Historikotasunaz

Joan zen udan Bartzelona estaltzen duen turisten izurritearen parte izan nintzen bizpahiru egunez, turismoarekin horren kritiko garen guztiok noizean behin egiten dugun bezala –Bartzelonan edo egoera larrian dagoen beste edozein gune tenkatutan, esan gabe doa–. Eta, paperean erabat sartuta, orain arte lanagatik edo plazeragatik joan naizen hainbatetan probatu ez nuen zerbait hiperturistikoa egin nuen: Antoni Gaudí-ren Batlló Etxea barrutik bisitatu. Familian modernismo arkitektonikoaren oso zaleak gara, ondo ulertzen ez ditudan arrazoiengatik, eta hara joatekoak ginela, bide batez, ondoan dagoen Amatller Etxea ikusteko sarrerak hartu genituen orobat: Josep Puig i Cadafalch arkitektoaren obra da, modernismoaren eta neogotizismoaren artean kokatu daitekeena. Garai bateko burgesia bartzelonarraren arteko lehia eta emulazio-grina bereziki ikusgarria da Gràcia pasealekuko pusketa horretan, aberats berrien ohitura atabikoen erakusgarri.

Ikustaldi biak ezin ziren ezberdinagoak izan. Ez soilik bisitari kopuruagatik –Batllón oldezkoa, Amatllerren hondarrekoa–, baizik eta, batez ere, ibilbidea egiteko  eraikin bakoitzean ematen duten audiogiden estiloagatik. Batlló Etxearena guztiz ahistorikoa da: arkitekturaren oparotasuna eta Gaudíren jeinua dira hor protagonista nagusiak –izan ere, ahots maskulino narratibo nagusiarekin batera, “Etxeak” berak hitz egiten dizu, ahots femeninoarekin, noski, fabula-tonu eztitsu bezain gogaikarri batean–. Baina ez dago aipamenik eraikinaren testuinguru historikoari buruz, ez hura altxatzeko plusbalioa noren izerdiaren kontura pilatu zuten Batllótarrek –ehungintza sektorekoen gainean, estatistikoki espero izatekoa zen bezala, Industria Iraultzaren osteko Bartzelona hartan–. Izan ere, aurkezpen osoan eraikuntzaren urtea bera ere ez zen ekartzen gogora. Etxea guztiz deskontestualizatua azaltzen da, espazioan eta denboran esekita balego bezala, eta horretan laguntzen dute souvenir-dendek –bi, alajaina, bata ibilbidearen erdian, eta bestea irteeran–, eta amaierako “murgiltze-esperientzia” saihestezina, alde guztietatik pantailez jositako gela batean, bideo-arte gisa saltzen duena edonor epilepsia- eta klaustrofobia-atakearen ertzean jartzeko moduko ikuskizun pseudopsikodeliko bat –berriz ere guztiz ahistorikoa, eta bisitari ezer esanguratsurik gehitzen ez ziona–.

Amatller etxearen erakustaldia oso bestelakoa izan zen. Egoki kokatzen du testuinguru historikoan –artisautzatik ekoizpen industrialera arrakastaz igarotako txokolategile familia batena–, azalpen xeheak ematen dira –batzuetan xehegiak–, eta garai bateko burgesiaren bizimoduaz jabetzeko aukera handiagoak eskaintzen ditu: eraikinak, Gaudírena bezain espektakularra ez bada ere, garaiko mobiliarioaren parte handi bat kontserbatzen du, Batllótarrenak ez bezala. Horrek ez du esan nahi orbainik gabeko azalpena izan zenik: Amatller familiaren arte alorreko mezenasgo ekintzak goraipatzen dira, baiki, baina ez da txintik esaten Teresa Amatllerrek, patriarkaren alaba eta azalpenetan behin eta berriro azaltzen denak, burutu zuen esponsorizazio-ekimen inportanteenaz: Gerra Zibilaren urteetan, Genovan erbesteratuta zegoela, Francoren bandoari entregatu zizkion –orduko– 500.000 pezetez alegia: gaur egungo 1.100.000 euro inguru, kalkulu apalena eginez.

Bisitaren amaieran, zer esanik ez, denda dago orobat: txokolate-denda, Amatller produktu ugari bezain oparoei eskainia. Hainbeste urteren ondoren, familiaren kapitalaren zati batek ekoizpen-adar berean jarraitzen du, antza denez.

Honetaz guztiaz gogoratu nintzen Madrileko Reina Sofia Museoko Manuel Borja-Villel zuzendari ohiari egindako elkarrizketa batean irakurri nuenean Picasso-ren Gernika koadroa kontestualizatzeko zer lan egin behar izan zuten. II. Errepublikaren pabilioiaren, Gerra Zibilaren eta borroka antifaxistaren testuinguruan ipintzeko hain zuzen ere, alderdi horiek ikusgaitzagoak baitziren, museoan, berak zuzendaritza hartu aitzin.

Egungo zuzendariak, Manuel Segade-k, pasa den irailaren hasieran baimendu zuen Gernikari eta Gernikarekin argazkiak atzeratzea, ordura arte debekatuta zegoen zerbait –eta polemika eragiten zuena Mick Jagger bezalako celebrityei haren aurrean selfieak egiten baimentzen zitzaienean, edo ez ikusia egiten zitzaienean–. Injustizia instagramatiko bat konponduko duena, agian, baina Gernika berriz ere ahistorikotasunaren ildoan atzera jartzeko lehen urratsa begitantzen zaidana. Auschwitz-Birkenau Memoriala eta Museoan gero eta maizago egiten diren erretratu irribarretsuen ildo beretik, alegia.

