Hauteskundeetarako Tarot Literarioa

Artikulu hau kaleratzen denerako inkognitak argituta egongo dira, eta ni bozka-erabakia hartuta egongo naiz halaber, eta, ziurrenik, ez naiz nire erabakiarekin pozik egongo, gertatzen zaidan bezala partidu politiko batean militatzeari eta, ondorioz, fede –ia– itsua izateari utzi nionetik, aspalditik alegia. Baina testu hau hauteskundeen aurretik entregatu behar dut –Ortzadarren gauzak oso garaiz egiten dira–, eta uneotan ez dakit botoa emango dudan, ezta, ematekotan, nori emango diodan. Edo nortzuei, ez baitakit, ezta ere, bozkatzekotan, udalerako eta aldundirako partidu beraren alde egingo dudan ere.

Izan ere, partidu guztiek eskaini dizkidate, azken legealdi honetan, mesfidantzarako motiboak: EAJk, turismozaletasun gehiegizkora lerratutako bere abiadura handiko politikengatik –osasungintza bezalako alorrak higatzen utzi bitartean–; EH Bilduk, eskola publikoa inolako lotsarik gabe abandonatzeagatik –eta iraganarekiko zenbait zor gainetik kentzeko kemen murritzagatik, besteak beste–; PSOEk, gobernu zentralean ausartago jokatzeko bere ahalmen ezagatik, eta hemengo tokikoetan EAJren eskuineko politiken makulu hutsarena egiteagatik; Elkarrekin Podemosek, noizean behin erakusten duen intentsitate baxuko –baina ondorio pozoitsuko– euskarafobiagatik –eta, oro har, Sumar auzi guztian hala batzuek nola besteak erakusten ari diren zatiketarako eta ergelkeriarako jite arriskugarriagatik–… PPz eta aspaldiko ETA aldiro berpizteko bere ohitura frankensteintarraz, hobe hitzik ez.

Beraz, eta Berria egunkariak hautagai nagusiei egin dizkien elkarrizketak probestuz –horietan irakurritako azkeneko liburuaz galdetzen zitzaielako, beste gauza askoren artean noski–, zergatik ez oinarritu nire erabakia nolabaiteko gomendio literario horretan? Azken batean, pentsatu nuen, zalantzan zaudelarik, erabakia erraien edo txanponaren mende uztea bezain arrazionala izan daiteke, eta agian dibertigarriago –eta irakasgarriago– suerta daiteke, ariketa gisa. Eta, bururatu zitzaidan orobat, bozka erabakitzen lagunduko ez baninduke ere, beti erabili dezaket hauteskundeak nork irabaziko dituen igartzeko, nolabaiteko Tarot Literario gisa alegia. Ez luke beste metodo esoteriko batzuk –naipeak eurak, kristalezko bolak, txorien hegaldien ikuskapenak, kabinete soziologikoen hauteskunde-inkestak…– baino fidagarritasun gutxiagokoa izan behar, printzipioz. Amaia Igartua kazetariak Berrian bertan argitaratutako artikulu baten arabera, liburuei edo beste produktu kulturalei buruzko “aitorpenak”, azken batean, komunikazio politikoaren parte dira…

Adibidez, ez al da esanguratsua Donostiako PSE-EEko zerrendaburua, Marisol Garmendia, irakurtzen ari den liburua Bilintx: una historia de San Sebastián izatea, bere alderdikide Jesus Egigurenena hain zuzen? Gaztelaniaz esaten den bezala, “todo queda en casa” –hala hirian nola partiduan–, baina, aldi berean, hautuak ez dio, onar dezagun, Garmendiari gehiegi laguntzen gainetik kentzen “aparatuaren hautagaiaren” etiketa –Carlos García Adanero PPren Iruñeko alkategaiaren erantzuna ere nahiko “dena etxerako” izan zen, bide batez esanda: Isabel San Sebastianen La dueña nobela bodrio-historikoa, “Errekonkista” garaian, noiz bestela, kokatua–. Beste aukera batzuek, aldiz, despistatzeko propio eginak dirudite, Juan Mari Aburtok, EAJko Bilboko alkategaiak, Antoine de Saint Exupéry-ren Printze txikia bere liburu kutunena dela aldarrikatzen duenean bezala: haur literaturako lan bat hautatzean, nahiz eta oso prestigiotsua izan –gehiegi, nire ustez–, infantilismoa aurpegiratu ahal izango genioke? Edo, ordea, goraipatu beharko genuke horren liburu polisemikoa hizpidera ekartzeagatik, bat zeinarekin, mezu argia ez daukan neurrian, identifikatu ahal baitaiteke eskuineko, ezkerreko eta are zentroko boz-emailea? Ala kazetariari errieta bota, ez diolako Aburtori galdetu, saileko beste elkarrizketetan bezala, zein den irakurri duen azkeneko liburua, “liburu bat” izendatzeko baizik? Izan ere, galdera labur mota honen arazoa, kazetaritzan, da kazetari guztiek galdera bera egiten ez badute, kontuaren oinarri estatistikoa franko ahuldu daitekeela, are nirea bezalako artikulu diletante baten xedeetarako…

