Abeslari-aldaketako hiru elepe

Rockaren ildotik sortutako pop musika taldeen ardatzetako bat, agian nagusia, bokalista da: bandaren frontmana edo frontwomana da, ez alferrik. Gauza askok eman diezaiokete talde bati izaera (kontu iheskor eta erabakigarri hori), baina horietako inportanteenetako bat, zalantzarik gabe, kantaria da. Hainbeste, ezen zaila egiten baita pentsatzea, maiz, taldeak aurrera egin dezakeenik kantari nagusia ordezkatuta. Imajinagarriak al dira Rolling Stones batzuk Mick Jaggerrik gabe? Edo Blondie Deborah Harryrik gabe? Edo Oasis Liam Gallagherrik gabe? (bueno, anaia Noel eta bere High Flying Birdsen disko korrekto baina pittin bat arimagabeak entzutea baino ez dago horretaz ohartzeko). Beste batzuek aurrera egin dute, hobeto edo okerrago, trukaketa eginda. Ez naiz ari kantariaren heriotzak eragindako aldaketa, azken batean, ezinbestekoez, zeinetan denetik aurki baitezakegu, eta beste Elefanteen Zimiterio baterako utziko ditudanak (pentsa dezagun, besterik gabe, The Doors, AC/DC, Joy Division/NewOrder edo Queen kasuetan, gehiagoren artean), baizik eta “jatorrizko” abeslariaren dimisioak, erretiratzeak edo kaleratzeak eragindakoez, hots, (neurri batean) aukerazkoez. Halako kasu asko aletu daitezke: Jefferson Airplane, Pink Floyd, The Moody Blues, Fleetwood Mac (behin baino gehiagotan), Black Sabbath, Buzzcocks, Judas Priest, Marillion, The Stranglers, Morcheeba… burura etortzen zaizkidan (eta niretzat esanguratsuak izan diren) gutxi batzuk aipatzearren. Gaurkoan trantsizio mota hori gorpuztu zuten hiru album-kasu oso diferenteez arituko naiz, ondorio orokorrik ateratzeko asmorik gabe, zuen arteko teoriazaleon dezepziorako.

Deep Purple, Concerto for Group and Orchestra, Tetragrammaton, 1969.

Inork ez du ukatuko Deep Purple zerbait izatera iritsi baziren, neurri handi batean, bokalista aldaketaren ondorioz izan zela, hots, Ian Gillani esker: nor gogoratzen da, honezkero, Rod Evans lehenengo abeslariaz? Eta, halere, hiru album grabatzera iritsi zen haiekin, ez gutxiago, 1968 eta 1969 artean (taldeari ukatu ezin zaion zerbait urte horietako produktibitatea da, Arantxa Tapiak ere miretsiko lukeena). Egia da taldearen muina Jon Lord teklistak eta Ritchie Blackmore gitarristak osatzen zutela, eta haiek erabaki zutela lema-kolpea ematea, Evans gaixoa despeditzea eta Gillan ekartzea (Roger Glover baxu-jolearekin batera: bi baten prezioan). Asmoa, antza denez, taldearen musikari jite gogorrago bat ematea zen, eta lehen disko haietako aire psikodeliko-progresiboak alboratzea. Bada, hori bazen asmoa, Gillanekin egindako lehenengo saio honek ez du halakorik erakusten: garaian modan jartzen hasi zen rock taldea vs. orkestra sinfonikoa kolaborazioaren lehen (zorigaiztoko) saioetako bat obratu zuen Deep Purplek, hots, bilatzen zenaren kontrakoa kasik. Lord formazio klasikoko pianista zen, eta buruan sartuta zeukan (bere beste garaikide askok bezala) rock musikari estatus kultuago, garaiago bat eman behar zitzaiola. Hiru mugimendu konposatu zituen talde eta orkestrarako (“Moderato-Allegro”, “Andante” eta “Vivace-Presto”), eta (alajaina) Royal Albert Hall areto arranditsuan grabatu zuten, zuzenean, diskoa, Royal (berriz ere) Philarmonic Orchestrarekin. Emaitza, gutxienez, nahasgarria da. Baina, bizitzaren misterioak, aurreko elepeek baino arrakasta handixeagoa lortu, eta oinarria eman zien In Rock grabatzeko (1970), hori bai disko definitzaile bat (besteak beste): denborarekin heavy metala bihurtuko zenarena alegia (rock orkestratuarenak, edozein kasutan, ez du etenik izan ordutik, Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin zerbait egiten tematzen diren euskal taldeen kasuen biderkatze arduragarriak erakusten duen bezala).

Genesis, A Trick of the Tail, Charisma, 1976.

Genesis taldearen kasua oso da ezberdina: ondo instalatuta zeuden rock sinfonikoaren panoraman, eta Peter Gabriel kantariak zerbait bazuen, ahots karakteristiko batez gain, karisma zen: oso rock teatrala egiten zuten, haien azkeneko albumak, 1974ko The Lamb Lies Down on Broadway anbiziotsuak (eta taularatzeko finantzarioki hondagarriak) erakusten zuen bezala, eta horretan kantaria, jakina, gakoa zen. Esperientzia horren ostean, alabaina, Gabrielek planto egitea eta bakarka hastea erabaki zuen, taldea ataka betean utziz (Tony Banks teklistak ez zion sekula barkatuko). Aurrera egin zuten, eta Phil Collins bateriaren lehenengo okurrentzia baztertu ostean (talde instrumental huts bezala segitzea: bitxia, kontuan hartuta ondoren zer gertatu zen), ohikotik jo zuten, hasieran, abeslaria ordezkatzeko: kanpoan hasi ziren bila (aldizkari batean anonimoki iragarriz “Genesis eiteko” talde baterako kantari xerka zebiltzala: legendak dio 400 zinta jaso zituztela, tartean… Nick Loweren bat! Pop musikaren historia oso ezberdina zatekeen, bururatzen zait, Lowe, New Wavearen protagonista nagusienetako bat, aukeratu izan balute…). Azkenean, saio batzuen ostean, etsita, barne produktu gordinera jotzea erabaki zuten, baina: Collins abestua zen jada aurreko elepeetako kanta gutxi batzuetan, eta bere ahots-maila ez zegoen, finean, Gabrielenatik horren urrun. Arazo bat zen zuzenekoetarako (ezin bateria jo eta kantatu, aldi berean: ez behintzat Genesisek eskatzen zuen aipatu teatraltasun mailarekin), baina planarekin jarraitu, eta ituan asmatu zuten: albuma kontinuista da, ados, baina ona, termino progresiboetan (B aldean betelan gehixeago dago, baina A ikaragarria da, “Dance on a Volcano”, “Entangled” eta “Squonk” gisako kantekin, eta Genesisen ohikoa zen ironia dickenstar klasikoarekin: ez da Gabrielen falta nabaritzen ia). Eta, harrigarriki, kultuzko talde bat izatetik adult oriented pop fenomeno global bat bilakatzeko bideari ekin zioten hortik aurrera, 1980ko hamarkadan zehar batez ere. Baina hori beste istorio (malerus) bat da, egunen batean kontatu beharko dudana.

