Abeslari-aldaketako hiru elepe

Rockaren ildotik sortutako pop musika taldeen ardatzetako bat, agian nagusia, bokalista da: bandaren frontmana edo frontwomana da, ez alferrik. Gauza askok eman diezaiokete talde bati izaera (kontu iheskor eta erabakigarri hori), baina horietako inportanteenetako bat, zalantzarik gabe, kantaria da. Hainbeste, ezen zaila egiten baita pentsatzea, maiz, taldeak aurrera egin dezakeenik kantari nagusia ordezkatuta. Imajinagarriak al dira Rolling Stones batzuk Mick Jaggerrik gabe? Edo Blondie Deborah Harryrik gabe? Edo Oasis Liam Gallagherrik gabe? (bueno, anaia Noel eta bere High Flying Birdsen disko korrekto baina pittin bat arimagabeak entzutea baino ez dago horretaz ohartzeko). Beste batzuek aurrera egin dute, hobeto edo okerrago, trukaketa eginda. Ez naiz ari kantariaren heriotzak eragindako aldaketa, azken batean, ezinbestekoez, zeinetan denetik aurki baitezakegu, eta beste Elefanteen Zimiterio baterako utziko ditudanak (pentsa dezagun, besterik gabe, The Doors, AC/DC, Joy Division/NewOrder edo Queen kasuetan, gehiagoren artean), baizik eta “jatorrizko” abeslariaren dimisioak, erretiratzeak edo kaleratzeak eragindakoez, hots, (neurri batean) aukerazkoez. Halako kasu asko aletu daitezke: Jefferson Airplane, Pink Floyd, The Moody Blues, Fleetwood Mac (behin baino gehiagotan), Black Sabbath, Buzzcocks, Judas Priest, Marillion, The Stranglers, Morcheeba… burura etortzen zaizkidan (eta niretzat esanguratsuak izan diren) gutxi batzuk aipatzearren. Gaurkoan trantsizio mota hori gorpuztu zuten hiru album-kasu oso diferenteez arituko naiz, ondorio orokorrik ateratzeko asmorik gabe, zuen arteko teoriazaleon dezepziorako.

Deep Purple, Concerto for Group and Orchestra, Tetragrammaton, 1969.

Inork ez du ukatuko Deep Purple zerbait izatera iritsi baziren, neurri handi batean, bokalista aldaketaren ondorioz izan zela, hots, Ian Gillani esker: nor gogoratzen da, honezkero, Rod Evans lehenengo abeslariaz? Eta, halere, hiru album grabatzera iritsi zen haiekin, ez gutxiago, 1968 eta 1969 artean (taldeari ukatu ezin zaion zerbait urte horietako produktibitatea da, Arantxa Tapiak ere miretsiko lukeena). Egia da taldearen muina Jon Lord teklistak eta Ritchie Blackmore gitarristak osatzen zutela, eta haiek erabaki zutela lema-kolpea ematea, Evans gaixoa despeditzea eta Gillan ekartzea (Roger Glover baxu-jolearekin batera: bi baten prezioan). Asmoa, antza denez, taldearen musikari jite gogorrago bat ematea zen, eta lehen disko haietako aire psikodeliko-progresiboak alboratzea. Bada, hori bazen asmoa, Gillanekin egindako lehenengo saio honek ez du halakorik erakusten: garaian modan jartzen hasi zen rock taldea vs. orkestra sinfonikoa kolaborazioaren lehen (zorigaiztoko) saioetako bat obratu zuen Deep Purplek, hots, bilatzen zenaren kontrakoa kasik. Lord formazio klasikoko pianista zen, eta buruan sartuta zeukan (bere beste garaikide askok bezala) rock musikari estatus kultuago, garaiago bat eman behar zitzaiola. Hiru mugimendu konposatu zituen talde eta orkestrarako (“Moderato-Allegro”, “Andante” eta “Vivace-Presto”), eta (alajaina) Royal Albert Hall areto arranditsuan grabatu zuten, zuzenean, diskoa, Royal (berriz ere) Philarmonic Orchestrarekin. Emaitza, gutxienez, nahasgarria da. Baina, bizitzaren misterioak, aurreko elepeek baino arrakasta handixeagoa lortu, eta oinarria eman zien In Rock grabatzeko (1970), hori bai disko definitzaile bat (besteak beste): denborarekin heavy metala bihurtuko zenarena alegia (rock orkestratuarenak, edozein kasutan, ez du etenik izan ordutik, Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin zerbait egiten tematzen diren euskal taldeen kasuen biderkatze arduragarriak erakusten duen bezala).

