Zantzu gehiago literatura-osteaz

Aspaldi dakigu idazlearen zereginak literaturatik haraindi (eta honaindi) zabaltzen ari direla etengabe, ekidinezina dela literaturaren disoluziorako jitea. Ezin da bizi literatura idaztetik soilik, eta idazlearen ardurak biderkatzen dira, (auto)promoziora bideratutakoak batez ere. Idaztea ez da, inondik ere, nahikoa.

Ezta, antza denez, idaztetik eta argitaratzetik eroso bizi daitezkeen pribilegiatu gutxientzat ere. Lehengo egunean apokaliptiko ipini ohi nauten “kultura albiste” hoietako batek egin zidan jugularrera salto The Guardian egunkariaren orrialde digitaletatik: Haruki Murakami idazle japoniarrak bere tixerten lerro propioa abiatu du Uniqlo moda enpresa multinazionalaren eskutik; kamiseten iruditeria Murakamiren obran zehar garatutako topikoek daukate oinarri, zer esanik ez.

AMAIERA hurbil dagoela ondorioztatu nuen. Literaturarena, behintzat.

Literatura-ostea zer izango den erakusten diguten zantzuetako bat gehiago zela begitandu zitzaidan. Idazleez (eta idazleekin lotutako merchandisingaz) beteriko mundu bat, baina (zinezko) literaturarik gabekoa.

Gero, hotzean, gauzak hobeto pentsatzeko astia izan nuen, ohi bezala. Alde batetik, Murakamiri diodan tirriatxoak izango zuen zerikusirik, noski, nire erreakzio emozionalegiarekin: lagun ustez liraturzale batek, oso aspaldi, Tokyo blues ezin melengagoa biziki gomendatu zidanetik, ezinezkoa zait sinestea egilea goi literaturaren alorrean kokatuta egon daitekeenik (Nobel sarirako hautagaitza iraunkor eta guzti!), eta ondoren (konfirmazio edo lehen inpresioaren errefutazio bila) egin ditudan saiakera gero eta urriagoetan (hoietako bat euskal militantismo hutsez, Ibon Uribarrik itzulitako eta Ereinek 2009an argitaratutako Gauaren sakonean pastitxe sentimentalari aukera bat eman nionean bezala) nire iritzia berrindartzea baino ez dut lortu. Orduz geroztik literatur munduko bluff nagusienetakoa bihurtu zen niretzat Murakami, sektorean gaizki joan daitezkeen gauza askoren haragitzea. Tokyo blues gomendatu zidan lagun harengan, bestalde, konfiantza (literario) guztia galdu nuen.

Erregea berriro ere biluzik uzten zuela pentsatu nuen ondoren: hain zuzen ere gordetasunaren edo erreklusioaren irudi literarioa hainbeste zaindu bide duen idazle bat halakoetan ibiltzea oso da adierazgarria (are salataria); alde horretatik produktuaren irteraren harira egin zioten “elkarrizketa” promozionalak ez dauka desperdiziorik. Item plus horretarako Uniqlo bezalako enpresa batekin aliatu delarik, hots, Inditex-en edo H&M-ren bertsio japoniarrarekin, zeinaren praktika produktibo eta komertzialak bere lehiakideenak bezain zalantzagarriak baitira.

En fin.

Eta, azkenik, bururatu zitzaidan, hasieran nioen bezala, agian ez dagoela bueltarik, eta halakoetara jo beharko duela, halabeharrez, idazlearen ofizioak, are gehiago azkeneko bi krisiek (2008koak eta covidarenak) klase literarioan (batez ere klase literario ertainean) utzi dituen zaurien ostean.