10.000 Maniacs, Love Among the Ruins, Geffen, 1997.

Genesis auzian beti egongo dira Gabriel-lieverrak eta Collins-lieverrak (ni aurrenekoetarikoa naiz, baina prest nengoke Collins aroa, ñabardurekin, Abacab diskora arte defendatzeko). 10.000 Maniacs-ekin ez dago dudarik, ordea: dakidala, inork ez du Natalie Merchant handiaren ordez sartu zen Mary Ramsey aldezten, ezta harekin egindako albumez oroitzen. 10.000 Maniacs “berrien” emaitzek distira eskas dute zaharren ondoan: formula dago, berritasuna eta indarra zeuden lekuan. Egia esan, hori ez da, berez, Ramseyren hobena: 10.000 Maniacsen lehen elepeak ausartak dira, eta garai bertsuan Dream Syndicate eta R.E.M. gisakoengan suma zitekeen rock amerikar klasikoaren eta punk/new wavetik zetozen haize berrien gurutzaketa dago Secrets of the I Ching (1983) eta The Wishing Chair (1985) bezalako diskotzarretan (garai batean, Espainian, horiek guztiak Nuevo Rock Americano etiketa ez bereziki burutsuaren zakuan sartu ziren, ez galdetu zergatik). Haien indar sortzailea, Merchant letristaz gain, John Lombardo gitarristaren doinuetan zetzan; Lombardok, ordea, arrakasta falta zela eta, taldea utzi, eta gainontzekoak, modu komunalago batean, kantak konposatzen hasi ziren… eta, orduan bai, disko gehiago saltzen, nahiz eta bitartean, musikalki gero eta arruntagoak bihurtu. Eta, paradoxikoki, Merchant kantari bezala ikaragarri hazi zen… taldea utzi arte, bakarkako karrera interesgarri baten alde. Orduan itzuli zen Lombardo, bere kide Ramsey kantariarekin batera, baina kontinuismoak, kasu honetan, Love Among the Ruinshonen antzeko emaitzak utzi ditu: korrektoak (berriz ere korrektoak), baina gatzgabe samarrak. Alderatu disko honetako Roxy Music-en “More Than This”-en bertsioa Merchant aroko edozeinekin (MTV Unpluggedeko Patti Smithen “Because The Night”-enarekin, edo are In My Tribeko Cat Stevensen “Peace Train”-enarekin, adibidez), eta esango didazue (egun halakoak egiteko gero eta joera gutxiago dagoen arren, edo irudipen hori daukat behintzat, ni bertsioen oso aldekoa naiz, eta, are gehiago, talde baten edo bakarlari baten “kotoiaren froga” bezala funtzionatzen dutela esango nuke, horregatik ekarri dut adibidea hona. Noizbait bertsioen diskoen inguruko Zimiterio bat egin beharko nukeela gogorarazten didan zerbait: apuntatuta).

[Berria egunkariko Elefanteen Zimiterioa atalean argitaratu zen artikulu honen bertsio pixka bat laburragoa, 2023ko martxoaren 12an].

The B-52’s-en hiru (maitasunezko) misil

Izen belizista bat dirudi, lehen begiratuan, baina taldea ezagutzen duen edonork egingo lukeen azkeneko gauza izango litzateke The B-52’s eta militarismoa lotzea: ez dakit dibertsioari eta maitasunari (haragizko maitasun sexual eta anitzenari, gehitu beharko nuke) konbentzimendu eta eraginkortasun handiagoz kantatu zaionik pop-rockaren unibertsoan. Izan ere, taldearen izenak ez dio berez erreferentzia egiten Gerra Hotzeko eta Aro Atomikoko Boeing B-52 Stratofortress bonbaketari estrategikoari, baizik eta taldeko neska kantariek, Kate Pierson-ek eta Cindy Wilson-ek, beren ibilbidearen hasieran zeramatzaten orrazkera koniko nabarmenei, abioi haren muturra gogorarazten zutenak (eta horregatik jaso zutenak izendapen hori 1960ko hamarkadan, boladan egon zirenean AEBtan). Konboa Athens-en sortu zen, Georgian, hots, Bibliaren gerriko hegoaldetar-konfederatuaren erdian, hiria, bere unibertsitateari esker batik bat, eta zorionez, irla kultural moduko bat bazen ere ozeano integrista haren erdian: handik sortu ziren, The B-52’sez gain, Pylon, R.E.M., edo Drive-By Truckers bezalako taldeak, nahikoa progresistak denak. Bi emakumeekin batera (kantatu ez ezik perkusioak eta teklatuak jotzen zituztenak), Ricky Wilson (gitarra, Cindyren neba nagusia), Keith Strickland (bateria) eta Fred Schneider-ek (ahots sudurkaria, Sprechgesang) osatu zuten taldea. Egunotan esan dute erretiratzen direla, eta, nik zer dakit, Gorka Urtaran EAJko Gasteizko alkatearekin batera despedida-kontzertua publizitatzeko argazki instituzionala egin beharrean, aurtengo maiatzetik irailera Las Vegas-eko The Venetian kasinoan erresidentzia bat egingo dutela iragarri dute, behar den moduan alegia: hasieratik erabili zuten ironiatik tira eginez betiere.

Wild Planet, Warner Bros. 1980.

