Sari instituzionalen (ohorearen) alde

Joan den urtean Nafarroako erkidegoaren kultur sari gorena, Vianako Printzearena, Dolores Redondo best-seller idazleari eman zioten; literatura alorreko Asturiasko Printzesarena, Haruki Murakami japoniarrari, ez dituena, ados, eta iritzi orokortuenaren arabera, kontsumoko liburuak ekoizten, donostiar nafartuak bezala, baina bai agian zerbait okerragoa, “nobela literarioak” alegia, Damian Tabarovsky idazle eta kritikari argentinarrak honela definitzen zituen modukoak: «ederraren eta atseginaren literatura, klabe mediatikoan egindako nobela populista anti-intelektualak. Dagoeneko ez dira best-sellerak izateko egindako eleberriak, Harold Robbins erara etab. Ez, gauza bera dira, baina altuago». Bai, badakit, beste inoiz erabili dut aipu hau, baina hain iruditzen zait adierazkorra, ezen birziklatzeko baimena aldarrikatzen baitut.

Printze eta printzesen ugaritasun gehiegizkoa alde batera utzita, 2023ko sari konkretu horiek ez zaizkit seinale onak iruditzen.

Angel Errok txio batean zioen halako gauzen aurrean hobe dugula isiltzea, ez dagoela horretaz kexatzerik «XX. mendeko argudiorik gabe». Zaharrunoak izan gabe, alegia.

Bada, beste gauza askotan bai, baina horretan ez nago bereziki ados adiskidearekin, nahiz eta ondo ulertzen dudan zer eman nahi zuen aditzera: niri oso XXI. mendekoa iruditzen zait honetaz kexatzea –alferrik izan daitekeela ondo dakidan arren…–. XX. mendean merkatuaren elefante-lan kanonizatzaileari hesiak jartzeko bazeudelako, estatua eta bere erakundeez gain –aipatu ditudanen antzeko sari instituzionalak barne, noski–, bestelako agente batzuk: akademia, nagusiki, baina baita, neurri batean, prentsa eta komunikabide tradizionaletako kritika ere, eta askotariko liburu-denden sarea, eta biblioteka publikoak, eta abar. Horiek guztiek, bakoitzak beren ahalmenen neurrian, dike-lanak egiten zituzten eskaintzaren eta eskariaren burdinazko legeak planteatzen zuen uholde homogeneizatzailearen aurrean.

XXI. mendearen hasierarako, bistan denez, defentsa-hesi horiek erortzen joan dira, bata bestearen atzetik. Duela ez hainbeste zendutako Dubravka Ugrešić handiak zioen bezala, «arbitraje estetiko-akademikoa desagertzen ari da, eta artearen teoria garrantzitsuak gaur egun hilda daude»; prentsa tradizionalaren kritika –“prentsa tradizionalaz” hitz egiten jarraitu daitekeen neurrian– interes editorialek menderatutako iruzkingintza huts bihurtu da, eskuarki; eta salmenta kate handiek kontrolatutako panoramak, gero eta argitaletxe gutxiagok kontrolatutako panorama oligopolistiko batean, uniformizatu du garai bateko liburu-denda txikiagoen eta “artesanalagoen” multzoak, xumeki, egin zezakeen galbahe lan oro. Ondorioa nahiko garbi azaltzen zuen Julio Llamazares-ek duela ez hainbeste egin zioten elkarrizketa batean: «Nik uste dut idazleak irratiak bezalakoak garela: frekuentzia batean emititzen dugu. Orduan, zuk FMn emititzen baduzu, Frekuentzia Modulatuko irakurleek erantzuten dizute. Uhin Ertainean idazten baduzu, Uhin Ertaineko irakurleek erantzungo dizute. (…) Baina gustatuko litzaidake literaturaren errebindikazio bat egotea, arinkeriaz bete delako, hainbeste komertzializatu delako ezen, azkenean, badirudi arrakasta komertzialak kalitate literarioa baldintzatzen duela».