Eta pentsatzen hasi nintzen, Murakamiren ildoa jarraituz gero, nolako produktuen lerroak sortu edo bultzatu zezaketen euskal idazleek (lan bat zeinetarako, ziur nago, Arantxa Tapiaren sailaren kolaborazio osoa izango bailukete gure literatur izarrek). Burura etorri zitzadan lehenengoa, zalantzarik gabe, Harkaitz Cano izan zen, moda lerro bat garatu zezakeena, nik zer dakit, Loreak Mendian-ekoekin batera, baina ez, bistan denez, tixertena (mesedez), baizik eta alkandora dotoreena, loredun edo paisley estilokoak, miniaturazko motibo caniarrekin (idazmakinak, jazz instrumentuak…). Itxaro Bordak bere gazta marka propioa patrozinatu zezakeen (adibidez, “Nire Bordattotik” izendapenean, %100 Ossau-Irati); Eusko Labeleko produktu berezien errepresentaziorako egokiak izan daitezke, ildo horretan ere, Kirmen Uribe (itsas-kontserbak) edo Bernardo Atxaga (baserriko produktu bukolikoak; mondejuak eta kutsu odoltsuagokoak literatura errural ilun edo noiragoa praktikatu dutenentzat erreserbatu daitezke, Pako Aristi edo Inazio Mujikarentzat adibidez). Miren Agur Meabek edota Alaine Agirrek, autofikziorako daukaten isuria gogoan, eta gainbehera doan gure beira industriaren altxagarri, gorputz osoko edo aurpegirako ispiluen lerro bat bultza zezaketen. Karlos Linazasororen hiperproduktibitate ospetsua Moleskine enpresarentzako erakargarri suerta daiteke, kaieren linea berezi bat sortzeko orduan (erabaki beharko litzateke ea, erabilgarritasuna lehenetsiz, koadernotxoen orriak zuri etorrko liratekeen, ala, sinbolismoari nagusigoa aitortuz, oharrez jadanik beteta salduko liratekeen…). Eta abar.

(Sare sozialen bitartez Aingeru Epaltzak galdetu dit ea zer egin dezake berak, (ustezko) literatur merchandisingaren mundu honetara egokitzeko. Nik aipatu diot Nafar Erresuma Zaharraren inguruko tixertak izan zitezkeela irtenbide bat, bere trilogiaren pertsonaietan oinarrituta, on line saltzeko, edo Nabarralde eta antzekoen saltokietan —izan ere Gasteizko alde zaharrean badago halako produktu nafar-historiko-nostalgiko retrofuturistak saltzen dituen denda bat!—. Beste aukera bat izango litzateke probatzea trekkingerako ekipamendu pertsonalizatuarekin, mendi-joentzako: Epaltza bastoiak, aleazio arinekoak, neoprenoz sendotutako heltzeko uhalekin eta lauburu irarriekin —edo, nafar boto-emaile moderatu geroabaitarra izutu nahi ez badu, eguzki-lore irarriekin…—).

Nik, nire aldetik, eta gauzak dauden bezala, ozpin marka bat garatu beharko nuke, badakit. Berez, gustatuko litzaidakeena Modenako aceto balsamicoaren bat izango litzateke, propio diseinatutako ontzi txiki-dotore berezi horietako batean, noski. Baina zalantza egiten dut ea Ekonomiaren Garapen, Jasangarritasun eta Ingurumen Sailak horren internazionalista jokatu, eta halako proiektu baterako kreditu-lerroa zabalduko lidakeen. Susmoa dut, ondoroz, sagardo-ozpineko batekin konformatu beharko nintzatekeela. Bai, 70 zl. edo are litroko botila itsusi horietan saltzen den hori.

Bueno, asmatuko genuke etiketaturako zerbait erakargarria. Edo ez…

Fantastikoaz

Euskal literatura garaikidearen historian une bat egon zen zeinetan ematen baitzuen fantastikoak garrantzi berezia irabaziko zuela, gure letra berrituen osagarri ezinbesteko bihurtuko zela. Kafka, Calvino, Cortázar, Borges eta enparauen eskutik berrikuntza heldu zen, euskal ipuingintzara bereziki, eta generoaren aldaera desberdinen zaleok biziki poztu ginen Joseba Sarrionandiak, Bernardo Atxagak, Mayi Pelotek, Juan Garziak edo Karlos Linazasorok, besteak beste, egindako ekarpenekin, 1980-90 hamarraldien arteko buelta loriatsu hartan: euskal literaturak, azkenik –eta eskaintzaren aldetik bederen–, Munduko Letren Errepublikaren trena harrapatu zuenekoa.