Dena den, Gasteizko udal hauteskundeetan zentratuko naiz, hemengo alkategaiei Berriak egin dizkien kontu horri buruzko galderak bai izan direlako homogeneoak, bertan erroldatuta nagoelako, eta, gainera, hautagaien arteko lehia estu datorrelako: boto bakoitzak kontatzen du, halakoetan, eta grazia egingo lidake Literaturaren talaiatik ebatzitako boto bat –nirea– erabakigarria izango balitz, azkenean. Eta, esan bezala, metodo gisa ez diodalako uko egin nahi hauteskundeen emaitza gustu literarioen bidez aurreikusteari.

Goazen ba.

Maider Etxebarriak, PSE-EEko hautagaia, Joël Dicker suitzarraren La verdad sobre el caso Harry Quebert, “nobela literario” asmoko poliziako lodi bat aipatzen du bere erantzunean. Carlos Ruiz Zafonen La sombra del vientoren ildoko liburu horietako bat, hots, irakurle masiboen gustua bezala letramindu despistatu bat edo besterena ase dezakeen produktu masiboa, boto mesokratikoa harrapatzeko egokia suertatu daitekeena –oso PSOE, alegia, 1982tik aurrerako PSOE behintzat: ez ur ez ardo–. Goi eta behe literaturaren arteko mugak lausotu diren garaiotan, gainera, ez dirudi erabaki txarra, ikuspegi demoskopiko batetik behintzat.

Itxaropena neukan Rocío Vitero, EH Bilduren alkategai berria, aurrerantzean gure hizkuntzari bere jardunean leku gehiago egingo diola adierazi duena, euskarazko liburu bat irakurtzen arituko zela, edo euskaldun batena behintzat. Baina kale: galderaren unean David Grann kazetariaren Los asesinos de la luna “true crime” alorreko erreportajearekin ari bide zen, 1920ko hamarraldian Osage indigenen Oklahomako erreserba petroliodun aberatsean gertatutako krimen batzuen ikerketari buruz. Ondo aukeratua, iruditu zait, ez soilik laster are ezaguna egingo delako Martin Scorsesek Leonardo di Capriorekin egin duen izenburu bereko filmagatik, baizik eta, akaso, ondo haragitu ditzakeelako EH Bilduren egungo bi arimak: herrien askapenaren aldeko betikoa –Osageen aurkako gehiegikerien salaketa da, funtsean, liburua, eta, bestalde, zer gara euskaldunok Europako azken indigenak ezik…?–, eta oraingo “ordenako” partidu arduratsuarena, udaltzaingoa bezalako alor labainkor bat bere kargu erantzukizunez hartzeko prest dagoena –azken finean, FBI izango zenaren lehenengo kasu arrakastatsuetako bat izan zen, antza, ikerketa hura, hots, justizia egin zen, azkenean, apur bat bederen–. Bi txori harri –herri– berarekin, beraz.