Eta, badaezpada, artikuluan zehar nahikoa argi geratu ez balitz, eta gauzak historikoki kokatzeak berez berme guztiak eskaintzen ez dituela jakinda ere: askoz ere mesfidatiagoa naiz historikotasun faltarekiko.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian eman
zen argitara, 2023ko irailaren 23an. Argazkiak Wikimedia Commons-eko
lizentzia dauka]

Gvernica

Ia egunero pasatzen naiz aurretik, gure etxeko kalean bertan baitago. Garagardotegia luzea eta estua da, Gasteizko alde zaharreko taberna gehienak bezala. Baina bere bereizgarri nagusia izena, dekorazioa eta dekorazioaren gaia da: Gernikako bonbardaketa hain zuzen. Izan ere, euskal grafia tradizionalean –baina erdaraz– idatzitako izenaren azpian helizezko hegazkin trimotor baten silueta ageri da, Junkers Ju 52 batena izan daitekeena, edo, agian ziurrago –konkortxoagatik, eta lurreratze-trenaren faltagatik– Savoia-Marchetti SM.79 batena, Condor Legioaren erasoaldietan erabilitako gerra-abioiak biak ala biak. Itxita dagoenean, metalezko ateek, tabernarenak eta ondoan daukan biltegiarenak, Pablo Picassoren Guernica koadroaren irudietako batzuk aurkezten dituzte, edo, hobeto esanda, horien gaineko pastixeak, zuri-beltzeko –eta gorriko– Picassoren pseudopertsonaiek, eskuan argiontziari edo ezpata apurtuari beharrean, garagardo pitxer apartsu bati eusten diotelako, kolore hori biziz pintatuta dagoena, noski.

Ez naiz ausartu bertara sartzen duela gutxira arte. Aitor dut norbaiten iruzkinaren zain egon naizela denbora honetan guztian zehar; prentsa-zutabe edo artikulu eskandalizatuaren bat irakurtzeko itxaropena neukala taberna ireki zutenetik. Baina ez da hala gertatu, edo, behintzat, ez da nigana heldu halakorik, esanguratsua iruditzen zaidana.

Azkenean, adiskide batek adoretuta –eta berak lagunduta–, sartu egin naiz. Barruko dekorazioak nire uste ustelenak gainditu ditu: bonbardaketaren ondorio suntsitzaileen argazki handiak, hormetako bat osoki hartzen dutenak, zorutik sabairaino; parean, nazioarteko eta bertako garagardoez ondo hornitutako barra bat, zeinetan, zer esanik ez, alemaniar jatorrikoak ez baitira eskas. Komunetan, gizonezkoen atea –suposatzen dut– Picassoren margoko zezenak seinalatzen du; emakumezkoena, hildako umea besoetan daraman amaren buruaren irudiak.

Memoriaren banalizatzea hain iruditzen zait nabarmena ezen ez baitakit zer egin, zer esan. Taberna batean gaudenez, eta komuna erabili dugunez, garagardo bi eskatzen ditugu: ergelak gara, kontsumitzaile/bezero sena larruan daramagu itsatsita. Ni prest nago nire eragozpen guztien zerrenda ateratzeko, baina tabernari gazteak euskaraz zerbitzatu gaitu, eta horrek guztiz desarmatu nau: aurreiritziak zer diren, gaztelaniadun bat espero nuen.

(Andolin Eguzkitza zenaz gogoratu naiz une batez: nola defendatzen zuen, serio defendatu ere, euskaldun guztiak, euskaldun izate hutsagatik, hots, euskaradun, jatorrak zirela, ginela; ezin zirela, ginela, benetan eta funtsean, gaiztoak izan. Nik aurre egiten nion, sekula konbentzitzera iritsi ez nintzen arren. Eta arrazoi nuela pentsatzen jarraitzen dut, euskalduntasunak ez duela zer ikusirik norberaren jite moralarekin. Baina, hala ere, ez diot ezer esan tabernariari, azkenean).

Zertarako hasi azaltzen, Xabier Montoiaren Gasteizko hondartzak liburuko “Ikatza bezain beltz” ipuina gogoan, bonbaketariei lagundu zieten ehiza-hegazkinek hemendik atera zirela, Salburuako airedromotik, gauden lekutik horren hurbil? Ziur nago tabernan eratutako eszenatoki hau omenaldi bat dela barmanarentzat, negozio bat bezainbeste.

Eta pentsatu dut zer izango litzatekeen, nik zer dakit, Leipzigen Dresden izeneko garagardotegi bat egongo balitz, hango bonbardaketa terrorista izango lukeena gai gisa, edo Osakan Hiroshima deituriko bat. Ez zait sinesgarria iruditzen, baina ezin da guztiz baztertu: turbokapitalismoan edozer bilaka daiteke mozkin-iturburu.

Denbora kontua besterik ote? Gure hirian bertan badago Trafalgar izeneko taberna ere. Ez dakit itsas bataila odoltsu hartako hildakoek edo elbarrituek zer pentsatuko zuketen horko egungo verdejo kopen eta urdaiazpikozko kroketen atzera-aurrera alaiaren berri izango balute. Ziurrenik ez du jada axola handirik, garai hartako fantasmak aspaldi daudelako iraungita, gure baitan behintzat.

Agian, David Rieffek Ahanzturaren gorazarrea bezalako lanetan defendatzen duen bezala, ez genuke oroimena hainbeste sagaratu behar. Baina Gernikako bonbardaketa biergartenaren eta parke tematikoaren arteko nahasketatxo bihurtzea ere, ez dakit. Niretzat, behintzat, goizegi da.

Garagardoa, onartu beharra dago, gozoa dagoen arren. Baita garestia ere, kontua ekartzen digutenean konturatu garen bezala. Artesanala omen, bertokoa…

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2017ko urriaren 7an].