Zantzu gehiago literatura-osteaz

Aspaldi dakigu idazlearen zereginak literaturatik haraindi (eta honaindi) zabaltzen ari direla etengabe, ekidinezina dela literaturaren disoluziorako jitea. Ezin da bizi literatura idaztetik soilik, eta idazlearen ardurak biderkatzen dira, (auto)promoziora bideratutakoak batez ere. Idaztea ez da, inondik ere, nahikoa.

Ezta, antza denez, idaztetik eta argitaratzetik eroso bizi daitezkeen pribilegiatu gutxientzat ere. Lehengo egunean apokaliptiko ipini ohi nauten “kultura albiste” hoietako batek egin zidan jugularrera salto The Guardian egunkariaren orrialde digitaletatik: Haruki Murakami idazle japoniarrak bere tixerten lerro propioa abiatu du Uniqlo moda enpresa multinazionalaren eskutik; kamiseten iruditeria Murakamiren obran zehar garatutako topikoek daukate oinarri, zer esanik ez.

AMAIERA hurbil dagoela ondorioztatu nuen. Literaturarena, behintzat.

Literatura-ostea zer izango den erakusten diguten zantzuetako bat gehiago zela begitandu zitzaidan. Idazleez (eta idazleekin lotutako merchandisingaz) beteriko mundu bat, baina (zinezko) literaturarik gabekoa.

Gero, hotzean, gauzak hobeto pentsatzeko astia izan nuen, ohi bezala. Alde batetik, Murakamiri diodan tirriatxoak izango zuen zerikusirik, noski, nire erreakzio emozionalegiarekin: lagun ustez liraturzale batek, oso aspaldi, Tokyo blues ezin melengagoa biziki gomendatu zidanetik, ezinezkoa zait sinestea egilea goi literaturaren alorrean kokatuta egon daitekeenik (Nobel sarirako hautagaitza iraunkor eta guzti!), eta ondoren (konfirmazio edo lehen inpresioaren errefutazio bila) egin ditudan saiakera gero eta urriagoetan (hoietako bat euskal militantismo hutsez, Ibon Uribarrik itzulitako eta Ereinek 2009an argitaratutako Gauaren sakonean pastitxe sentimentalari aukera bat eman nionean bezala) nire iritzia berrindartzea baino ez dut lortu. Orduz geroztik literatur munduko bluff nagusienetakoa bihurtu zen niretzat Murakami, sektorean gaizki joan daitezkeen gauza askoren haragitzea. Tokyo blues gomendatu zidan lagun harengan, bestalde, konfiantza (literario) guztia galdu nuen.

Erregea berriro ere biluzik uzten zuela pentsatu nuen ondoren: hain zuzen ere gordetasunaren edo erreklusioaren irudi literarioa hainbeste zaindu bide duen idazle bat halakoetan ibiltzea oso da adierazgarria (are salataria); alde horretatik produktuaren irteraren harira egin zioten “elkarrizketa” promozionalak ez dauka desperdiziorik. Item plus horretarako Uniqlo bezalako enpresa batekin aliatu delarik, hots, Inditex-en edo H&M-ren bertsio japoniarrarekin, zeinaren praktika produktibo eta komertzialak bere lehiakideenak bezain zalantzagarriak baitira.

En fin.

Eta, azkenik, bururatu zitzaidan, hasieran nioen bezala, agian ez dagoela bueltarik, eta halakoetara jo beharko duela, halabeharrez, idazlearen ofizioak, are gehiago azkeneko bi krisiek (2008koak eta covidarenak) klase literarioan (batez ere klase literario ertainean) utzi dituen zaurien ostean.