Puristek aurpegiratuko didate hemen 1979ko lehenengo disko homonimoak egon beharko lukeela, New Wave amerikarraren iturburu nagusietako bat, “Rock Lobster” famatu bezain absurduaren etxea. Eta agian arrazoia izango dute, baina kontua da “erabili” nuela jada Elefanteen Zimiterioaren aitzindari izan zen nire Hiru Disko sailean, duela urte batzuk, bolada horretako zenbait talderen albumen sortatxo bat aukeratu nuenean, eta ez nuen errepikatu nahi (nota bene: artikulu horretan, “berrogeitaka urteko dibortziatu berrien edozein partytan faltatu ezin den albuma” ipintzen nuen lekuan, gaur “berrigeita hamarka urteko” figuratu beharko luke, o tempora etab.). Gainera disko hau, agian ez horren “berria”, baina hobea da: hobeto grabatua, musika-instrumentuen menderakuntza handiagoarekin, kanta gogoangarriagoekin, baina estreinakoaren 1950 eta 1960ko hamarkadetako trash-pop kulturaren nahasketa, dibertimendu dantzagarrirako jite, eta Rick Wilsonen gitarra bitxiki afinatu eta bihurri berdintsuekin. Hitazoak daude (“Private Idaho”, Gus Van Sant-ek bere film famatua izendatzeko parasitatu zuena), izen gastronomikoa duen zakur galdu bati buruzko pieza ezin bitxiago eta agian metaforiko bat (“Quiche Lorraine”, Schneiderren kantatzeko era ezin bereizgarriagoaren gailurra), zientzia-fikzio vintagea (“53 Miles West of Venus”), terrore stephenkingtarra (“Devil In My Car”), festaren, dantzaren eta sexuaren gorazarrea (“Strobe Light”, “Party Out Of Bounds”). Hots, lehenengoa sorpresa bihurtu zuten elementu berberak, sorpresa-efekturik gabe, ados, baina adulteratu gabe, eta 2.0 bertsio mejoratuan. Nik, zer esanik ez, ezagutu nituenean, ez nekien horren talde LGTBa zirenik (bost partaideetatik lau atera ziren, modu batean edo bestean, armairutik), baina nahikoa izango nukeen “Dirty Back Road” kantan arreta gehiago jarri izanarekin, oso argi dagoelako “butt fucking”-a duela hizpide, Scissors Sisters taldeko Jake Shears-ek ondo azaltzen duen bezala. Baina logikoa da oso: nondik egingo zen, 1970eko hamarkadaren amaieran, HIESaren aroa iritsi aurretik, musika dibertigarriagorik eta dantzagarriagorik, hortik ez bazen?

Mesopotamia, Warner Bros. 1982.

Album madarikatua omen da The B-52’s-en diskografian, zale askok gorroto edo saihesten dutena. Izan ere, hain da madarikatua, ez zela, berez, ezta albuma izatera iritsi: hasierako planari muzin eginez, diskoetxeak mutilatuta argitaratu zuen, EP bezala alegia, proiektatutako abesti guztiak sartu gabe (britainiar argitalpenak, Island etxekoak, kantetako batzuen aldaera luzeagoak zituen, zeinarekin, oker ez banago, elepe gisa zabaldu baitzen Europan: nik kopia hori daukat). Lehenengo bi aleetako erremixak jasotzen zituen disko elikagarri baten ostean (Party Mix!, 1981), urrats bat aurrera eman, eta esperimentazioari ekin nahi izan zioten taldekideek: azken finean, arte eskolen ingurutik zetozen (Athens-ek, hiri unibertsitario bezala, zeukan kapital kulturalaren tasunetako bat), eta ez zuten lehenengo bi diskoen eskema errepikatu nahi. Gitarrek ez dute hainbeste protagonismorik, sintetizadoreek eta erritmoek baizik, eta kantak ez dira horren zuzenak eta berehalakoak. Synth-poparen eragina nabaria da, eta, jakina, baita ekoizlearena ere, Talking Heads-eko David Byrne, une hartako abangoardia newyorktarraren epitomea (Remain In Light diskoaren oihartzun argiak entzun daitezke hemen). Harekiko desadostasunek, eta diskoetxearekikoek, proiektua enkailatzera, lehenengo, eta, ondoren, erdizka uztera eraman zuten; hurrengoan, Whammy! poperoagoan (1983), lehenengoen ildora itzuli ziren nolabait. Baina niri asko gustatzen zait hau, “Loveland” eta “Cake” martxosoekin, “Deep Sleep” misteriotsu ia paisajistarekin, eta Edward W. Said, ezagutu izan balu, horrorizatuko zukeen izenburuko estrabagantzia orientalistarekin: “I’ll meet you by the third pyramid / Ah come on, that’s what I want, we’ll meet / In Mesopotamia. oh oh oh oh”.

Cosmic Thing, Warner Bros., 1989.

Eta, halako batean, arrakasta globala: The B-52’s, 1980ko hamarkadan, talde ezaguna zen, eta bere musika guateke, taberna eta diskoteketan entzun zitekeen, baina kultuzko banda bat zen, zale (batzuetan nahiko freak) jakin batzuen ondare ia pribatu. Baina disko honekin marka guztiak hautsi eta mundu mailako fenomeno bat bihurtu ziren: zerrendetako lehenengo postuetara igo ziren, azkenik. Horrekin zerikusia izan zuten, zalantzarik gabeko xarma zeukan kanta bilduma batez gain, haren akabera pop garbia eta distirantea, eta instrumentazio oparoagoa, lehenengo diskoetako soinu biluzi eta hezurtsutik urrun: oso nabariak dira Chic taldeko Nile Rodgers-en eta Was (Not Was)-eko Don Was-en eskuak produkzio lanean. Publiko guztientzako popa, betiko lehengaietatik abiatuta: erretrofuturismoa eta pulp kultura (“Cosmic Thing”, “Channel Z”,  “Topaz” –nire kutuna–), eta mugarik gabeko maitasunaren eta juergaren gorazarrea (“Love Shack”, “Bushfire”, “Roam”). Baina hemen beste zerbait dago, orobat: kanta (pixka bat) geldoago batzuk, are Athens-eko gazte urteetako nostalgia (“Deadbeat Club”). Izan ere, harrigarria da, azkenean, zein disko alaia atera zitzaien, kontuan hartuta Ricky Wilson gitarristaren heriotzaren osteko lehenengoa izan zela (HIESaz hil zen 1985ean: haren arrebak ere ez zekien gaixorik zegoela), eta, nolabait, disko hau izan zela dolua egiteko aurkitu zuten bidea, bizpahiru urte noraezean ibili ondoren. Bada, primeran atera zitzaien: laukote bihurtuta, Keith Stricklandek hartu zuen gitarra, eta bizipozaren kemenarekin omendu zuten adiskidearen galera (horren zantzuak aurki ditzakegu, orobat, handik gutxira Kate Piersonek R.E.M. taldeko lagun athensdarrekin grabatu zuen “Shiny Happy People” pop-txiklean, talde hark ere, Out of Time albumarekin, arrakasta globala jo zuenean: ez da kasualitatea). Edonola ere, Cosmic Thing taldearen zenita izan zen: osteko lanak, Good Stuff (1992) eta Funplex (2008), honen jarraipen apalagoak baino ez dira. Hala ere, aukera banu, gustura ikusiko nituzke Las Vegasen, behar den bezala despeditzeko. (Postdata: taldea amaitzera doa, baina horrek ez du esan nahi partaideak geldi daudenik: Cindy Wilsonek albuma aterako du aurki, Realms, abuztuan. Eta aurreratu duena ez du itxura txarrik: “Midnight” eta “Wait” singleak, techno-pop solbenteko adibide parea).

