Rafael Chirbesen egunerokoen esaldi batek pentsakor utzi ninduen aurreko batean: «Literatura musika baino askoz ere traketsagoa da nerbioen puntak ukitzeko; beste gauza batzuk ukitzen ditu, lehorragoak, zailduagoak» –traketsa dena, zer esanik ez, nire itzulpena da, “zailduagoak” ez duelako jasotzen indar betean jatorrizkoaren “correosas” horren izpiritua…–. Uste dut Chirbes ez zegoela oker, eta musikak sentimenduei zuzenean deitu ohi dien moduan, literatura arrazoia izendatzen dugun horretara dagoela bideratuta, nagusiki. Horrek ez du esan nahi, noski, musika ere modu “zerebralean” –“zerebralagoan”– konposatu edota analizatu ezin denik: hortxe dago musika klasikoaren tradizio guztia hori frogatzeko, besteak beste. Baina egia da hitzik gabe, hots, bitartekotzarik gabe, bizkorrago alda diezagukeela aldartea, literaturak baino. Horixe zen, beste modu batean, Milan Kunderak aditzera eman zuena behin: «Musika poesia baino are urrunago joan daiteke, gai baita barne munduko mugimendu sekretuenak antzemateko, hitzarentzat ezin iritsizkoak direnak».
Horregatik ez naute konbentzitzen sobera lan literarioen balioa erabakitzeko orduan sentimendu hutsen aipamenean geratzen diren azalpenak –azalpen, diot, halako gehienek ez daukatelako “analisi” kategoriara jasoak izateko aukerarik–. Ondo dakit arrazoiaren eta sentimenduen arteko hesi betikoak, erlijioek eta filosofiak antzinatik altxatuak, ez daukala, giza portaeraren inguruko azken hamarkadetako ikerketen arabera, horrenbeste zentzurik: pertsonak ez gara, antza denez, uste bezain arrazionalak, edo ez beti behintzat; homo œconomicus delakoaren mitoa, adibidez, hori besterik ez omen da, mito bat. Baina hortik arrazoiaren ideia guztiz albo batera uztera amildegi bat dagoela pentsatzen dut, eta gauza bera azken urteotan emozioen kotizazioa ikaragarri –gehiegi– igo den politikaren alorrari dagokionez, orobat: agian ez genuke gaizki egingo kontzeptua erabiltzen jarraituko bagenu, fikzio bezala sikiera.
Arrazoiaren kontrako mesfidantza ez da gauza berria. Faxismoek ere sustatu zuten, XX. mendeko bigarren laurdenean bizi izan zuten loraldian. Primo Levik gogorarazten zuen nola Mussoliniren Italian arrazoiari izpiritua kontrajartzen zitzaion. Eta azaltzen zuen: «Zer da izpiritua? Izpiritua ez da arima. (…) Izpiritua zerbait ukiezina zen. Susmagarria iruditzen zitzaidan ikusi, entzun eta ukitu ezin zen zerbaiten inguruko tema. (…) Izpirituak gehiago du zerikusia instintuarekin arrazoiarekin baino. Izan ere, arrazoia ez zegoen ondo ikusia, kritikaren erreminta zelako».
Horregatik iruditzen zait, besteak beste, eta zalantzaz betea esaten badut ere, arrazoiaren gailu hori baliagarria izan daitekeela oraindik literatur lanen harrera ebazteko orduan, hots, literatura ona eta ez horren ona banatzean, adibidez. Edo plazera ematen duen eta entretenitzen duen literatura desberdintzean, José Donosok zioenaren ildotik: «Beste arrazoi batengatik irakurtzen dut: plazeragatik –ez ‘entretenitzeko’, ñabardura desberdina baita; nahiago dut mila aldiz aspertu Juan Beneten eleberri magistralak irakurtzen, horrek plazera ematen baitit, Agatha Christie irakurtzen ‘entretenitzea’ baino, ez baitit halakorik batere ematen–».
Horixe frogatu du, poesiari dagokionez behintzat, Vicente Luis Mora poetaren bitartez iritsi zitzaidan ikerketa batek: Floris de Lange neurozientzialari herbeheretarrak erakutsi du nola poesia onaren –hots, konplexutasun minimo bat daukan poesiaren– irakurketan trebatutakoek estres gutxiagorekin gainditzen dituzten ezustekoa bilatzen zuten esperimentu linguistiko batzuk, halakorik egiten ez zutenek baino. Ez litzaidake harrigarria irudituko emaitza horiek beste genero literarioetara zabaldu ahal izatea: duela urte batzuk –honako honen berri Juan Ignacio Perez Iglesiasen bitartez izan nuen– David Comer Kidd eta Emanuele Castano ikerlariek, “Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind” Science aldizkariko artikuluan demostratu zuten, beste esperimentu sail batean, fikzio “literarioaren” eta “komertzialagoaren” efektuak alderatuz, lehenengoa irakurtzen zutenek besteen lekuan jartzeko –hots, enpatiarako– ahalmen gehiago garatzen zutela. Hots, literatura onaren askotariko onuren inguruko hipotesiak gero eta oinarri zientifiko zabalagoa duela esan daiteke, alde batetik baino gehiagogatik gainera: ez da jadanik intuizio huts bat.
Horregatik oso eszeptikoa naiz aditzera ematen denean berdin diola zer irakurri, denari atera dakiokeela probetxua, literatura onari, erdipurdikoari eta txarrari, inportanteena irakurtzen dugunak sortzen dizkigun sentimenduak direla. Lan literarioak sentimendu horiek nola sortzen dizkigun aztertzea eta are disekzionatzea posible ez balitz bezala. Ziurrenik –beste– bataila galdu bat da, “Instagram Literatura” gero eta nagusiagoa den aro historiko honetan –hots, liburu baten azalaren argazkiaren + esaldi merkeren baten konbinazioa, batzuetan kritikaren jarduera desplazatu nahi duela ematen duen jarduera hutsal hori–. Baina aitor dut mesfidantza sortzen didatela sentimentalizazio literarioaren aldarrikapen moduko horiek.
Wisława Szymborska poeta poloniarrak, 1996ko Nobel sariak, Bizitza literarioa aldizkariaren sail batean eskutitz irekiak idazten zizkien bertara lanak igortzen zituzten idazlegaiei. Askotan ez ziren iruzkin adeitsuak: Szymborskak bazekien zorrotz eta are gaizto portatzen, beharrezkoa zenean. Kutno delako bati hala erantzun zion behin: «Egia esan, justua eta are miresgarria litzateke sentimenduaren intentsitateak berak bakarrik poemaren balio artistikoa determinatuko balu. Kasu horretan, zalantzarik gabe, Petrarca hutsaren hurrengoa izango litzateke, Bombini izeneko gazte batekin alderatuta, adibidez, Bombini benetan zoratu baitzen maitasunez, Petrarcak, aldiz, metafora ederrak asmatzeko behar zen oreka emozionalari eustea lortu zuen bitartean».
Literaturaren sentimentalizazioaren teamak Bombiniren alde egingo luke, sindudarik gabe, edo agian Bombini eta Petrarcaren alde, biak parekatuz irakurlearen emozio literarioaren izenean. Baina nik uste dut Szymborskak, ohikoa zuen ironiarekin, hori bota zuela pentsatzen zuelako, orobat, literaturak –literatura onak, bederen– beste gauza batzuk ukitzen dituela, sentimendu hutsez gain: Chirbesen gauza lehorrago, zailduago horiek, apustu egingo nuke.
[Artikulu honen bertsio laburragoa Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2022ko azaroaren 19an]
Oharrak & Hondarrak 