Eta pentsatzen hasi nintzen, Murakamiren ildoa jarraituz gero, nolako produktuen lerroak sortu edo bultzatu zezaketen euskal idazleek (lan bat zeinetarako, ziur nago, Arantxa Tapiaren sailaren kolaborazio osoa izango bailukete gure literatur izarrek). Burura etorri zitzadan lehenengoa, zalantzarik gabe, Harkaitz Cano izan zen, moda lerro bat garatu zezakeena, nik zer dakit, Loreak Mendian-ekoekin batera, baina ez, bistan denez, tixertena (mesedez), baizik eta alkandora dotoreena, loredun edo paisley estilokoak, miniaturazko motibo caniarrekin (idazmakinak, jazz instrumentuak…). Itxaro Bordak bere gazta marka propioa patrozinatu zezakeen (adibidez, “Nire Bordattotik” izendapenean, %100 Ossau-Irati); Eusko Labeleko produktu berezien errepresentaziorako egokiak izan daitezke, ildo horretan ere, Kirmen Uribe (itsas-kontserbak) edo Bernardo Atxaga (baserriko produktu bukolikoak; mondejuak eta kutsu odoltsuagokoak literatura errural ilun edo noiragoa praktikatu dutenentzat erreserbatu daitezke, Pako Aristi edo Inazio Mujikarentzat adibidez). Miren Agur Meabek edota Alaine Agirrek, autofikziorako daukaten isuria gogoan, eta gainbehera doan gure beira industriaren altxagarri, gorputz osoko edo aurpegirako ispiluen lerro bat bultza zezaketen. Karlos Linazasororen hiperproduktibitate ospetsua Moleskine enpresarentzako erakargarri suerta daiteke, kaieren linea berezi bat sortzeko orduan (erabaki beharko litzateke ea, erabilgarritasuna lehenetsiz, koadernotxoen orriak zuri etorrko liratekeen, ala, sinbolismoari nagusigoa aitortuz, oharrez jadanik beteta salduko liratekeen…). Eta abar.

(Sare sozialen bitartez Aingeru Epaltzak galdetu dit ea zer egin dezake berak, (ustezko) literatur merchandisingaren mundu honetara egokitzeko. Nik aipatu diot Nafar Erresuma Zaharraren inguruko tixertak izan zitezkeela irtenbide bat, bere trilogiaren pertsonaietan oinarrituta, on line saltzeko, edo Nabarralde eta antzekoen saltokietan —izan ere Gasteizko alde zaharrean badago halako produktu nafar-historiko-nostalgiko retrofuturistak saltzen dituen denda bat!—. Beste aukera bat izango litzateke probatzea trekkingerako ekipamendu pertsonalizatuarekin, mendi-joentzako: Epaltza bastoiak, aleazio arinekoak, neoprenoz sendotutako heltzeko uhalekin eta lauburu irarriekin —edo, nafar boto-emaile moderatu geroabaitarra izutu nahi ez badu, eguzki-lore irarriekin…—).

Nik, nire aldetik, eta gauzak dauden bezala, ozpin marka bat garatu beharko nuke, badakit. Berez, gustatuko litzaidakeena Modenako aceto balsamicoaren bat izango litzateke, propio diseinatutako ontzi txiki-dotore berezi horietako batean, noski. Baina zalantza egiten dut ea Ekonomiaren Garapen, Jasangarritasun eta Ingurumen Sailak horren internazionalista jokatu, eta halako proiektu baterako kreditu-lerroa zabalduko lidakeen. Susmoa dut, ondoroz, sagardo-ozpineko batekin konformatu beharko nintzatekeela. Bai, 70 zl. edo are litroko botila itsusi horietan saltzen den hori.

Bueno, asmatuko genuke etiketaturako zerbait erakargarria. Edo ez…

Poesia eta poetak, gauza goren horiek

Aitor dut disfrutatzen ari naizela Louise Glück idazle estatubatuarrari emandago Nobel sariak Espainiako argitarapen sisteman eragindako zalapartatxoarekin.