Genesis, A Trick of the Tail, Charisma, 1976.

Genesis taldearen kasua oso da ezberdina: ondo instalatuta zeuden rock sinfonikoaren panoraman, eta Peter Gabriel kantariak zerbait bazuen, ahots karakteristiko batez gain, karisma zen: oso rock teatrala egiten zuten, haien azkeneko albumak, 1974ko The Lamb Lies Down on Broadway anbiziotsuak (eta taularatzeko finantzarioki hondagarriak) erakusten zuen bezala, eta horretan kantaria, jakina, gakoa zen. Esperientzia horren ostean, alabaina, Gabrielek planto egitea eta bakarka hastea erabaki zuen, taldea ataka betean utziz (Tony Banks teklistak ez zion sekula barkatuko). Aurrera egin zuten, eta Phil Collins bateriaren lehenengo okurrentzia baztertu ostean (talde instrumental huts bezala segitzea: bitxia, kontuan hartuta ondoren zer gertatu zen), ohikotik jo zuten, hasieran, abeslaria ordezkatzeko: kanpoan hasi ziren bila (aldizkari batean anonimoki iragarriz “Genesis eiteko” talde baterako kantari xerka zebiltzala: legendak dio 400 zinta jaso zituztela, tartean… Nick Loweren bat! Pop musikaren historia oso ezberdina zatekeen, bururatzen zait, Lowe, New Wavearen protagonista nagusienetako bat, aukeratu izan balute…). Azkenean, saio batzuen ostean, etsita, barne produktu gordinera jotzea erabaki zuten, baina: Collins abestua zen jada aurreko elepeetako kanta gutxi batzuetan, eta bere ahots-maila ez zegoen, finean, Gabrielenatik horren urrun. Arazo bat zen zuzenekoetarako (ezin bateria jo eta kantatu, aldi berean: ez behintzat Genesisek eskatzen zuen aipatu teatraltasun mailarekin), baina planarekin jarraitu, eta ituan asmatu zuten: albuma kontinuista da, ados, baina ona, termino progresiboetan (B aldean betelan gehixeago dago, baina A ikaragarria da, “Dance on a Volcano”, “Entangled” eta “Squonk” gisako kantekin, eta Genesisen ohikoa zen ironia dickenstar klasikoarekin: ez da Gabrielen falta nabaritzen ia). Eta, harrigarriki, kultuzko talde bat izatetik adult oriented pop fenomeno global bat bilakatzeko bideari ekin zioten hortik aurrera, 1980ko hamarkadan zehar batez ere. Baina hori beste istorio (malerus) bat da, egunen batean kontatu beharko dudana.

10.000 Maniacs, Love Among the Ruins, Geffen, 1997.

Genesis auzian beti egongo dira Gabriel-lieverrak eta Collins-lieverrak (ni aurrenekoetarikoa naiz, baina prest nengoke Collins aroa, ñabardurekin, Abacab diskora arte defendatzeko). 10.000 Maniacs-ekin ez dago dudarik, ordea: dakidala, inork ez du Natalie Merchant handiaren ordez sartu zen Mary Ramsey aldezten, ezta harekin egindako albumez oroitzen. 10.000 Maniacs “berrien” emaitzek distira eskas dute zaharren ondoan: formula dago, berritasuna eta indarra zeuden lekuan. Egia esan, hori ez da, berez, Ramseyren hobena: 10.000 Maniacsen lehen elepeak ausartak dira, eta garai bertsuan Dream Syndicate eta R.E.M. gisakoengan suma zitekeen rock amerikar klasikoaren eta punk/new wavetik zetozen haize berrien gurutzaketa dago Secrets of the I Ching (1983) eta The Wishing Chair (1985) bezalako diskotzarretan (garai batean, Espainian, horiek guztiak Nuevo Rock Americano etiketa ez bereziki burutsuaren zakuan sartu ziren, ez galdetu zergatik). Haien indar sortzailea, Merchant letristaz gain, John Lombardo gitarristaren doinuetan zetzan; Lombardok, ordea, arrakasta falta zela eta, taldea utzi, eta gainontzekoak, modu komunalago batean, kantak konposatzen hasi ziren… eta, orduan bai, disko gehiago saltzen, nahiz eta bitartean, musikalki gero eta arruntagoak bihurtu. Eta, paradoxikoki, Merchant kantari bezala ikaragarri hazi zen… taldea utzi arte, bakarkako karrera interesgarri baten alde. Orduan itzuli zen Lombardo, bere kide Ramsey kantariarekin batera, baina kontinuismoak, kasu honetan, Love Among the Ruinshonen antzeko emaitzak utzi ditu: korrektoak (berriz ere korrektoak), baina gatzgabe samarrak. Alderatu disko honetako Roxy Music-en “More Than This”-en bertsioa Merchant aroko edozeinekin (MTV Unpluggedeko Patti Smithen “Because The Night”-enarekin, edo are In My Tribeko Cat Stevensen “Peace Train”-enarekin, adibidez), eta esango didazue (egun halakoak egiteko gero eta joera gutxiago dagoen arren, edo irudipen hori daukat behintzat, ni bertsioen oso aldekoa naiz, eta, are gehiago, talde baten edo bakarlari baten “kotoiaren froga” bezala funtzionatzen dutela esango nuke, horregatik ekarri dut adibidea hona. Noizbait bertsioen diskoen inguruko Zimiterio bat egin beharko nukeela gogorarazten didan zerbait: apuntatuta).