[Berria egunkariko Elefanteen Zimiterioa atalean argitaratu zen artikulu honen bertsio pixka bat laburragoa, 2023ko otsailaren 5ean].

Punk eztandako hiru album (faltsu)

Ez, artikulu honen helburua ez da 1977 urte mitikoko punk britainiarreko “iraultzako” album mitiko horietara itzultzea, hots, The Damned-en Damned, Damned, Damned (lehenengoetan lehena, eta oraindik aldarrikagarria, Stiff 1977), The Sex Pistols-en Never Mind The Bollocks (“gertakari” bat, ados, baina halaber historiako lan gainbaloratuenetako bat, Virgin 1977) edo The Clash-en lehen album homonimoa (hau bai diskotzar klasiko eta hilezkorra, CBS 1977). Ez, gaurkoaren gaia eztanda musikal eta kultural horren abaroan punktzat-edo hartu ziren beste hiru diskori gainbegiratua ematea da, baina denborak argi utzi duena punketik ez zutela hainbeste, preseski, eta hor kokatu zituztela gehiago Zeitgeist kontuengatik, nagikeriagatik edo –taldeen euren– azerikeriagatik/komenientziagatik. Ez dira, jakina, halakoen adibide bakarrak, baina bai agian famatuenak edo arrakastatsuenak, grabatu zituzten banden ondorengo ibilbideek argi utziko zuten bezala. Izan ere, ozeanoaren beste aldera joanda antzeko zerrenda bat osa liteke, agian beste Zimiterio baterako utziko dudana –bazenekien Blondie-ren, Television-en edo Talking Heads-en estreinako diskoak  ere punktzat jo izan zirela, hasiera batean? Baina egia da Estatu Batuetako punka, eta batez ere newyorktarra, beste asunto bat dela, britainiar “estandarrekiko” oso desberdina…–. Edonola ere, hona hiru debut punk album… faltsu samar.

The Stranglers, Rattus Norvegicus, United Artists 1977.

Hasteko, ezin esan gaztetxo batzuk zirenik, punkaren olatura salto egin zutenean: Jet Black, taldearen bateria eta bultzatzaile nagusia, berrogei urtetik gertuago zegoen hogeita hamarretik baino, eta izozki-enpresa baten jabe zen (haren furgonetetako batean egin zituzten lehenengo birak). Nahiko ondo zekiten jotzen, bestalde, eta teklista bat zeukaten (WTF!), Dave Greenfield, The Doors-en Ray Manzarek emulatzen saiatzen zena (punka, musikalki, zerbaiten kontra altxatu bazen The Doors bezalako taldeek hasitako sofistikazio-ahaleginaren kontra izan zen hain zuzen…). Ados, Jean-Jacques Burnel zeukaten baxua jotzen (eta baita jendea ere, beharrezkoa zenean: karateko gerriko beltza zen, eta da, erraz sumintzen denetakoa, gainera, edo zenetakoa, behintzat) eta Hugh Cornwell bezalako gitarrista-kantari “jarreradun” bat: punkaren aroko haserre giroa kapitalizatzen jakin zuten, musika (gehienetan)  energetiko batekin batera (gehienetan, diot, disko honetan badagoelako 7 minutu eta lau sekzio dituen kanta bat, rock sinfonikoko edozeinetan bezala), eta ondo zekiten mugitzen kontzertuen aurreko, bitarteko eta osteko giro istilutsu-bortitzean (ziegetara eraman zituena batzuetan, ez dena samurra, bale, baina giro hartan promoziorako bidea ere izan zitekeena…). Letrak, bestalde, “probokatzaileak” ziren, ikuspuntu sexualetik batez ere… baina, ai, baita misoginoak ere, maiz, ez dena, onar dezagun, bereziki punka, azken batean (disko honen abestien %50 inguru keria horretan erortzen da, eta ez da “denborak aldatu direla”: garai hartan jada Rough Trade disko-denda independenteetan “kantzelatu” zituzten horregatik…). Nik, aitor dut, lasaiago entzuten nituen “Peaches”, “Sometimes”, edo “London Lady” ingeles gutxiago nekienean…

(Kurioski, hemen zerrendatutako hiru diskoetako taldeetatik, iraun duen bakarra The Stranglers da: formazio aldaketekin, garai bateko frontman nagusia, Cornwell, galduta, eta, azken urteotan, jatorrizko partaideen heriotzekin -Greenfield, † 2020, eta Black, † 2022-, normala ere badena, kontuan hartuta ze adinarekin hasi ziren: orain Burnel da abiatu zirenetatik gelditzen den bakarra, baina ezin uka, gora-behera guztiekin, karrera luzeena, talde gisa, honek egin duela).

The Jam, In The City, Polydor 1977.