Alde batetik, istorioaren beraren bilakaeragatik. Hasieran argitaletxe gaixo eta zapaldu baten kontakizun perfektua aurkeztu zitzaigun, Pre-Textos, independentea, txikia, egile ilun baten aldeko apustua egin zuena Europan beste inork baino lehenago eta areago, eta, oztopoak oztopo, salmenta barregarriei aurre eginez, apustu hura behin eta berriro berretsi zuena, poesiaren –barkatu, Poesiaren– alde noski. Eta, hara non, Nobelaren loteria egokitzen zaiolarik, eta Nemesi ezin egoki baten eskutik –Andrew Wylie mega-agente literarioa, zeinari huts egin gabe eransten baitzaio bere Txakala ezizen ezin esanguratsuagoa–, poza putzura: eskaintza onenaren bila, bere obra guztiarekin Pre-Textos abandonatzeko prest agertu da poeta –soilik agente maltzurraren azpikeriaren kontua zenik laster baztertu da–, eta ez hori bakarrik, Pre-Textosek jadanik argitaratuta zeuzkan liburuen aleak suntsitu beharko lituzke, argitaletxe berriak berrargitara ditzan. Andrés Trapiello inefablea –eta Pre-Textoseko autorea– buru, elkartasun uholdetxoa abiatu zen berehala sareetan, Goliathek zanpatutako Daviden alde.

Baina istorioak, askotan gertatzen den bezala, ifrentzua zeukan: kasu honetan, Pre-Textos argitaletxe “txiki” –independeenteen egonda ere, ez da preseski txikienetakoa– eta “gaixoaren” praktika ez bereziki eredugarriena: antza denez, Glücki egindako ordainketetan atzeratuta ibiltzen ziren, azkeneko liburuaren azalari buruz ez zuten egilea kontsultatu, eta, okerrena, liburuen gaineko eskubideak iraungita zeuden arren, horien aleak saltzen jarraitzen zuten –nik auziaren inguruko artikuluetan irakurri ez dudan laugarren jokabide negatibo bat ekarri nahiko nuke gogora, kontsumitzaile naizen aldetik: Pre-Textos argitaletxearen liburuen prezio txit altuena, are azken urteotan bataz beste nahikoa deskontrolatu den sektoreko salneurrien testuinguruan–. Azkenean, jakin denez, Visor argitaletxeak onartu du Andrew Wylieren agentziaren eskaintza, eta hura izango da Glücken obra gaztelaniaz (ber)argitaratuko duena: Pre-Textos bezain “txikia”, “independentea” eta “purua” den argitaletxe bat alegia –nik biei buruz entzun ditut, adibidez, literatur lehiaketei buruzko ustelkeria istorio polit askoak–. Goliath erraldoi-zanpatzaile bezala ez zait iruditzen “maila” ematen duenik, zer nahi duzue esatea…

Baina, bestetik, kontuak grazia egin dit, batez ere, berriz ere berresten duelako, besterik esaten duten ahotsen kontra, zein lurtarra den poesia, genero goren hori, zeinari buruz beti egongo baita, askotariko alibietan babestuta, defendatuko duenik ez dela literatura, hortik harago dagoela, horren gainetik alegia, eta ñi-ñi-ñi-ñi. Irakurri dudan azkenekoetariko bat Joan Margaritena izan zen, azkenaurreko Cervantes sariarena, ama hizkuntzaren aitzakia zela bide, eta poesia, musikarekin batera, “kontsolamendurako tresna bakarra” dela lasai asko adierazi ondoren –azpimarra nirea da–, hala erantzun ziona, kartsu, elkarrizketatzaile bati: “Poesia ez da literatura, joder. Musikatik gertuago dago, hiztegitik urrunago prosa baino. Badira poesiarako negargarriak izan diren bi pertsonaia. Eta hori Platonekin hasten da, poeta hiritik bota baitzuen. Adituak eta irakasleak dira. Eta ni berrogei urtez izan naiz irakasle, beraz, aldarrikatu dezaket. Poesia genero literario bat dela… baina zer demontre esaten didazu? Orduan zergatik ezin dut idatzi ama hizkuntzarik gabe? Poesiak, ados, katedral baten itxura izan dezake, arbotanteekin, gangekin, zerbait miragarria… Baina hori ez da garrantzitsuena, kripta da garrantzitsuena, eta kripta lurrean dagoen zulo arrunt bat da, eta hori ama hizkuntza da; kripta hori gabe ez dago katedralik, ez dago ezer”. Ez dakit Arestik zer esango zukeen halako adierazpen batzuen aurrean, baina imajinatu dezaket. Ni, beti bezala, zur eta lur geratzen naiz halakoak, poeten artean nahiko ohikoak direnak, irakurtzean edo entzutean.