[Berria egunkariko Elefanteen Zimiterioa atalean argitaratu zen artikulu honen bertsio pixka bat laburragoa, 2023ko martxoaren 12an].

The Byrds-en hiru disko (+ coda bat)

Nire belaunaldiko askok bezala, R.E.M.-en bitartez iritsi nintzen The Byrds-en ezagutzara: adituek Michael Stiperen taldearen lehenengo diskoetako eragin ezinbestekotzat jotzen zuten The Byrds, eta, nik behintzat, berehala jo nuen musika haren iturrien bila. “Mr. Tambourine Man” kantaren bertsio hiper-famatua entzuna genuen, ezinbestean, baina haien LPetan gehiago sakondu behar zen influentzia zenbaterainokoa zen neurtzeko. The Byrds benetako berritzaileak izan baitziren beren karreran zehar (1964-73), hirurogeiko hamarraldiko diskoetan batik bat, eta rockaren ohiko entziklopediek hiru azpigeneroren asmakuntza edo, gutxienez, definizioa egozten diete: folk-rockarena, psikodeliarena eta country-rockarena (ez gehiago ez gutxiago, alajaina). Horretaz gain, pop-aren historian protagonismo berezia izan duten musikarien aurreneko bilgunea izan ziren: Roger McGuinn lider diskreto baina eztabaidaezinarena, David Crosby-rena (bai, Crosby, Stills and Nash-ekoa, sabel garagardolaria garatu aurretik), Gram Parsons gajoarena, Gene Clark beti larriki maiteminduarena eta Chris Hillman eraginkorrarena. Baina, ororen gainetik, album formapean kaleratutako zenbait harribitxiren egileak izan ziren. Hemen haien lehenengo etapako “klasikoak” errepasatuko ditut, ondoren grabatu zituztenak ere (Dr. Byrds & Mr. Hyde, The Ballad of Easy Rider, (Untitled)…), formazio aldaketa zenbaiten ostean, albo batera uzteko modukoak ez badira ere (askotan ahazten bada ere, Clarence White gitarrista berriaren ekarpena ezinbestekoa izan zen garai horretan, besteak beste). Baina hemen, esan bezala, taldearen kanon gorena errepasatuko dut, nolabait esateko.

The Byrds, Mr. Tambourine Man, Columbia 1965.