The Jamekoek, adinagatik, hobeto egiten zuten bat punka izan omen zen nerabe-energiaren danbadarekin: Paul Weller kantariak 14 urterekin abiatu zuen taldea, institutuan zegoela, eta 18 zeuzkan album hau atera zuenean (nagusixeagoak ziren) Bruce Foxton baxu-jolearekin eta Rick Buckler bateristarekin batera. Power-hirukote bat, alegia, printzipioz “autentikoagoa” The Strangleresen konboa baino; diskoaren azala ere, taldearen logo-graffiti horrekin, ez didazue ukatuko, askoz ere punkagoa da Rattus Norvegicusena baino, burdelaren eta ehiztari-pabilioiaren arteko gurutzaketa-estetika horrekin, kitscharen eta Hammer faktoriaren artekoa… Eta In The Cityren edukiak azalak prometatzen duena eskaintzen du, energia gaztea, minutu gutxiko pilulakadetan: “Art School”-etik hasita (“Anything that you want to do, anyplace that you want to go / Don’t need permission for everything that you want”) amaierako “Bricks and Mortar”-era arte (higiezinen politika suntsitzailearen kontrako protesta bat), “In The City” single enblematikotik pasatuta (“In the city there’s a thousand men in uniforms / And I’ve heard they now have the right to kill a man / We wanna say, we gonna tell ya / About the young idea”), Sex Pistolsek “Holidays In The Sun”-erako arpilatu zutena. Dena oso punka, bai… ala oso beat garaiko The Who eta The Kinks-en muturreko poparen berpizkunde hutsa? Punka, azken finean, hori izan zen: 1960ko hamarkadako soinuen sinpletasunerako nolabaiteko itzulera bat. Kontua da The Jamek itzuli osoa egin zuela, eta laster, urte bereko This Is The Modern World hurrengo albumak izenburutik bertatik gaztigatzen zuen bezala, mod revival delakoaren buru bihurtu zirela, punk apetak, hala etikoki nola estetikoki, ondo atzean utzita.

(Taldea, jakina denez, 1982an desegin zen, zaleen desolaziorako. Eta Paul Wellerren ondorengo karrera oparoak, The Style Council dotoreekin, lehenengo, eta bakarka, ondoren, konfirmatzen du, sindudarik gabe, punketik gutxi zuela gizonak. Baina, agian, beste bi kide zapuztuen aldetik bazegoen autentikotasun punketik amiñi bat, kontuan hartuta Foxtonek bat egin zuela, garai batean, Stiff Little Fingers talde ipar irlandarrarekin, eta berak eta Bucklerrek beste zenbait mertzenarioekin batera muntatu zuten The Jamen autotributu-karaoke bandak, From The Jam-ek, lehenengo etapako errepertorioan oinarritu dituela bere bolo nostalgikoak, Foxtonek abesti-ekarpenak, agian punkenak, egiten zituen garaikoak alegia).

The Police, Outlandos d’Amour, A&M 1978.

Abisatzen duena ez da traidore: taldearen izenak berak pista bat eman behar zuen bere infiltratu-izaeraz, punkaren testuinguruan. Nahiz eta albumeko lehen kantua, “Next To You”, soinu aldetik esku-liburuko punka den… hainbeste ezen erregelarekin eta kartaboiarekin eginikoa baitirudi. Izan ere, berriz ere, taldekideak ez ziren bereziki gazteak, eta, batez ere, ibilbide luzea zeukaten atzean, ez nolanahikoa gainera, hots, ez bereziki konpatiblea punk “benetakotasunarekin”: Sting jazz mundutik zetorren (legendak dio Donostiako Jazzaldian aritu zela, talde batekin, 1970eko hamarraldiaren erdialdean), Andy Summers zaharrunoa psikodelia sesenterotik (Dantalian’s Chariot-en eta Eric Burdon & The Animals-en aritu zen, besteak beste), eta Stewart Copeland (anatema!) Curved Air talde progresibotik. Eta, batez ere: oso musikari onak ziren, beren instrumentuak ederki menderatzen zituzten, eta berariaz bideratu ziren soinua sinplifikatzera, kantak haien abilezia-mailaren azpitik konposatuz eta joz… itxura batean, behintzat. Diot, ez dagoelako Outlandos d’Amour elepe honetako kantuak estreinako “Fall Out” single oinarrizkoagoarekin (1977)  konparatzea baino, gitarra oraindik Henry Padovani zabarrak jotzen zuenean. Baina The Policekoek garaia “irakurtzen” jakin zuten, eta produktu ezin biribilduagoa entregatu ahal izan zuten, publiko ororentzako reggae ukituekin (“So Lonely”, “Can’t Stand Losing You”), umorez blaitua (“Peanuts”. “Be My Girl – Sally”), eta prostituzioaren inguruko fantasia maskulino-erromantizatzaile eraginkor eta “eskandalagarri” batekin (“Roxanne”, elepeko aurrerapen-singlea). Ituan jo, eta pop-reggae zuriaren bidea areago jorratu zuten Reggatta de Blanc hurrengo diskoan, punkaz guztiz ahaztuta. Gainontzekoa historia da: arrakasta globaleko bat, alegia.

[Hauxe da Berria egunkariko lau igandetik bateko Kultura saileko Elefanteen Zimiterioa atalean argitaratu nuen hirugarren artikulua, pixka bat luzatua (oso gutxi). Jatorrizkoa 2023ko urtarrilaren 8an argitaratu zen].

Hiru debut (perfektu)

[Hemen daukazue Berria egunkariko igande batzuetako Kultura saileko Elefanteen Zimiterioa atalean argitaratu nuen bigarren artikulua, postdatatxo batzuekin. Jatorrizkoa pasa den urteko azaroaren 27an argitaratu zen].

Normalean, karrera diskografiko bat hasi eta ez da aurrenekoan asmatzen. Argi dago, autoekoizpenaren eta egile-editorearen aroa iritsi baino lehenago behintzat, diskoetxeek zerbaitegatik sinatzen zituztela (eta dituztela, oraindik ere) kontratuak lehenengo disko bat kaleratzera zihoazen (doazen) artistekin: potentzialen bat ikusten ziotelako (diotelako) kantari edo talde berriari. Baina disko horiek, gehienetan, ez dira perfekziotik hurbilegi egoten: askotan hurrengo diskoren batean (bigarrenean, hirugarrenean, laugarrenean… batzuetan are ondorengo batean ere) jotzen dute goia, eta lehenengo disko horiek artistaren historiaurre moduko bat bihurtzen dira. Bai, merezi dezakeen aitzinsolas modukoa (zenbat lehenengo disko ahaztu samar ez diren berrargitaratu ondorengo bat edo baten arrakasta probestu nahian), baina gero etorriko zenaren zirriborro oraindik, fan berriek, maiz, interes arkeologikoarengatik erosten dutena, maisulanak eskuratu ostean. Musikari batzuek, ordea, ituan jotzen dute hasiera-hasieratik, estreinako produktutik, diskoa umetokian jada guztiz osatuta balego bezala, edo sorrera espontaneoaren ondorio balitz bezala, maiz haien karreraren segidako diskoen gainean itzala, eta ez nolanahikoa, egiteraino. Beste zenbait adibide bururatzen zaizkit, baina gaurkoan halako hiruren berri (tira, “berri”…) eman nahi dizuet, garai eta jite oso diferenteetakoak.

