Zergatik ez nauen konbentzitu “Nevadako egunak”-ek

1.- Badakit gaizki egiten ari naizena, batez ere orain, eta are gehiago kontuan hartuta azken urteotan burutu ditudan “ukalondo-sartze” sonatuak, Kristalezko begi bat liburuarekin egin nuena bezala, hots, azken denboraldiko euskal literaturako lan iruzkindu eta laudatuenarekin, egilearen eta bere zale ugarien betiereko estimua irabaziz bide batez. Baina agian hauxe da hain zuzen unea, aurrekoan bezala nire iritzia gehiengoarena izateko inolako arriskurik ez dagoenean.

2.- Hala baita: Nevadako egunak, Bernardo Atxagaren azkeneko liburuak (Pamiela 2013), egileak eta bere familiak Estatu Batuetako Renon 2007ko abuztutik 2008ko uztailera egindako egonaldiaren kronika fikzionatuak (besteak beste), ez ninduen konbentzitu, batez ere irakurri nuen lehenengo aldian. Akaso, aitor dut, itxaropen handiak ipinita neuzkalako lan horretan, argitaratu aurretik iritsi zitzaizkidan albisteengatik: fragmentarioagoa izango zela, kronikatik bazuen arren ipuingintzak presentzia berezia izango zuela bertan, etab. Atxagaren ipuingintza bereziki estimatzen dudanez (Gizona bere bakardadean eta Soinujolearen semea nobela onak iruditzen bazaizkit ere, beti pentsatu dut prosaren alorrean Atxagaren benetako bokazioa ipuingilearena dela, bere hitzaldi eta saioetan behin eta berriro frogatu digun bezala), irrikaz espero nuen liburua. Agian ikasi behar dudan gauza bat da, liburuak irrikaz ez itxarotea. Liburuak, ez eta bestelakoak ere…

3.- Edonola ere, bigarren irakurraldian (hori ere aitortu behar dut) gusturago geratu nintzen. Alde batetik (eta horregatik ez zitzaidan batere kostatu bigarren aldiz ekitea) Atxagaren prosak euskal literaturan aurki daitekeen xamurrena eta eraginkorrena izaten jarraitzen duelako: zaila dirudiena erraza bihurtzen du egileak, eta hori ez da meritu makala, lan metatu asko baitago horren atzean. Baina ez bakarrik horregatik: bigarren irakurketak, esaterako, agerian utzi zizkidan pasarte ezberdinen artean loturak eta oihartzunak ezartzeko egileak erabili zuen aldamiaje sotila: horrek ere, deskubritu nuen, laguntzen du liburuaren jarioa trabagabe bilakatzen. Eta berriro ere disfrutatu nuen lehenengo irakurraldian bereziki onak iruditu zitzaizkidan narrazioekin: “Borrokaria” saileko lehenengoa (“Paulino Uzcudunen aita gogoan”, 118 eta hur.), “Salvador Dalíren egunerokoaren irakurketa (ipuin siniestroa)” (288 eta hur.), eta indigenen lurretan zehar egindako bidaia larrigarria, zeinetan narratzailea eta bere familia gasolinarik gabe geratzeko zorian baitaude ezerezaren erdian (“L.-ri mezua. Kayenta (Arizona), 2008-03-26”, 315 eta hur.); oroitzapenetan oinarritutako narrazioetatik kronikaren enbor nagusitik at geratzen den narratzailearen amaren ingurukoa azpimarratuko nuke, “Azken pieza” atalekoa hain zuzen, batez ere herriko eta Eibarko kontuei buruzkoa. Lehengo egunean adiskide on batek komentatzen zidan Julian Barnesen liburuei buruz, hobeak edo ez horren onak izanda ere (nahiko idazle gorabeheratsua iruditzen baitzaigu Barnes) beti egiten dutela konpainia, eta hori gertatzen zaie Atxagarenei ere, konpainia ona direla. Are gehiago, honek bezala, irakurlea horren erraz eramateko dohaina izanda.