Grazia handiena egin zidana, edozein modutan ere, Beatriz Artolazabal EAJko hautagaiarena izan zen. Besteek ez bezala, liburu bat ez, aldi berean bi irakurtzen ari zela aitortu zion kazetariari, eta horrek, printzipioz, berarekin identifikatzera eraman ninduen, ez agian elkarrekin podcast bat egitera ausartzeko adina, baina dezente identifikatzera, baiki, ni ere horrelako irakurle kaotikoa naizelako, bi edo are hiru eta lau liburu aldi berean irakurtzen aritzen den horietakoa. Hori bai, egindako aukera ezin salomonikoagoa iruditu zitzaidan: Amaren eskuak, alabatasunaren inguruko Karmele Jaioren ikerketa nobelistikoa –besteak beste–, eta El Ángel de la Ciudad, Eva García Saenz de Urturiren Kraken saileko best seller poliziako-trukulenturako itzulera, egileak nobela historikotik osteratxo bat egin ondoren idatzia. Ezin uka Viterori eta Etxebarriari gol askoz irabazi ziela Artolazabalek: biak Gasteizen jaiotako egileak –bata euskarazko letren alorrekoa, bestea gaztelaniazkoa–, biak –bakoitza bere esparruan– super-saltzaileak; hori bai, onartu behar da Artolazabal eguneratuago dagoela gaztelaniazko produkzioari dagokionean, euskarazkoari baino, Amaren eskuak ez delako, preseski, El Ángel de la Ciudad bezala, berritasun literario bat –alde horretatik argi dago Juan Karlos Izagirre, Donostiako EH Bilduren alkategaia, pieza-sail horretan Artolazabalekin batera euskarazko liburu bat aipatu zuen bakarra, “jarriago” dagoela: aurten bertan argitaratutako Olatz Mitxelenaren Arrain hezur bat eztarrian ipuin liburuarekin bide zebilen elkarrizketa egitean–.

Edonola: hain dira salomonikoak eta hain daude tokian tokiko egoerara egokituta, Artolazabalek aukeratutako liburu biak, ezen txandako spin doctoraren aholkuren baten ondorio izan daitezkeela susmatzera irits baitaiteke gaizki-pentsaturen bat. Izan ere, elkarrizketa euskaraz argitaratu zenez, beti geratuko zaigu zalantza ea Artolazabalek –Berriako kazetariaren galderei erdaraz erantzun zienak– Amaren eskuak euskarazko jatorrizkoan leitzen ariko ote zen, ala gaztelaniazko itzulpenean. Eta, zelako gauzak, haren erantzunak oso antzekoak izan dira Iñigo Urkulluk duela urte batzuk, hauteskunde autonomikoen testuinguruan, emandakoekin alderatuta: lehendakariak ere bi liburu ekarri zituen hizpidera, berriz ere García Sainz de Urturiren beste bat –orduan ez zegoen oraindik argitaratuta El Ángel de la Ciudad–, eta Kirmen Uriberen bat, zeina Karmele Jaioren nolabaiteko egile baliokidetzat jo baitezakegu eskala elektorala Gasteizko maila lokaletik Euskadikora zabaldu ezkero –edo viceversa–. Nork daki, agian aholkularia konpartitzen dute Urkulluk eta Artolazabalek, edo batzokiko irakurle klub berera doaz…

Xehetasun hutsalak, esango didazue, ez didatenak, bide batez, eta penaz diot hauxe, gehiegi lagundu bozkaren zentzua ebazten, oraingoz behintzat, artikulua erredakziora bidaltzekotan nagoela. Hori bai, nire apustua, Tarot Literarioaren bitartezko balizko iragarpenari dagokionean, argia da: EAJk irabaziko ditu Gasteizko udal hauteskundeak.

Tira, honezkero jakingo duzue ea asmatu dudan, ala ez.

[2023-VI-8ko oharra: bistan da ez nuela bat bera ere asmatu, eta Tarot Literarioaren metodoa EITB-Focus-en inkestak eta te-hondarren irakurketa  bezain fidagarria dela. Agian susmatu behar nuen motzean egindako elkarrizketatxo horien beste atal batean, gustu musikalenean, Mikel Lezama Gipuzkoako PPren –PPren!– ahaldungai nagusiaren talde gustukoena Berri Txarrak –Berri Txarrak!– zela leitu nuenean, begi-globoak betzuloetatik irteten zitzaizkidala. O tempora, o mores].

[Artikulu honen bertsio hiper-kimatu batek Ortzadar gehigarrian ikusi zuen argia 2023ko ekainaren 3an. Irudia, ia beti bezala, New Yorkeko Liburutegi Publikoko erabilera libreko bilduma digitaletatik ebatsi dut. Gora liburutegiak, bide batez esanda]

Elipsiaren alde eta klixearen kontra (besteak beste)

Ipuinaren puntu horretara iritsi nintzenean, ez nuen izan gelditzea beste erremediorik. Eta nirekin zegoen adiskideari –bera ere liburu bat eskuetan– ozen irakurri nion esaldia, maiz egiten dudan bezala. Narrazioan, hirugarren pertsonan, emakume baten gaztaroko sexu-enkontru bat deskribatzen da, feriaz feria dabilen Patxi izeneko bitxi-saltzaile batekikoa, eta aski ona, zantzu guztien arabera: izan ere, ipuinaren protagonistaren lehen orgasmoa izan zen hura. Hala zioen gelditzera eta nire ondokoari ozen irakurtzera behartu ninduen esaldiak:

“Furgoneta barruan, han zintzilik zituen zilarrezko belarritakoen txilin-hotsa entzunez deskubritu nuen lehenbizikoz zer den hegan egitea beste norbaiten eskua zure hankartean duzula”.