The Velvet Underground & Nico, The Velvet Underground & Nico, Verve 1967.

Zalantza egin dut, 1960ko hamarraldiko debut perfektu bat aukeratzean, honen eta The Doors-en lehenengoaren artean, biak urte berekoak, bide batez. Baina irudipena daukat The Doors gehiagotan gurutzatuko zaizkidala Elefanteen Zimiterio honetan, eta, ondorioz, oraingoan Ekialdeko Kostaldekoen alde egin dut hautua. Disko mitiko bat da, eta ez naiz ni hari buruzko ezer berririk esango duena. Baina entzuten dudan bakoitzean beti harritzen nau zein biribila den, zein ohiz kanpokoa. Eta hori guztia zuela aurka: taldeak nahi ez zuen kantari-lorontzi baten inposizioa (Nico urrun zegoen hori izatetik, bere ondorengo karrerak erakutsiko zuen bezala, baina Lou Reed eta John Cale ez ziren iritzi horretakoak, preseski), Garaien Izpiritua bera (bai, Maitasunaren Udak ez zirudien unerik aproposena halako disko ilun bat plazaratzeko, droga nagusi gisa ez zuena ohiko belarra edo LSDa, heroina baizik), rockaren alorrean esperientziarik ez zuen diskoetxe bat (Verve jazzeroa), eta produktore “bitxi” bat (Andy Warhol). Agian horrek guztiak esplikatzen du zergatik ez zuen arrakasta komertzialik izan. Baina are ulergaitzago egiten du garaipen artistikoa, harribitxiez betetako ildoekin: “Sunday Morning”, “I’m Waiting For The Man”, “Femme Fatale”, “Venus in Furs”… tira, kanta guztiak zerrendatu nitzake hemen, ez dagoelako erdipurdikorik bat ere. Pop iluna, rock zuzena, garbiak baina aldi berean likitsak, denboraz kanpokoak: are garaiko izpirituari men egin eta gitarra byrd-zale batzuk sartzen dituztenean (“All Tomorrow`s Parties”-en), jokaldia bikain ateratzen zaie. Munstro bat, disko (eta klasiko) bihurtuta.

(PS: Disko honetaz esan da, agian gehiegikeria pixka batez, oso gutxi saldu zela baina erosi zuen bakoitzak banda bat sortu zuela epe labur edo luzeago batera. Nik, aitor dut, nahiko berandu entzun nuen lehenengo aldiz, nerabezaroa ondo gaindituta. Eta entzun nuenean ia osorik ezagutzen nituen kantak, haien bertsio kontaezinak neuzkalako entzunda horrezkero, batez ere 1970eko hamarraldiaren amaierako eta 1980ko hamarraldiko banden aldetik. Eta, kantak entzunda banituen ere, burua leherrarazi zidan lehen entzunaldian…).

The Blue Nile, A Walk Across the Rooftops, Linn Products 1984.

Eta aurreko diskoak bere arokoa ez zirudien bezala, beste debut hau ezin da garaikideagoa izan, hots, 1980ko hamarraldikoagoa: pop sofistikatu eta sintetizatua, baxu lodi-markatuekin, bateria oihartzundunekin, piano eta soka ameslariekin, eta hauskortasunaren mugan dagoen ahots horietako batekin, Paul Buchanan-ena, erromantikotasun berriaren epitome ia. Glasgowekoak ziren, baina apustu egitekotan errazago kokatu ahal izango zenituzkeen Edinburgh pijoagoan. Hala ere, ez gaitezen nahastu: hau ez da musikaren historiarako nefastoa izan zen urte haietako produktu baldar bat gehiago (zerikusirik ez, nik zer dakit, Spandau Ballet baten jitearekin), beste zerbait baizik: poparen bitartez dotoreziara iristeko ahalegin kontziente eta artatsu bat (garai bertsuan Sadek burutu zuenaren parekoa, esaterako). Su geldoan kozinatutako album bat da: lehenengo maketak 1981ean hasi ziren grabatzen, eta, gero, 1983ko bost hilabete pasatu zituzten estudioan, soinu perfektua bilatu nahian kanta bakoitzarentzako (zazpi besterik ez). Baina a ze kantak: izenburua ematen diona, “Tinseltown In The Rain” single zirraragarria, “Stay” geldo-bizkorra, “Heatwave” ia epikoa… Mitoak dio diskoetxeak (berez, Hi-Fi aparatuak ekoizten zituen enpresa bat) kontratatu zituela bere jogailuen kalitatea probatzeko bezeroen aurrean, eta, (guztiz) egia ez bada ere, mereziko zukeen izatea, ze soinua kristalinoa da, beste mundu batekoa. Tamalez, pop anglosaxoiaren Jon Benitoak edo Rikardo Arregiak bailiran, oso noizbehinka baino ez dituzte diskoak kaleratu, gero eta urte gehiagoko diferentziarekin: azkenekoa, snif, 2004ean. Nahikoa dugu, Paul.

(PS. Batzuentzat hurrengo diskoa da haien gailura, 1989ko Hats, oso ondo dagoena halaber. Baina ni honekin geratuko nintzateke, aukera ezin saihestukoa balitz. Disko otxentero bat, hitzaren zentzurik pop onenean, zer den laburbiltzen duen obra iruditzen zait A Walk Across the Rooftops, synthpoparen eta erromantiko berrien arteko oreka perfektuan, bi estilo horien alde arrunt eta zabarrenean erori gabe betiere).

Wet Leg, Wet Leg, Domino 2022.