Gero –zilegi bekit neurrigabeki sinplifikatzea– Carver iritsi zen eta ildo hori menostuta geratu zen gure literaturan: errealismoa nagusitu da, nabarmen, azken hamarraldi hauetako euskal unibertsoan –ingurukoetan bezala, bestalde: ez gara horren berezi eta orijinalak–. “Errealismoa”, fikzioaz ari garenean, beste konbentzio bat baino ez dela ahaztuta, “fantastikoa” bezain formulaikoa izan daitekeena. Hurrengo urratsa, zer esanik ez, “zintzotasun literarioaren” oldarrarena izan da, egotismoaren ordaina den auto-errealismoarena –autofikzioak ez ditu ia sekula elementu fantastikoak barneratzen–, eta are “ez fikzioa” delakorena. Baina horretaz hitz egin dut gehiagotan, eta ez dut hemen alamena ematen jarraitzeko asmorik –gaurkoz bederen–.

Horregatik guztiagatik bakarrik oso seinale ona iruditu zitzaidan Urt Zubiaurreren lehenengo ipuin liburuaren kaleratzea, Izenik gabeko lurrak (Erein, 2016); lan bat, tamalez, oihartzun berezirik gabe pasatu zena gure kulturaren erakusleihoetatik –hots, ohikoa dena baino oihartzun txikiagoarekin–. Opera prima gehienei dagozkien gorabeherak alde batera utzita, aire freskoaren arnasaldi bat iruditu zitzaidan –ados: barka  metaforagatik– egileak bertan darabilen fantastikorako hurbilketa, kontzientea, eraginkorra, lotsarik gabekoa, klasikoa bezain berritua: fantastikoa ez da, generoko idazle onengan bezala Zubiaurrerengan, errealitatetik eskapo egiteko bide bat, egiari –batzuetan egia sakonei– tamaina hartzeko beste modu bat baizik. “Bakardadea”, “Zoroarena” eta “Zama” bezalako narrazioak irakurtzea besterik ez dago horretaz jabetzeko.

Antzeko zerbait gertatu zitzaidan Pasazaite argitaletxeak egiten dizkigun opari eder horietako batekin: Hassan Blasin-en Kristo irakiarra bildumaz ari naiz (2017). Ekialde Hurbileko egoera belikoa hain da lazgarria ezen ematen baitu, hala ipuin horietan nola gaztelaniaz aurki daitekeen El loco de la plaza Libertad liburukoetan (Galaxia Gutenberg, 2015), fantastikoaren erabilerara baino ezin duela jo jazotakoa minimoki ulergarria egin dakion idazleari –eta baita irakurleari ere–. Blasinek berak iradokitzen du, elkarrizketa batzuetan, Irakeko gerra eta gerraostea amesgaizto bat izan direla, eta, beraz, amesgaiztoetako elementuekin baino ezin direla kontatu; naturaz gaindiko –edo azpiko– xehetasunek eragin ohi duten disonantziek beste dimentsio bat hartzen dute izugarrikeria haien guztien erdian. Izugarrikeria batzuk, bide batez esanda, ez direnak mugatzen gerra “urrun” haietara: gure Europa gotorlekura sartzen saiatzen diren errefuxiatuen istorioak ere elementu fantastiko esanguratsuez zipriztinduta ageri dira –Blasin berak, egun Finlandian bizi denak, Turkiako eta Bulgariako mugetan barna egin behar izan zuen, luze, ibilbide klandestino eta, gu europarrontzat, ezin lotsagarriago hori–.

Julio Cortázarrek Berkeleyko Kaliforniako Unibertsitateko ikasleei 1980. urtean eman zizkien eskoletan esan zuen bezala: “Nik maite dudan fantasia, fantastikoa, imajinagarria, zeinarekin neure obra egiten saiatu bainaiz, inguratzen gaituen errealitate hori argiago eta indartsuago proiektatzeko balio duen guztia da, funtsean”.

 [Artikulu honen bertsio laburxeago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2018ko apirilaren 28an].