Adiskidea, entzun ondoren, bat etorri zen nirekin “hegan egitearen” inguruko irudiaren topikotasunari zegokionean. Barre pixka bat egin genuen idazlearen nagitasunaren kontura eta aurrera jarraitu nuen irakurketarekin. Baina ez zen hor bukatu gaia. Hurrengo esaldia hau baitzen:

“Zilarrezko belarritakoen txilin-hots bakoitzeko izartxo bat ikusi zuen, distiratsu, furgonetaren sabaia izarrez beteriko zerua bihurtu arte”.

Ezin nuen sinetsi. Atzera gelditu eta, berriz ere, ahots goran irakurri nion pasartea lagunari. Hegan egin ondoren, izarren klixea. Ordura arte  irakurritakoa errepasatu nuen bizkor –ipuinaren laugarren orrialdean gertatzen ari zen hura guztia–, justifikazio baten bila. Ahotsaren pinpirintasuna propio bilatua al zen? Lehenengo pertsona batek justifikatu zezakeen aukera hori –pertsonaiaren izaerarekin bat etor zitekeen–, baina hirugarren pertsonaren aukerak, eta narrazioaren tonu deskriptibo oro har objektiboak ez zuen halakorik pentsatzeko aukerarik ematen.

Berriro ekin nion irakurtzeari. Eta gelditu behar izan nuen, hirugarrenez, ozen irakurtzeko –zin egiten dut hala gertatu zela: hau iruzkin kritikoa da, ez fikzioa–.

“Patxi bera baino bost urte zaharragoa zen eta ondo zekien pianoari musika ateratzeko zein tekla jo behar zuen”.

Pianoa eta tekla: falta zitzaiguna. Literatura klixearen aurkako gerra bat baldin bada, Martin Amisek zioen bezala –eta Ibon Egañak gogorarazten zigunez–, bataila hori galduta zegoen erabat. Kontuan hartu ez dudala pasarterik ezabatu esaldi horien artean: hirurak jarraian datoz, paragrafo beraren barruan.

Tamalez, joera hauek –klixearen erabilera akritikoa, eta elipsiari uko egitea: nahikoa eta sobera zen irudietako bakar batekin– Karmele Jaioren Ez naiz ni bildumaren ipuinetako asko zamatzen dituzte (Elkar, 2012). Gehiegi kontatzeko gogoa du egileak, irakurleari gauzak argiegi eta garbiegi uzteko, enfatikoegi suertatzeko –Lander pertsonaiaren “funtzionaltasuna” gehiegi azpimarratzen duenean bezala, “Reiki” ipuinean: hasieran eskainitako printzekin nahikoa luke, nik uste, irakurleak–. Baina, bitxia bada ere, beste batzuetan justu kontrako jokabidea nagusitzen da: irudipena daukat ipuin batzuek –“Bitxiloreak esku artean”-ek eta liburuari izenburua ematen dionak, esaterako– irabaziko zuketela baldin eta egilea astitsuago aritu eta luzamenduetan ibili izan balitz, are –itxura batean– gai nagusiarekin zer ikusi lausoa duten pasarteak txertatuz, Alice Munrok edo –bere ipuin luzeenetan– Ignacio Aldecoak egiten duten bezala.

