto erakutsi zuenez–. Ez, gutxien konbentzitu ninduena izan zen etorkizuneko Euskal Herria eraikitzeko lehengai sinbolikoak –anitzak eta progresistak, zer esanik ez– ekoizteko euskal idazleari esleitzen dion zereginarekin daukan tema, aldarrikatzen duen “nazio kontakizun berri” horretarako “erreminta kontzeptualak, poetikoak eta estetikoak” sortzeko hain zuzen ere. Ez dagoena horren urrun, azken finean, postmodernismoaren Thermomixetik igaro ondoren bada ere, Txillardegik euskal idazlearentzat aldarrikatzen zuen paper politiko zehatz hartatik, Bernardo Atxagarekin 1985ean Bilbon izan zuen eztabaida famatuan (*).

Milan Kunderak defendatzen duen bezala, hausnarketa nobeleskoa –baina fikzio literario guztiari aplika dakiokeela uste dut–, “basatiki independentea da aurrez pentsatutako ideien sistema ororekiko; ez du epaitzen; ez ditu egiak aldarrikatzen; galdetu egiten dio bere buruari, harritzen da, zundatzen du; [eta] forma ezberdinenak bereganatzen ditu: metaforikoa, ironikoa, hipotetikoa, hiperbolikoa, aforistikoa, komikoa, probokatzailea, fantasiazkoa” (El telón, Tusquets 2005). Azken batean, “nobela batek”, erantzuten zion idazle txekiarrak berak Philip Rothi elkarrizketa batean, “ez du baieztapenik egiten: nobela batek galderak bilatu eta planteatzen ditu” (El oficio: un escritor, sus colegas y sus obras, Seix Barral 2003). Hemen ere egokiak izan daitezke Ursula K. Le Guinek “Konfiantza kontu bat” artikuluan idatzitakoak, jadanik erabili nituenak blog honetako sarrera batean bertan eta, ondorioz, ez ditudanak hemen atzera errepikatuko. Edozein modutan ere, hori guztia, nire aburuz, nekez ezkontzen da ondo literaturari kanpotik ezarritako edozein helburu erabilgarrirekin, Fernandez Soldevillak edo Arraizek desio luketen bezala.

Ildo horretan, nahiko bat nator Ana Malagon idazleak zioenarekin: “Artean ez dago zergatik funtzio bat bete behar, nire ustez. (…) Utilitarismoaren garai hauetan ezertarako balio ez duten gauzek ez dute prentsa ona, baina maiz pentsatzen dut ezertarako balio ez izateak zerbaiti gerta dakiokeen gauzarik baliogarriena dela. Okerragoa dela funtzio bat bete nahi eta ezin izatea. Eta are okerragoa, okerreko funtzioa betetzea” (Berria, 2018-VI-3) (**).

Literatura, tresna, erreminta izatekotan, izan dadila ustekabean, eta, ahal dela, erabilera anitzekoa, suitzar laban horien antzera. Albo kalte –edo onura– bezala, gehien jota.

Sekula ez programa baten fruitu –ziurrenik– antzu.

(*) Artikulu honen lehenengo bertsioa idatzi nuenean ez neukan irakurrita Iratxe Esparzak Maitasun keinu bat besterik ez lanari Gara egunkarian egin zion kritika, non Txilladergi-Atxaga auzi berari egiten baitzion erreferentzia zuzena, esanguratsuki. Beraz, Arraizen desadostasun mingotsak desadostasun, lotura hori egin izanak ez dirudi horren lekuz kanpokoa, gutxienez biri bururatu bazaigu…

(**) Bide batez, kurioski –edo ez–, nahiz eta adinaren aldetik aipatzen dituen beste batzuek baino gehiago egingo lukeen bat Arraizek darabilen talde-kontzeptuarekin, eta nahiz eta azken hamarraldiko euskal produkzioaren bi ipuin liburu nabarmenetarikoen egilea izan, Malagonek (Donostia, 1978) ez du Arraizen kanon “belaunaldikoian” lekurik ere merezi… Arraizen programa kultural-politikoan kabitu zedin hura tolestea zail samarra zelako? Ez saiakeran aipatzen dituen beste egile batzuk baino askoz ere gehiago, esango nuke…

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2020ko uztailaren 4an].