Kontziente naiz honako honekin arrisku handia(goa) hartzen ari naizela, disko bakarra hauxe duelako Wight Uharteko bikote gazte honek, eta, ondorioz, ez daukagulako segida nahikorik konparazioak behar bezala egiteko. Baina kontua da hurrengo diskoa are hobea bada buruak eztanda egingo didala, hau ikaragarria iruditu zaidalako, markoztatzeko moduko debut bat: disko gutxik harrapatu nau honek bezala azken urte hauetan. Gure amak eta Foru Ogasunak baino hobeto ezagutzen nauen YouTube Music-en algoritmo zitalak eraman ninduen elepeko single jauzilarira, ziurrenik jadanik entzunda izango duzun “Chaise Longue”-ra, eta bere bideo dibertigarrira, zeinetan Rhian Teasdale kantariak eta Hester Chambers gitarristak Brönte ahizpa indieak (edo Emily Dickinson posmoderno-trufatiak) izatera jolasten baitute. Baina singlearen atzean, edo alboetan, edo aurrean, bitxi gehiago dago: postpunkaren alderdi dirdaitsuenetik eta 1990eko hamarraldiko jangle-popetik edaten duen disko oso bat, dantzagarria, baina baita hausnarketara eraman dezakeena ere (kasu, adibidez, “Oh, No” abestian lerratzen duten sakelakoen aroko ennuiaren kritikari, edo “I Don’t Wanna Go Out”-en aurkezten dizkiguten estanpa sozialei). Ironia dario disko guztiari (“Wet Dream”, “Ur Mum”), eta, batez ere, salto egiteko, kantak koreatzeko (gaizki eta alkoholikoki), eta, funtsean, bizitzeko gogoa ematen duen disko horietako bat da Wet Leg (taldearen izenak, auskalo egia den, jatorria omen dauka Wighteko biztanleek Britainia Handitik datozenei ezarritako gaitzizenean, irlan lehorreratzean –uretan– sartu ohi duten hanka gogoan). Ez galdu!

(PS. Ez naiz Grammy bezalako sariei berebiziko balioa ematen dieten horietakoa, baina onartzen dut poztu nintzela jakitean, artikulu hau argitaratu eta aste batzuetara, Wet Legek halako bi eraman dituela azkeneko edizioan: “album alternatibo” onenarena, eta “aktuazio alternatibo” onenarena, “Chaise Longue” kantagatik. Pixka bat lasaiago geratu nintzen, album hau Elefanteen Zimiteriorako atal honetarako aukeratzean akaso pixka bat arriskatzen nintzela pentsatu nuelako, artikulua idaztean…).

Kate Bushen hiru disko (extended version)

[Nire “Hiru disko” saila berpiztu dut, duela gutxi, Berria egunkariko Kultura sailaren esker oneko laguntzari esker: oraingoan “Elefanteen zimiterioa” izenburupean, iraganeko poparen eta rockaren munduko hiru album gogoratzeko ariketarako metafora egokia izan daitekeelakoan. Kate Bushekin hasi nintzen]

Badakit: ez da aho guztiendako elikagaia, eta nire hiru diskoen saila honela berpiztea, are gehiago rockaren heriotza gero eta gertakari nabarmenagoa delarik, ez da ziurrenik egin nezakeen mugimendurik inteligenteena. Gainera, EZ dut aukeratuko zein eta azken aldi honetan fama itzuli dion The Hounds Of Love albuma (1985), Netflixeko Stranger Things telesaileko laugarren denboraldiak belaunaldi berriei deskubriarazi diena kantaria, “Running Up That Hill” abestiaren bitartez hain zuzen (berrogeita lau urteko karreraren ostean lehenengoz iritsi da Estatu Batuetan zerrenden lehenengo postura… 2022an!). Baina Kate Bush (Bexleyhead, 1958) nire betiko idoloetako bat da, eta ez zait horren okerra iruditzen honela hastea, artista eszentriko samar batekin… edo hori uste nuen nik, behintzat, Britainia Handian jarraigo zabala (eta nahikoa transbertsala) biltzen duelako (gurean Benito Lertxundi batek edo Espainian Raphael batek elkartu dezaketenaren gisakoa), han izan naizenetan konprobatu ahal izan dudan bezala, harridura pixka batez. Dena delako ezohikoa Bushengan: arrakasta goiztiarra, ahots haluzinagarria, menderatzen dituen diziplinen aniztasuna, bere karreraren gainean aurki lortu zuen kontrol osoa, zuzeneko espektakulurako dauzkan dohain teatralak (eta zuzenean jotzeko erakutsi duen gogogabetasun historikoa: bi kontzertu-sail baino ez ditu eskaini, bata 1979an, eta bestea 2014an), estudioko grabaketetan bilatzen duen perfekzionismoa, isilaldi luzeak. Argitaratu dituen disko (ofizial) guztietatik (hamalau: hamar estudioko, bi zuzeneko, bi konpilazio), hona nire hiru kutunak.

The Kick Inside, EMI, 1978

Ez baita oso normala, ezta gutxiago ere, EMI bezalako diskoetxe (garai batean) ahalguztidunarekin kontratu bat sinatzea hamazazpi urte eskas dituzula. Egia da (glups) Pink Floydeko David Gilmourrekin grabatu zuela horretara eraman zuen maketa (Bush familiak, oso musikala, kontaktu onak zeuzkan mundutxoan), baina diskoetxearen talentu-ehiztariek zer edo zer sumatu izan ez balute, nekez egingo zuen aurrera kontuak: izan ere 1975ean grabatutako kanta haietako bik, “The Man With The Child In His Eyes” (gero single bihurtu zena) eta “The Saxophone Song”-ek, elepean amaitu zuten. Baina Bush zuhurra zen, eta, kontratua eskuan izanda ere, bi urteko tartea hartu zuen gainontzeko abestien grabaketari ekiteko: bere formazio musikala eta dramatikoa (Lindsay Kempekin, adibidez) osatu nahi zuen lehenago. Eta baita lortu ere: 1978 urtarrilean, “Wuthering Heights” bere estreinako singlearekin zuzenean igo zen Erresuma Batuko zerrenden lehen postura; aurreneko aldia zen emakumezko batek konposatutako eta interpretatutako kanta batek halakorik lortzen zuela. Hit guztiz estrainioa: Emily Brönteren Gailur ekaiztsuaken istorio ezin erromantikoagoa, erregistro ezin altuagoan eta (bideorako) koreografia ezin fantasiazkoagoarekin interpretatuta. Elepearen gainontzekoa antzeko bidetik doa: maitasuna (asko) eta estrabagantzia (ez gutxi), pianoak gidatutako melodiekin. Bitxikeria bat punka eztanda egiten ari zen aro betean. Agian hori da, bururatzen zait, gakoetako bat: punkaren punka izan zen, nolabait.