Eta pena da, zeren eta inguratzen duen errealitatearen behatzaile arretatsua baita Jaio, niri gehien gustatu zaizkidan ipuinetan frogatzen duen bezala (“Txupa beltza” eta “Aterkia”): begi zorrotza dauka hiri inguruetako klase ertainekoen –eta zahartzearen mehatxuak kikilduriko “adin ertainekoen”– testuinguru mesokratiko eta artega harrapatzeko (eta, finean, Jaiok ipuinlari sen handiagoa duela iruditzen zait, nobelagilearena baino, cfr. Musika airean topikoz betea, Elkar 2009). Alde horretatik, onartzen dut ez ditudala konpartitzen idazleari egin zaizkion kritikak, ez chick lit bezala kalifikatu izan dutenak (Javier Rojok egin zuen bezala: emakume idazle batzuen lana baztertzeko modu ez bereziki sotil bat iruditzen zait hori, eta nik uste dut Karmele Jaioren intentio auctorisa ez doala, inondik ere, ildo horretatik), ezta salatu dutenak klase gatazkarik ez duela islatzen bere ipuinetan, eta beheraldi ekonomikoaren zantzurik apenas agertarazten duela. Zergatik egin beharko luke halakorik? Non dago ezarrita zeintzuk izan behar duten literaturagilearen lehengaiak? Mamiek edo ikuspuntuek ez dute garrantziarik, analisi soziologikoak egiteko ez bada: emaitzak du garrantzia, mami hori modu literario batean lantzeko lortzen duen eraginkortasunak. Idazle bakoitzak hobekien ezagutzen duenarekin egin behar du lan, edo, barkatu, hobekien imajinatu dezakeenarekin, eta horretan nik esango nuke Jaiok txukun betetzen duela bere lana, bere buruari eta hautatu duen bideari traiziorik egin gabe. Izan ere, kritika horiek estraliterario samarrak direla uste dut, eta zer ikusia izan dezaketela zutabegintzaren alor labaingarrian edo elkarrizketetan botatakoekin, fikziogintzan burututako lanarekin baino; tira, egia da los-ricos-también-lloran motako adierazpenek ez diotela bereziki laguntzen (“Bizitzaren erdigunera heldu eta gauza asko gertatu dira, gero eta pisu handiagoa daramazu bizkar-zorroan, harri bat hemen, harri bat hor… harri asko azkenean. Ez, bizitza ez da gauza erraza, borroka da, maila guztietan. Diru asko duenak eta lanik ez duenak, denek bizi dute borroka hori, miseria asko”; azpimarra nirea da). Baina ez dugu ahaztu behar gauza bat dela obra, eta beste bat idazleak esan dezakeena obraren inguruan. Alde horretatik, ados nago D.H. Lawrencerekin: “Sekula ez sinetsi artistari, sinetsi ipuinari”.

Eta, bai, Jaio behatzaile ona izan daiteke, baina literaturan hori ez da, gehienetan, nahikoa. Irudi (ustez) lortu batek, esaterako, ez du justifikatzen ipuina, irakurleari etortzen zaion pentsamendua “eta zer?” bada, hura amaitzean: sarritan gertatu zait halakorik, liburu honetan. Anjel Lertxundik dioen bezala, “Narratzaileok badugu gertakariekin itsutzeko arriskua. Istorio bat kontatu beharrarekin. Baina gertaera batek, benetan interes eta esangura izan ditzan, gertaera hutsa baino haratagoko zerbait behar du: ikusi, entzun, ikasi eta sentitu egiten denaren mami halako bat. Bestela, anekdota hutsa da gertaera. Eta anekdotak, beren horretan, bitxikeria soil biluzia diren aldetik, ez dira literatura-gai” (Eskarmentuaren paperak, Alberdania 2009). Oso idazle gutxik lortzen du programa anbiziotsu hori betetzea, zer esanik ez. Eta Ez naiz ni honetan, Jaioren aurreko ipuin liburuetan bezala, aztarnak suma daitezke. Baina oraindik zerbait daukate soberan, edo zerbait faltan, helmugara iristeko. Irakurle honentzat, bederen.

Esnetsu eta zopatsu

“Herri honetan ez zaizu barkatzen liburuak saltzen badituzu. Horrek esan nahi du ez zarela idazlea, ez zaudela literaturan (…). Nik ez dut literatoen klub esklusibo batean egon nahi (…), publikoarengana iritsi (…) eta jendeak irakur dezan baizik”.

Hitzak Isabel Allende supersaltzailearenak dira; ez da lehenengo aldia antzekoak botatzen dituela (ezta, ziurrenik, azkenekoa ere). Oraingoan, gainera, gehitu zuen “Nor da nor goi literatura zer den esateko? Beren bizitza osoan idatzi ez duten kritikari batzuk?”.

Tira, zertan geratzen gara: publikoarengana iritsi beste helbururik ez duzu, edo norbaitek (arren) zure obra goi literaturan sartzea nahi al duzu?