Estatua besterik ez zen gelditzen, kanon jakin –eta, zer esanik ez, eztabaidagarri– batzuez hornitutako bere hezkuntza-programekin, eta bere maila diferenteetako sariekin –goian aipatutakoekin eta antzekoekin, alegia–, merkatuaren mareari aurre egiteko: Iris Murdoch nobelagile eta filosofo britainiarrak «arte handia» deitzen zuenaren praktikatzaile gaixoentzat nolabaiteko kontsolazio-saritzat har daitezkeen sari horiek hain justu –«arte onak, estiloa edozein dela ere», zioen Murdochek, «sendotasun, irmotasun, errealismo, argitasun, askapen, justizia eta egia ezaugarriak ditu. Irudimen aske baten lana da, trabarik eta ustelkeriarik gabea. Eta arte gaiztoa, berriz, esklabo bihurtutako fantasia baten obra nagi eta desordenatua da»: merkatuak hainbestetan saritzen duen horixe, gehituko nuke–. Egile hipersaltzaileei, ordea, ez zaie nahikoa, bistan denez, merkatuaren onespen masiboarekin: den-dena nahi dute, baita orain arte eskuraezinago izan duten aitortza instituzional horixe barne.

(Norbaitek zalantzak balitu Dolores Redondoren liburuen kokapenari buruz, balizko klasifikazio horren barruan, nik uste dut badaudela bi froga argi, Vianako Printzea sariarekin lotutakoak: alde batetik, Javier Azanzak, Redondoren sariaren aldeko txostengileak, apenas erabili zuela argudio literariorik hautagaitza defendatzeko –denak egon ziren lotuago, positiboki noski, merkatu- eta kantitate-irizpide hutsez harago, Nafarroaren identitatearen, kulturaren, ondarearen eta are turismoaren kontuekin, irizpide literarioez nik ulertzen ditudanarekin baino–. Eta, bestetik, Redondok berak saria jasotzean emandako hitzaldia, zeinaren ardatz nagusian adimen artifizialak “literaturarentzako” izango dituen ondorio guztiz beldurgarriak kokatu baitzituen, normala iruditzen zaidana, ze egia izaki agian literatura mota guztiak, “gorena” nola “kontsumozkoa”, “arriskuan” jartzera iritsi daitekeela AAren garapena, argi dago eroriko den lehenengo lerroa, bataila apokaliptiko horretan, “formulazko” literaturarena izango dela, hori delako AAk lehenengo eta hobeto erreproduzitzen/biderkatzen ikasiko duena, bere natura hutsagatik: badelako, honezkero, prozesu ia mekanizatu/industrializatu bat, berez).

Ez ezazue pentsa horrek guztiak estatuarekiko nire –garai bateko– konfiantza baldintza gabekoa islatzen duenik: ondotxo dakit administrazioko edozein mailatako erakundeak idazle bati sari bat ematen dionean, bere burua saritzen ari dela, nagusiki, idazle horren edo haren lanaren prestigioaz baliatzen ari dela, edo saiatzen dela behintzat, horrela, zuribide gisa, kulturari laguntza ematen diola erakusten duelarik. Eta, bestalde, konbentzituta nago, esaterako, estatuak oinarrizko errenta unibertsal on bat ordainduko balu eta, ondorioz, jendea literaturgintzan –eta bestelako disziplina artistikoen ekoizpenean– merkatu kapitalistak ezarritako eragozpenez libre aritu ahal izango balitz, askoz ere lan eraginkorragoa egingo lukeela zentzu horretan.

Baina, hori gertatzen ez den bitartean, prest nengoen kontraesanez beteriko eta intentsitate baxuko estatuaren hesi-rol hori –neurri batean– defendatzeko. Sarien alorrean, adibidez. Argi dago, ordea, gauzak aldatzen ari direla, prestigioa zerk ematen duen: estatuak berak bere buruarentzako zer “sari” mota eskuratu nahi duen gero eta gehiago kolonizatzen ari da merkatua. Azken finean, badu azalpen historiko bat: XX. mendearen amaieran abiatutako logika neoliberalen deribatu bat izango litzateke. Eta populismo mota baten zabalkuntzarena ere, imajinatzen dut. Baldin eta kontu biak txanpon beraren aldeak ez badira, noski.