Iragana historia bihurtzen denean

Euskal literaturan, orain dela gutxira arte behintzat, ez dut uste Gerra Zibilaren “nobela historikoei” buruz hitz egin zitekeenik: iragana, iragan hori, ez zen historia bihurtu idazleentzat –ezta, susmatzen dut, euskal herritar askorentzat ere–, oraina zen oraindik; beste era batean esanda, ez zen nahikoa fosildu asmo komertzialak edo apaindurazkoak nagusi diren azpigenero literario baten bazka izaten hasteko. Hori nabarmena da gaiaz arduratu diren egile anitzen lanetan, hala nola Ramon Saizarbitoriarenean –Bihotz bitik hasita Lili eta biok arte, gutxienez–, Bernardo Atxagarenean –gogoratu Soinujolearen semearekin–, Jokin Muñozenean –Antzararen bidea– edo Garbiñe Ubedarenean –Hobe isilik–, gutxi batzuk aipatzearren; ildo horretan kokatuko nuke, bestalde, Mikel Ayerbek apailatutako Our Wars: Short Fiction on Basque Conflicts ipuin antologiaren arku kronologikoaren justifikazioa, Gauzaren ipuinak –euskal gatazka garaikideenetakoak– Gerra Zibilarenekin lotzen zituenean (Reno, Center for Basque Studies, 2012; gaztelaniazko edizio bat dago, Nuestras guerras izenburukoa, Lengua de Trapo argitaletxearen eskutik kaleratu zena).

Milan Kunderak zioen bezala, “bi gauza ezin direnak nahastu: badago, alde batetik, giza existentziaren dimentsio historikoa aztertzen duen nobela, eta, bestetik, egoera historikoa ilustratzen duen nobela, gizartea une jakin batean deskribatzen duena, historiografia nobelatu bat alegia”. Azken hori izango litzateke, hain zuzen ere, eta nire ustez, nobela historikoa.

Espainian, duela ez hainbestera arte, esango nuke berdintsu jazotzen zela: Gerra Zibilaren gaia literatura “garaikideari” zegokiola, egungoari. Baina nobela historikoren infiltrazioa, alor horretan, gero eta nabarmenagoa egin zen, nik esango nuke, Javier Cercasen Soldados de Salaminaren lanaren argitarapenetik (2001); horren adibide izango lirateke, orobat, Almudena Grandesen Episodios de una guerra interminable sail ageriki galdostarreko nobelak ere. Eta, hori, gama literario gutxienez “ertaineko” produktuez ari naizelarik: “arruntagoen” zerrenda luzeagoa izango litzateke –cfr. Pérez Reverteren azken aldiko Falcó saila bezalako zaborra, esaterako–.

Nago, dena den, euskal literaturan ere muga hori zeharkatzen ari ote garen, Gerra Zibilaren “nobelahistorikotzearena” alegia. Berriki irakurri dudan lan batek eman dit hori aditzera, Maixa Zugastiren Ahotsak eta itzalak (Erein 2018). Nobela horretan, nire ustez, iragantzat hartzen da Gerra Zibila, episodio itxitzat alegia, eta, ondorioz, egileak errazago har dezake aitzakiatzat funtsean sentimentalismoan ardaztutako lan bat eraikitzeko, eta espainiar nobela gerrazibilista azalekoenen ildoan kokatzeko.

Ildoan diot, egia delako nobela guztiz historikotzat jotzeko –hots, historiako liburuak ordezkatuko lituzkeen literatura mota izateko, irakurle batzuek sinesten duten bezala, oker– anakronismo gehiegitxo aurkezten dituela Ahotsak eta itzalakek  –dokumentazio lana bide da nobela historikoaren egileek gehien azpimarratzen duten azpigeneroaren tasunetako bat, beren lanaren autogorazarrea egitean–. Nik, egia esan, urrats hori Aitziber Etxeberria bezalako idazleren batek emango zuela espero nuen, 31 baioneta edo Nomada lanak gogoan hartuta; oraindik ez dut, bestalde, Joanes Urkixoren Ekaitza urrun esku artean hartu (hau ere Erein, 2018), baina, irakurri ahal izan ditudan iruzkinengatik, sailkapen honetan sartzeko aukerak dituela esango nuke. Hala balitz aldarrikatu ahal izango litzateke Ahotsak eta itzalak horrek ate moduko bat ireki duela, eta horren ostean mota bertsuko gehiago etorriko direla.

Eta, ondorioz, euskal literaturak urrats bat gehiago eman duela bere normalizazio-estandarizazioan. Gaudeamus.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2018ko urriaren 20an].