Edonola ere, eta jakina denez, ohiko kexa da liburu asko saldu baina kritikaren (batez ere kritika akademikoaren) onespen horren beroa jasotzen ez duten idazleen aldetik. Halako deklarazioen aurrean, dena den, nik ezin izan diot tentazioari eutsi eta Roberto Bolañok Allenderi buruz (eta, orobat, Txileko beste idazle midcult batzuei buruz) esandakoa bilatu dut atzera: “Zartaginaren eta suaren artean aukeratu beharra badago, Isabel Allende aukeratzen dut. Bere Kaliforniako hegoamerikarraren glamourra, bere García Márquezen imitazioak, kitsch-etik patetikora doan bere literaturaren ariketa, parekatzen duena nolabait, bertsio kriollo eta politikoki zuzen batean, Panpinen haranako egilearekin, hori guztia, zaila dirudien arren, Skármerta eta Teitelboim bezalakoen berezko funtzionario-literaturaren gainetik dago.

Hau da: Allenderen literatura txarra da, baina bizirik dago; anemikoa da, latinoamerikar asko diren bezala, baina bizirik dago. Ez da luzaro biziko, gaixo asko bezala, baina oraingoz bizirik dago. Eta beti geratzen da mirari baten posibilitatea” (Roberto Bolaño, Entre paréntesis. Ensayos, artículos y discursos (1998-2003), Bartzelona 2004).

Zein ona zen Bolaño, eta zein gaiztoa.

Horretaz guztiaz gogoratu naiz Argia aldizkarian Karmele Jaiori egin dioten elkarrizketa irakurrita, non (elkarrizketatzaileak akuilatuta, hori ere egia da) kritikaren inguruko antzeko lantua aireratzen baitu Jaiok (berak ere, Allendek bezala, ez kontraesanik gabe, ze hasieran esaten du kritika “kritikarien lana d[el]a. Gurea, idaztea, ez haien lana baloratzea”, baina gero ondo luzatzen da bere azkeneko liburuak ordura arte izandako kritika bakarraren harira: kontra egiteko, noski) [bide batez, aitortza egin nahi nioke Ibon Egañaren lanari, ez adiskide dudalako –hori gutxienekoa da, kasu hauetan–, “oinezko” euskal kritikagintzaren egiturazko ahuleziaren erdian salbuespen pozgarri bat izan ohi dela pentsatzen dudalako baizik].

Kontua da, beste nonbait esan dudan bezala, posible bada ere, oso zaila dela bat etortzea, aldi berean, salmenta handiak eta goi mailako kalitate literarioa. Posible da, diot, baina arraroa, hots, maiz gertatzen ez den zerbait. Eta asko saltzen dutenek akademiaren ospea bereganatu nahi lukete; irudipena daukat, gainera, joera hori areagotu dela azkeneko urteotan, sistema literario guztietan, merkatuak eta salmenta-zerrendek nabarmengarritasun gehiago lortu duten neurrian, letren errepublikaren baitan.

Maila ezberdinetako supersaltzaile horietako gutxik, tamalez, konpartitzen du John Grisham-en apaltasuna: “Nik badakit egiten dudana ez dela literatura. Niretzat, fikzioaren funtsezko elementua argumentua da. Nire helburua da irakurlea bultzatzea orrialdeak abiada bizian pasatzera. Hori lortu nahi badut, ezin ahal dut hura distraitu. Airean eutsi behar diot, eta lortzeko modu bakarra suspentsearen armak erabiltzea da. Ez dago gehiago. Giza arimaren konplexutasunetan, jendearen izaeraren akatsetan eta halako gauzetan sakontzen hasten banaiz, irakurleari arreta galaraziko nioke, eta hori da nire buruari eskaini ez diezaiokedan zerbait”.

Edo Georges Simenonena (zeina, edonola ere, Grisham eta hemen aipatutako idazle gehienen gainetik bailegoke): “azken hogei urtetako kritikari guztiek gauza bera diote: ‘Bada ordua Simenonek nobela handi bat eman diezagun (…)’. Ez dute ulertzen. Ez dut sekula idatziko nobela handi bat. Nire nobela txiki guztien mosaikoa da nire nobela handia” (The Paris Review aldizkariak 1955ean egin zion elkarrizketatik hartua).

Asko saltzen dutenek, beraz, ospea nahi lukete. Eta, zer esanik ez, gutxi saltzen dutenek, ospea izan ala ez, onak izan ala ez, asko saldu nahi lukete, eta supersaltzaileak bezainbeste nahigabetzen dira kontu honengatik.

Bergara aldean esaten den bezala, esnetsu eta zopatsu, aldi berean, ezinezkoa da.

Edo ia ezinezkoa, behintzat.