Seinale txarra da, edonola ere. (Beste) Kanario bat ikatz-meatokian.

Edonola ere: alde horretatik gerta daitezkeen atzerapauso redondotar eta murakamizale guztien aurrean protesta egiten jarraitzeko prest nengoen, eta nago, erretxin. Baita, eta batik bat, XXI. mende honetan ere. Ez, ez dut uste, Angel Errok zioen bezala, halako zerbait kritikatzea “XX. mendekoegia” denik. Kartsuki garaikidea iruditzen zait oraindik ere.

[Artikulu honen bertsio laburragoak Ortzadar gehigarrian eman
ziren argitara, bi zatitan, 2023ko uztailaren 1ean eta 29an, hurrrenez hurren. Ikatz meatokiaren argazkia, ohi bezala, baimen eta berme guztiekin atera dut New Yorkeko Liburutegi Publikoaren bilduma digitaletatik]

Zantzu gehiago literatura-osteaz

Aspaldi dakigu idazlearen zereginak literaturatik haraindi (eta honaindi) zabaltzen ari direla etengabe, ekidinezina dela literaturaren disoluziorako jitea. Ezin da bizi literatura idaztetik soilik, eta idazlearen ardurak biderkatzen dira, (auto)promoziora bideratutakoak batez ere. Idaztea ez da, inondik ere, nahikoa.

Ezta, antza denez, idaztetik eta argitaratzetik eroso bizi daitezkeen pribilegiatu gutxientzat ere. Lehengo egunean apokaliptiko ipini ohi nauten “kultura albiste” hoietako batek egin zidan jugularrera salto The Guardian egunkariaren orrialde digitaletatik: Haruki Murakami idazle japoniarrak bere tixerten lerro propioa abiatu du Uniqlo moda enpresa multinazionalaren eskutik; kamiseten iruditeria Murakamiren obran zehar garatutako topikoek daukate oinarri, zer esanik ez.

AMAIERA hurbil dagoela ondorioztatu nuen. Literaturarena, behintzat.

Literatura-ostea zer izango den erakusten diguten zantzuetako bat gehiago zela begitandu zitzaidan. Idazleez (eta idazleekin lotutako merchandisingaz) beteriko mundu bat, baina (zinezko) literaturarik gabekoa.

Gero, hotzean, gauzak hobeto pentsatzeko astia izan nuen, ohi bezala. Alde batetik, Murakamiri diodan tirriatxoak izango zuen zerikusirik, noski, nire erreakzio emozionalegiarekin: lagun ustez liraturzale batek, oso aspaldi, Tokyo blues ezin melengagoa biziki gomendatu zidanetik, ezinezkoa zait sinestea egilea goi literaturaren alorrean kokatuta egon daitekeenik (Nobel sarirako hautagaitza iraunkor eta guzti!), eta ondoren (konfirmazio edo lehen inpresioaren errefutazio bila) egin ditudan saiakera gero eta urriagoetan (hoietako bat euskal militantismo hutsez, Ibon Uribarrik itzulitako eta Ereinek 2009an argitaratutako Gauaren sakonean pastitxe sentimentalari aukera bat eman nionean bezala) nire iritzia berrindartzea baino ez dut lortu. Orduz geroztik literatur munduko bluff nagusienetakoa bihurtu zen niretzat Murakami, sektorean gaizki joan daitezkeen gauza askoren haragitzea. Tokyo blues gomendatu zidan lagun harengan, bestalde, konfiantza (literario) guztia galdu nuen.

Erregea berriro ere biluzik uzten zuela pentsatu nuen ondoren: hain zuzen ere gordetasunaren edo erreklusioaren irudi literarioa hainbeste zaindu bide duen idazle bat halakoetan ibiltzea oso da adierazgarria (are salataria); alde horretatik produktuaren irteraren harira egin zioten “elkarrizketa” promozionalak ez dauka desperdiziorik. Item plus horretarako Uniqlo bezalako enpresa batekin aliatu delarik, hots, Inditex-en edo H&M-ren bertsio japoniarrarekin, zeinaren praktika produktibo eta komertzialak bere lehiakideenak bezain zalantzagarriak baitira.

En fin.