Tira, ikusi dudanagatik, Glück ez da tankera horretako poeta, eta poztutzen naiz. Edozein idazlek bezala, badaki literaturaren unibertsoaren katebegi ahula dela –ekonomia kapitalista batean, merkatuarena–, eta testuinguru horretan aurrera egin nahi izan du, argitaletxeen praktika zalantzagarrien kontra, irabazi handiagoak eskuratzeko ahaleginean –hortik ere probetxua, ziurrenik ez bereziki handia, aterako duen agente marrazo baten laguntzaz–.

Edozein literatok bezala, hain zuzen ere. Izan ere, oraindik ez da ezagutu Literaturako Nobel Sariari uko egin dion poetarik, ezta?

(Honek guztiak argitaletxeen praktiken inguruko hausnarketa bat zirriborratzera eraman nau, dekalogo moduan antolatu dudana. Baina asteburu honetako Ortzadar gehigarriko nire zutaberako utziko dut, axola ez bazaizue).

Durangoko azokara (ez) joateko motiboak (iragarpen bat baino, iragarki bat)

Aitor dut: Durangoko Azokarekin harreman anbibalentea daukat. Onartzen dut, alde batetik, gurea bezalako kultura txiki batentzat dakarren ahalegin titaniko eta sinesgaitza. Miresten dut ehunka bolondres eta militanteen lana, eta azken urteotan gune berri eta dinamikoak martxan jartzeko izan duen ekimena. Ulertzen ditut argitaletxeentzat, txikientzat eta ez horren txikientzat, dakartzan behin behineko onura ekonomikoak, are gehiago krisia eta beheraldia gure artean instalatu direnetik. Eskertzen dut aspaldiko adiskideekin berrelkartzeko aukera izatea, miresten ditudan idazle eta musikariekin hitz batzuk trukatzeko parada eskaintzea, eta baita irakurle batzuk ezagutzekoa ere.

Baina, bestetik, gogaitu egiten nau gune nagusiaren erritmo taylorista-fordistak –tamaina ertaineko liburu denda patxadaz esploratzearen plazer burges txikiaz horren urrun–. Literatura eta musikarako –ezta, batzuetan, euskararako ere– interes berezirik erakusten ez duen jendetzaren joan-etorri aldi berean urduri eta axolagabeek. Argitaletxe txikiei ezarri zaizkien standen prezio aldetiko traba gaindiezinek. Estetikaren eta Zeitgeist-aren uniformetasun orokorrak. Gauza handirik ospatzeko ez dagoen une horietako ospakizun giro nolabait eskizofrenikoak. Euskal erromeria postmodernoen egutegian koska bat gehiago marraztu izanaren sentsazio deprimenteak.

Ironia txikien lekuko izatearen plazera alde batera utzi gabe, noski. Gaztelaniaz idatzitako liburu monastiko-gastronomiko baten –edo, denboraldiaren arabera, antzekoren baten– gailentzea zerrenda estraofizialetan. Salmenta datu erreal beti isilduen oihartzun sorra. Literaturarekin apenas zer ikusirik duen idazlearen eta bere edizio elebidunen meten aurrean eratzen diren harategi-errenkada sobietikoak. Aurkezten duten liburua irakurri ez duten –eta nabaritzen zaien– aurkezleak. Konpromiso eta purutasun literarioaz arrandia egin ohi duten argitaletxeek komertzialtasun gordinenaren aurrean alegereki onartzen dituzten amore-emate taktikoak –edo, auskalo, agian estrategikoak, ez zait sekula argi geratu–.