Bai, dudarik gabe Bob Dylanen kanta homonimo arrakastatsuaren inguruan muntatutako LP bat izan zen The Byrds talde kaliforniarraren estreinakoa. Boskotea folk eszenatik zetozen partaideez osatuta zegoen (Jim McGuinn –gero izena aldatuko zuena, arrazoi erlijioso-hippiosoak zirela eta–, David Crosby eta Gene Clark gitarra-jole eta kantariak, Chris Hillman baxua eta Michael Clarke bateria), baina fuerte jo zien, garai hartako iparramerikar askori bezala, The Beatles-en uholdeak eta, oro har, British Invasion delakoak: “Mr. Tambourine Man” sinplea azeleratu, riffez hornitu eta ahots-armoniez apaintzea bururatu zitzaienean Dylan eta Lennon-en arteko gurutzaketa frankensteindar bat egiten saiatu ziren. Eta baita lortu ere, salmenta itzelekin gainera, Dylan hobetzea sekulako miraria ez dela onartu behar den arren: beti pentsatu izan dut konpositore aparta dela, letrista indartsua, baina ez horren interprete iaioa (eta, letrista, tira, ez Literaturako Nobel saria lortzeko adinakoa, baina hori beste kontu bat da)… Dena dela, lehenengo hit-aren grabazio horretan oso “berde” omen zeuden oraindik The Byrds, eta instrumentuen erdia estudioko musikari profesionalei jo arazi zieten disko konpainiakoek (McGuinnen 12 sokatako Rickenbacker famatua hor bazegoen ere, jada). Baina ondorengo LPa, behintzat, taldeak osatu zuen, eta “Mr. Tambourine Man” baino gehiago zen: The Byrds ez ziren izango one hit wonder batzuk, ez horixe. Izan ere, folk-rocka asmatu zuten LP honetan eta urte berean kaleratu zuten Turn! Turn! Turn! izeneko bigarrenean, folk kutsuko kantak sentsibilitate pop berrira egokituz (Pete Seeger-en “The Bells Of Rhymney”, Dylanen beste hiru…) edo jatorrizko kantak osatuz (Gene Clarken eskutik bereziki: “I’ll Feel A Whole Lot Better”, “Here Without You”…). Kontzeptua hain zabalduta dago egun ezen erabat normala iruditzen baitzaigu disko honen soinua, baina garai hartan berrikuntza nabarmena izan zen eta, edonola ere, gozada bat izaten jarraitzen du.

The Byrds, Fifth Dimension, Columbia 1966.

Soilik urtebete geroago beste bataila batean sartuta zeuden The Byrds: psikodelia izango zena asmatzen ari ziren, drogek propultsatutako pop-rockarena alegia, berez 1967an eztanda egingo zuena; alde horretatik, azpigeneroaren aitzindaritzat har daitezke, The Beatles (noski), Donovan edo 13th Floor Elevators bezalakoekin batera. Zaila da, garai horretako diskoetatik, Fifth Dimension eta hurrengo urteko Younger Than Yesterdayren artean aukeratzea, biek dituztelako beren baitan psikodeliako adibide apartak, baina, aldi berean, biak direlako oso disko anitzak, psikodeliatik haratago zihoazenak (Maitasunaren Udako LP onenak bezala, alegia). Azkenean Fifth Dimension hautatu dut aurrenekoa izan zelako, “Eight Miles High” klasikoa bertan dagoelako (psikodelia aroko kanta bakarra salbatu beharko balitz, hau litzateke nire hautagaia, bere gitarra-efektu haluzinanteekin), eta harekin batera dagoelako, orobat, “Wild Mountain Thyme” balada eskoziar tradizionalaren konponketa ederra: haien karrera osoan zehar The Byrdsek ez zioten sekula muzin egin bertsioei (jatorrizko kantak nagusitzen ari ziren aro batean bitxia suertatzen zena), eta, are gehiago, alor hori bereziki mimatu zutela esan daiteke, haientzat bertsioak egitea ez zelako sekula izan mimetizazio-ariketa bat, kanta bereganatzea eta sakonki transformatzea baizik. Edonola ere, hau izan zen The Byrdsen formazio klasikoak grabatu zuen azkeneko LPa: Gene Clarkek garai hartan utzi zuen banda, bakarkako karrera interesgarri bati ekiteko (Teenage Fanclub-ekoek, beste byrdmaniako batzuek, ondo gogorarazi ziguten bezala Thirteen diskoan), eta horrek McGuinn eta Crosby gehiago konposatzera behartu zituen, emaitza bereziki onekin, hala honetan nola hurrengo bi LPetan.

The Byrds, Sweetheart of the Rodeo, Columbia 1968.