Eta, azkenik, bururatu zitzaidan, hasieran nioen bezala, agian ez dagoela bueltarik, eta halakoetara jo beharko duela, halabeharrez, idazlearen ofizioak, are gehiago azkeneko bi krisiek (2008koak eta covidarenak) klase literarioan (batez ere klase literario ertainean) utzi dituen zaurien ostean.

Eta pentsatzen hasi nintzen, Murakamiren ildoa jarraituz gero, nolako produktuen lerroak sortu edo bultzatu zezaketen euskal idazleek (lan bat zeinetarako, ziur nago, Arantxa Tapiaren sailaren kolaborazio osoa izango bailukete gure literatur izarrek). Burura etorri zitzadan lehenengoa, zalantzarik gabe, Harkaitz Cano izan zen, moda lerro bat garatu zezakeena, nik zer dakit, Loreak Mendian-ekoekin batera, baina ez, bistan denez, tixertena (mesedez), baizik eta alkandora dotoreena, loredun edo paisley estilokoak, miniaturazko motibo caniarrekin (idazmakinak, jazz instrumentuak…). Itxaro Bordak bere gazta marka propioa patrozinatu zezakeen (adibidez, “Nire Bordattotik” izendapenean, %100 Ossau-Irati); Eusko Labeleko produktu berezien errepresentaziorako egokiak izan daitezke, ildo horretan ere, Kirmen Uribe (itsas-kontserbak) edo Bernardo Atxaga (baserriko produktu bukolikoak; mondejuak eta kutsu odoltsuagokoak literatura errural ilun edo noiragoa praktikatu dutenentzat erreserbatu daitezke, Pako Aristi edo Inazio Mujikarentzat adibidez). Miren Agur Meabek edota Alaine Agirrek, autofikziorako daukaten isuria gogoan, eta gainbehera doan gure beira industriaren altxagarri, gorputz osoko edo aurpegirako ispiluen lerro bat bultza zezaketen. Karlos Linazasororen hiperproduktibitate ospetsua Moleskine enpresarentzako erakargarri suerta daiteke, kaieren linea berezi bat sortzeko orduan (erabaki beharko litzateke ea, erabilgarritasuna lehenetsiz, koadernotxoen orriak zuri etorrko liratekeen, ala, sinbolismoari nagusigoa aitortuz, oharrez jadanik beteta salduko liratekeen…). Eta abar.

(Sare sozialen bitartez Aingeru Epaltzak galdetu dit ea zer egin dezake berak, (ustezko) literatur merchandisingaren mundu honetara egokitzeko. Nik aipatu diot Nafar Erresuma Zaharraren inguruko tixertak izan zitezkeela irtenbide bat, bere trilogiaren pertsonaietan oinarrituta, on line saltzeko, edo Nabarralde eta antzekoen saltokietan —izan ere Gasteizko alde zaharrean badago halako produktu nafar-historiko-nostalgiko retrofuturistak saltzen dituen denda bat!—. Beste aukera bat izango litzateke probatzea trekkingerako ekipamendu pertsonalizatuarekin, mendi-joentzako: Epaltza bastoiak, aleazio arinekoak, neoprenoz sendotutako heltzeko uhalekin eta lauburu irarriekin —edo, nafar boto-emaile moderatu geroabaitarra izutu nahi ez badu, eguzki-lore irarriekin…—).

Nik, nire aldetik, eta gauzak dauden bezala, ozpin marka bat garatu beharko nuke, badakit. Berez, gustatuko litzaidakeena Modenako aceto balsamicoaren bat izango litzateke, propio diseinatutako ontzi txiki-dotore berezi horietako batean, noski. Baina zalantza egiten dut ea Ekonomiaren Garapen, Jasangarritasun eta Ingurumen Sailak horren internazionalista jokatu, eta halako proiektu baterako kreditu-lerroa zabalduko lidakeen. Susmoa dut, ondoroz, sagardo-ozpineko batekin konformatu beharko nintzatekeela. Bai, 70 zl. edo are litroko botila itsusi horietan saltzen den hori.

Bueno, asmatuko genuke etiketaturako zerbait erakargarria. Edo ez…