Eta abar.

Horregatik guztiagatik, eta horren guztiaren despit, han izango naiz, euskarazko lan berria argitaratu dudan denboraldi (ia) guztietan bezala. Oraingoan abenduaren 6ko goiz eta eguerdian izango naiz bertan, larunbatean, 12:00ak arte Xabiroi aldizkariaren standean (IkasElkar-enean, Goienkale 86-91), Julen Ribasekin batera gure Azken garaipena albumaren aleak sinatzen (eta ekartzen dizkidazuen nire edozein libururenak, noski), eta orduz geroztik Elkarreko standean (Artekale 69-80), Inon ez, inoiz ez ipuin liburuarenez (edo nahi dituzuenenez) arduratzen, ziurrenik Ana Malagonen konpainia noblean (bere Lasai, ez da ezer gertatzen ezinbestekoa dedikatuko dizuena). Bide batez, Inon ez, inoiz ez erosten dutenei okasiorako propio apailatu dudan kaieratxo bat oparituko diet, “Genealogia” narrazio berri argitaragabeak eta udaberriko aurkezpenetan irakurri nituen ipuin eta sasimanifestu guztiek osatua. Komertzialtasun gordinenaren izenean beti, zer esanik ez.

Presentación en Barcelona de “Ese idioma raro y poderoso”

Lengua de Trapo tiene el placer de invitarte a la presentación en Barcelona del ensayo “Ese idioma raro y poderoso” de Iban Zaldua, El lunes 29 de abril, a las 19.30, en Taifa Llibres (c/ Verdi, 12), Iban Zadua presentará su libro junto a Aritz Galarraga, profesor de Lengua y Cultura vasca en la UAB, y a Jesús Esnaola, escritor, autor del libro Los años de lluvia.

“Un escritor tiene que estar constantemente tomando decisiones (…) Pero tengo la impresión de que quienes escribimos en una lengua minorizada, sojuzgada, en situación diglósica, folclórica, en decadencia, en franca recuperación, antiquísima (táchese lo que no proceda) como el euskera, y desde un país pequeño, colonizado, con el mayor grado de autonomía de Europa, sobredesarrollado, esquizofrénico (táchese, con más energía aún si cabe, lo que de ninguna manera proceda) como el País Vasco, estamos obligados a tomar unas cuantas decisiones más que la mayoría de los escritores. Incluso aquellos dilemas que compartimos con escritores de otras lenguas y países, poseen sus propias peculiaridades, cuando nos obligamos a hacerles frente en nuestra minúscula parcela de la República Mundial de las Letras”.