P.S. Artikulua idatzi ondoren Kate Bushen biografia berri baten iruzkina irakurri nuen The Guardian egunkarian. Eta bertan, anekdota esanguratsu bat, The Kick Inside honen azkeneko konstatazio arriskutsua (Kate Bush punkaren punka izan zela) berresten duena, zeharka: nola “Wuthering Heights” singlearen lehenengo miresleetako bat nor eta John Lydon bera izan zen, hots, Sex Pistols taldeko kantari (ordurako ohi) Johnny Rotten, jadanik afterpunkerako bidea egiten ari zena (laster PIL taldea sortuko zuen Lydonek).

Never for Ever, EMI, 1980

Lehenengo diskoa, ekarri zuen guztiagatik, saihestezina zen zerrenda honetan, baina hau, Bushen hirugarrena, arrazoi pertsonalagoengatik ekartzen dut hona: nik honekin egin nuen artistaren ezagutza, institutuan nenbilela, eta seko errendituta utzi ninduen. Musikalki konplexuagoa da: nabaritzen da Bush Fairlight CMIarekin jolasten hasi dela, sintetizadore bat bere hurrengo bi diskoetan, The Dreaming eta The Hounds Of Love arrakastatsuan are protagonismo handiagoa izango duena; ez dezagun ahaztu synthpoparen hastapenetan geundela, eta Bush, estilo horretatik urrun ibilita ere, Zeitgeistaren haizeek nondik jotzen zuten sumatzen jakin zuela… Ze, izan ere, abeslariak erbitzat saltzen digu katua: funtsean rock progresiboko disko bat zena (estiloren batean kokatzekotan, hor sartu beharko genukeelako), pop gisa pasarazi zigun, rock progresiboa (edo sinfonikoa, hemen ezagutzen zen bezala) erabat desprestigiatuta zegoen une batean (jokaldi bikaina). Bushek berak produzitu zuen diskoa, gainera, Jon Kellyrekin batera: hurrengotik aurrera bera izango da produktore bakarra (beste bitxikeria bat, garai hartako emakumezko artisten artean). Diskoa ederra da, neurrigabekeriara osoro emana, ipuin bilduma (fantastiko) on bat bezain askotarikoa, eta zaila zait kantaren bat azpimarratzea. “Babooshka” singlea, noski (beste pantasia bat, errusiazalea kasu honetan), “Breathing” (zientzia fikzio apokaliptikoa) eta, nire faboritoa, “Army Dreamers” minimalista (eta antimilitarista). Amets gozo eta gehiegizko bat, bai horixe.

P.S. Bushek 2010ko hamarkadara arte egin zuen kontzertu-bira bakarra, “The Tour of Life”, aurreko disko Lionheart eta honen artean egin zuen 1979an: horretan hasi zen jende aurrean aurkezten album honetan sartuko zituen kantuetako batzuk. Bolo sorta ikaragarria izan zen, musika,dantza, antzerkia, poesia etab. nahasten zituena, eta oso elaboratua, grabatuta gelditu diren irudiek aditzera ematen duten bezala. Dantza eta kantua behar bezala uztartzeko, Bush izan zen hari gabeko aurikular bidezko mikrofonoak lehenengo aldiz erabili zituen artista, geroago Madonna edo Peter Gabriel bezalakoek bere egingo zuten berrikuntza, egun guztiz ohikoa dena.

50 Words For Snow, Fish People, 2011

Eta, ondoren, lau estudioko disko, arrakasta otxenteroa, laprastada txiki bat (1993ko The Red Shoes, Princerekiko gehiegizko maitasuna isurtzen zuena, arriskutsua izan ohi dena Prince ez bazara, eta baita Prince izanda ere, maiz), eta isiltasuna: ez zuen beste disko bat argitaratuko 2005era arte (Aerial), nahiko ustekabean pasatu zena, oso ona izan arren. Bitarte horretan, amatasuna, karrera-hiltzaile ohikoegi hori, eta, zein britainiarra, erretiroa cottage batera. Baina 2011an itzulera harrigarria egin zuen: aurreko bi diskoetako kanta batzuk birgrabatu zituen The Director’s Cut izenekoan, eta kanta berrien beste bat eman zuen argitara, elurraren inguruko lan (nolabait) kontzeptual hau (beste keinu bat progresiboari, gai bakarreko albumen horren zalea…). Pianoak berriro hartzen du protagonismoa kanta luzeotan (ez dago ia zazpi minututik jaisten denik), baina bere karreraren hastapenetan baino sotilezia handiagoarekin, jazzaren mundura hurbilduz maiz (beren azken etapan Scott Walkerrek edo David Bowiek egin zuten eran, aldeak alde). Ahotsarekin ez du hasieran bezain muturrera jotzen, sakonera egiten du, baina hemen ere jakinduria handiagoarekin ari da Bush, bere baliabideak ederki administratzen daki. Disko lasaia da, amestia, tristea, baina neurriz. Lehenengo hiru kantak (“Snowflake”, “Lake Tahoe” eta “Misty”) marabilla bat dira, baina batekin geratzekotan, diskoari titulua ematen diona, zeinetan Stephen Fry aktoreak errezitatzen baititu, Bushek kantatu bitartean, inuiteraren mito hartatik abiatuta, balizko berrogeita hamar elur-moten izenak…

P.S. Bushek 2014an, hilabete batez, zuzeneko batzuk eskaini zituen Londresko Hammersmith Apollo antzokian. Sold out, zer esanik ez, “The Tour of Life” biran baino espektakulu askoz ere konplexuago eta teatralagoarekin. Tamalez, ez dute (oraindik) bideoan editatu, eta zuzeneko diskoaren testigantzarekin konformatu behar dugu (Before The Dawn, Fish People 2016). Bushek, independentzia alarde batean, ez zuen bere 1970eko hamarkadako lehenengo etapako kanta bat ere interpretatu (ezta “Wuthering Heights” ere, publiko guztia haren esperoan zegoen arren), baina, kurioski, ezta azken honetako asko ere: The Hounds of Love eta Aerial diskoetan oinarritu zen, eta, “Running Up That Hill” bezalako hit saihestezinak jo zituen arren (nola ez), disko horien pasarte progresibo eta kontzeptualenei eman zien lehentasuna. Funtsean rock sinfonikoaren aroko artista (kamuflatu) bat dela berretsiko lukeen zerbait. Fish People, bide batez, Bushen beraren diskoetxea da: garai bateko EMI abandonatuta, zirkulua osatu du artistak: ez da bakarrik interprete, konpositore eta ekoizle, baizik eta baita bere musikaren jabe osoa ere, azken produkturaino.