Fifth Dimension ostean, arrakasta lortu zuten banda askotan bezala, egoen arteko talkak eta formazio-aldaketak etengabekoak izan ziren: Crosby joan zen, polimaitasunaren inguruko kanta eskandalagarri bat errepertorioan sartu nahi eta besteek utzi ez ziotelako; Gene Clarkek sartu-irten bizkor bat egin zuen atzera; eta Michael Clarke bateria miramendurik gabe izan zen kaleratua. The Byrds goitik-behera birkautxutatu behar izan zuen McGuinnek, eta erantzuna Hegoaldetik iritsitako Gram Parsons gaztea izan zen: iraultza psikodelikoaren ostean, kontrairaultza tradizionalista. Parsons, ondoren famatua egingo zena Flying Burrito Brothers taldearekin (hara eramango zuen Chris Hillman ere), bakarkako bere karreran eta Emmylou Harris-ekiko kolaborazioagatik, countryaren eta rockaren gurutzaketan aitzindari izan zen aurretik ere, baina lehenik eta behin The Byrds erabili zuen estiloa behin betiko finkatzeko, obra bakar honen bitartez hain zuzen ere. Aitor dut zalantzak izan ditudala hau sartzeko orduan, berez, gehiago gustatzen zaizkidalako lehen aipaturiko Younger Than Yesterday (1967) eta The Notorious Byrd Brothers (1968; azaleko argazkian agertzen den laugarren partaideak, zaldiak, ate-danbatekoa emanda alde eginiko Crosby ordezkatzen bide zuen: ze majoak) eta, gainera, ez naizelako bereziki countryzalea, zer egingo zaio ba (musika hori entzun eta apatxeei lurrak lapurtzeko gogo bizia sartzen zait, edo kotoi-soroak esklaboen bitartez lantzen hasteko…). Baina historia, historia da, eta hau da country-rocka ezarri zuen albuma, hots, gaur egun entzuten jarraitzen denaren oinarria alegia, gitarra eta baxu elektrikoekin, bai, baina baita pedal steel guitarekin, bibolinekin, eta honky-tonk pianoekin ere, gehi Byrds markako ahots-joko politak. Kanta gehienak bertsioak dira (Dylanenak –nola ez–, Woody Guthrieren bat, tradizionalak, erlijiosoak…), eta jatorrizko pare bat ekarpen Parsonsen eskutik; nabarmenena, dudarik gabe, “Hickory Wind” ederra: horregatik bakarrik merezi du diskoak. Countrya, countrya gustuko ez dugunontzat: horra, agian, album oro har alai honen ekarpenik behinena, ondoren (gaur egun arte) ekarri duen emari oparoagatik.

Coda: Ondoren egin zituzten albumak, Clarence White gitarristaren “arokoak”, sarreran aipatu dudan bezala, ez dira batere baztertzeko modukoak; niri bereziki gustatzen zait (Untitled) disko bikoitza, 1970ekoa, zeinetan, oso garai hartako boladari jarraituz, diskoetako batek zuzeneko kontzertu baten grabazioa biltzen baitzuen (B alde osoa okupatzen zuen “Eight Miles High”-en bertsio neurrigabe batekin!), eta bestean estudioko kanta berriak sartu baitzituzten (tartean “Just A Season” hunkigarria). Sweetheart of the Rodeoren ondoren formazio berriarekin grabatu zituzten albumetan (McGuinn zen hasierakotik geratzen zen partaide bakarra) ez zioten, aurrekoetan bezala, estilo jakin bati atxiki, nagusiki, baizik eta pixka bat denetik sartu zuten, aurreko etapa guztietako askotariko oihartzunak alegia: folk-rocka, psikodelia, country-rocka, pop orkestrala… Alde horretatik ausartuko nintzateke esatera estilo horiek guztiak asmatu ez ezik, The Byrds izan zirela lehenengoetarikoak erretromania praktikatzen hasi zirenak, Simon Reynolds-ek definitzen duen moduan alegia (“autoerretromania”, kasu honetan). Ez hori bakarrik: “band reunion”-aren (taldearen berrelkartzearen) kontzeptua ere asmatu zutenak izan zirela esan daiteke, haren azkeneko LPa izango zenak, 1973ko Byrds ahulak (eta horren inguruan muntatutako kontzertu sortak) erakutsi zuen bezala (diskoaren izenarekin ere ez zuten burua hautsi, bistan denez): lehenengo formazioko bostak bildu ziren atzera (McGuinn, Clark, Crosby, Hillman eta Clarke, alegia), kontu korronteak nostalgiaren aitzaki berriz gizentzeko helburu argiarekin… Clarence Whiteren eta Roger McGuinnen beste The Byrds (orduko formazio “ofiziala”, nolabait esateko) oraindik aktiboan zegoen bitartean!

Esandakoa: aitzindari batzuk izan ziren.

[Artikulu honen lehenengo bertsio laburrago bat Nabarra aldizkarian argitaratu zen, 2011ko ekaineko zenbakian].