	“Este ensayo, o este panfleto quizá, es un intento, en primer lugar, de ordenar mis ideas sobre todo lo que supone pertenecer a un sistema literario como el vasco —bueno, está por ver si merece siquiera la pomposa denominación de “sistema literario”— y ser, además, alguien que escribe en euskera —pero también en español—. Y me gustaría que fuera, asimismo, una especie de guía no académica para quienes, sobre todo desde fuera del País Vasco, deseen saber algo más sobre la literatura vasca actual: estudiantes, profesores, periodistas, aficionados a la literatura” (del prólogo del autor).
	DE ESE IDIOMA RARO Y PODEROSO, LA CRÍTICA HA DICHO:«El resultado es un libro a medio camino entre el Manual de literatura para caníbales de Rafael Reig -invocado en el propio texto- y un cuento borgiano sobre literaturas imaginarias, escrito a la pata la llana pero con un fuerte sentido del idioma y un muy machote sentido del humor. Iban Zaldua, desaforado» (Lector Mal-herido)«Si comienzo esta reseña mentando a la CT es porque el ensayo de Iban Zaldua Ese idioma raro y poderoso podría analizarse como la cara B de lo que entraña dicha denominación. Es decir: se trata de un panfleto sobre lo que conlleva la, permítanme el juego, Cultura de la No Transición, cuyas siglas serían, por cierto, CNT. Mientras en el resto de España se desactivaba la problematización y la confrontación, en el País Vasco, y por los acontecimientos que todos conocemos, ese proceso no tuvo lugar, o no del todo, lo que en términos culturales ha supuesto un obligatorio posicionamiento político de los escritores. No en vano, el subtítulo del ensayo de Zaldua es Once decisiones cruciales que un escritor vasco está obligado a tomar» (Elvira Navarro, La tormenta en un vaso).«Iban Zaldua afronta en este libro intimista y sincero la problemática del intelectual vasco que escribe en euskera, pero también en español, con todas sus contradictorias realidades» (El Cultural de El Mundo). Entrevista en Radio Euskadi Entrevista en Aux.Magazine DE LAS NOVELAS Y RELATOS DE IBAN ZALDUA, LA CRÍTICA HA DICHO: «La colección Porvenir nos sitúa de nuevo ante uno de los escritores de relatos más importantes de la presente década. Zaldua nos sumerge magníficamente en las aguas que limitan la realidad y la fantasía» (Alvaro Rabelli, El País) «Aunque se le sitúa en el terreno del relato fantástico, [Iban Zaldua] sabe bien que esa etiqueta ha sido dura de llevar para los escritores vascos y que se ha dicho a menudo que la literatura fantástica ha sido una forma de eludir el realismo. Acaso es por eso que sus relatos son casi políticos, bien enraizados en la realidad. En estos quince cuentos nos ofrece nuevos ejemplos, acaso más profundos, de lo que nos mostró en sus anteriores libros. Es un libro sobre el tiempo, (…) en el que el autor ha estrechado aún más los lazos que unen los cuentos entre sí. (…) Se trata de una colección de relatos memorable, incisiva en ideas» (Jon Kortazar, El País) «Estamos ante un auténtico especialista del género breve» (María Bengoa, El Correo) «Divertidos, redondos y diferentes, a medio camino entre la literatura fantástica y el relato político, casi todos sus cuentos se sitúan en un contexto geográfico reconocible: Euskadi»(Miguel Artaza, Territorios). «Mejor libro de relatos 2007. De tan cotidianas y cercanas como son las historias y los temas de Zaldua, a uno se le olvida que algunos de los relatos están recreados en mundos con seres inmortales, otros en antiguos paisajes de cuento. Sin embargo, con una sutileza envidiable y, ante todo, una ironía que no tiene precio, estos 17 relatos casi políticos recuerdan que también, hasta los más distraídos, estamos atravesados por el dolor de un conflicto como el del País Vasco» (Paul Viejo, Público). «El libro está bien escrito, con esa sobriedad parca de recursos de alguien que sabe manejarlos tan bien que también sabe cómo no abusar de ellos» (Juan José Téllez, Mercurio).
	Iban Zaldua (San Sebastián, 1966). Escritor y profesor de Historia en la Universidad del País Vasco, vive en Vitoria-Gasteiz. Entre sus obras destacan los libros de relatos Gezurrak, gezurrak, gezurrak (2000; traducido al español como Mentiras, mentiras, mentiras, Lengua de Trapo, 2006), Traizioak (2001), La isla de los antropólogos y otros relatos (Lengua de Trapo, 2002), Itzalak (2004), Etorkizuna (2005; galardonado con el Premio Euskadi de Literatura 2006 y traducido al castellano como Porvenir, Lengua de Trapo, 2007), la antología Ipuinak –Antologia bat– (2010), Biodiskografiak (2011) e Idazten ari dela idazten duen idazlea (2012). También ha publicado las novelas Si Sabino viviría (Lengua de Trapo, 2005) y Euskaldun guztion aberria(2008, traducida al castellano bajo el título La patria de todos los vascos, Lengua de Trapo, 2009), así como los ensayos sobre literatura Obabatiko tranbia (2002) y Animalia disekatuak(2005). Suyo es también el guión del cómic de ciencia ficción Azken garaipena (2011), dibujado por Julen Ribas.