4.- Arazoa izan dut liburuak eramaten nauen lekuarekin, ordea. Ez baitut oso argi ikusi nora daraman Nevadako egunakek. Agian generoen aniztasunagatik da: une batzuetan kronika gailentzen da, beste batzuetan nobela, beste batzuetan oroitzapenen bilduma, edo egunerokoa; saiakera edo hausnarketa laburra ere presente dago; ametsen kontaketak ere badauka bere lekua. Nahiz eta publizitateak (gaztelaniazko edizioaren kasuan batez ere) eta liburuaren beraren azkeneko parteak nobela nagusitzen dela ematen duten aditzera. Eta nobelak, edo nobelaren zati esanguratsuenak behintzat (Renon narratzailearen bizitokiaren inguruan gertatzen diren bortxaketa, bahiketa eta hilketen inguruko intrigazko tramak, Brianna Denison neska gaztearen benetako gertakariaren inguruan antolatua), nire ustez, ez du funtzionatzen: oso tantaka eskaintzen zaigu hasieran (hainbeste ezen lehenengo pasadan, apenas ohartu nintzen: bigarren irakurketan adiago egon nintzen seinaleekin), azelerazio-kolpe bat jotzen zaio liburuaren azken laurdenean, eta modu aski traketsean (“Azken afaria Renon” atalean, 389 eta hur.) ematen zaio askapena. Genero-literatura egitea oso ariketa zaila izan daiteke, eta apika egia da Atxagari ez zaiola gehiegi interesatzen, baina behin horretan sartuta irudipena daukat beste koska bat estutu zezakeela alor horretan (Gizona bere bakardadeanen egiteko gai zela frogatu zuen bezala, alegia).

5.- Onartzen dut bestalde (eta hau agian nire arazoa da) eragozpenak dauzkadala, oro har, bidaia-literatura dei daitekeenarekin, nahiz eta badakidan sinplifikatzen ari naizela, liburu honen kasuan (kontuaz mintzatu naiz jadanik, adibidez “Bidaia-literaturaren aurka” artikuluan, Animalia disekatuak, Utriusque Vasconiae 2005, 47-50): gaur egungo garaietan gero eta zailagoa bihurtzen ari da hitzaren bitartez paraje baten berri ematea, are gutxiago Estatu Batuak bezalako eszenatoki eta gizarte batena, zeinari buruz informazio asko baitaukagu, mila bidetatik iristen zaiguna. Gogorarazi zidan, neurri batean, duela urte dezente Paloma Díaz-Masek argitara emandako Una ciudad llamada Eugenio (Anagrama, 1992), Estatu Batuetako unibertsitate bateko egonaldiaren notiziaren inguruko liburu bitxia eta, nire ustez, huts egindakoa. Lan hartan bezala, narratzailearen kronikak ez digu ia ezer deskubritzen (ez behintzat niri), eta, kenduta pasarte batzuk (zeinetan narratzaileak tentsioa injektatzen asmatzen baitio bidaiaren kontaketari, aipatu “Kayenta (Arizona), 2008-03-26” horretan bezala), irakurleak inpresioa har dezake ez diotela ekarpen berezirik egiten lanaren garapenari (horretan paradigmatikoa iruditzen zaizkit, esate baterako, “Sonic Arrow ibilgailuaren bila” atala, 97 eta hur., edo San Franciskorako bisita, 226 eta hur.); paisaien deskripzioaren epikak, gainera, ez nau sekula gehiegi hunkitu. Bidaiaren kronika, ordea, liburuaren bizkar-hezurretako bat da, eta, ondorioz, nekez saihestu dezake irakurleak. Eta niri oztopo bihurtu zait, behin baino gehiagotan. Bestalde, bidaia-liburuarekin nolabait lotutako kronika politikoak (Obamaren eta Clintonen mitinen ingurukoak, edo “terrorearen aurkako” gerrako soldaduaren hiletarena) nahiko interesgarriak dira, eta eskertu behar zaio Bernardo Atxagari egunkarian argitaratu bezala kontserbatu izana, frogatzen dutelako oso bista ona duela (Obamari buruz ematen duen iritzia oso da zorrotza, eta Berriako jatorrizko kronika bilatzera abiatu nintzen, ikusteko ea pasatutako denboran zer edo zer erantsi ote zion, baina oso zintzoki jokatu du egileak, eta, edukiaren ikuspegitik, hantxe dago dena). Baina, berriz ere, liburutik “atera” naute, neurri batean, haietara iritsi naizenean.

6.- Badaukat beste arazo generiko bat liburuarekin. Argitaletxeak, prentsak eta kritikari batzuek azpimarratu dute egilearen liburu “pertsonalena” dela, eta, izan ere, ez litzateke lekuz kanpokoa “niaren literaturen” markapean ezartzea, neurri batean eta parte zabal bati dagokionean behintzat. Izan ere, egileak berak azpimarratu du inoiz (batzuetan benetako izenak eta beste batzuetan fikziozkoak erabiltzeari buruz) badagoela kronikaren partea eta nobelaren partea, nolabait, eta horrek ezberdin jokatzera eraman duela kasu batean eta bestean. Eta irudipena daukat alor biografikora, “benetan gertatutakora” edo nolabaiteko “egiara” (are egia historikora) hurbiltzeko ahalegin horrek, oztopoak ipini ahal izan dizkiola alde nobeleskoaren garapenari, edo garapen posibleari behintzat. Adibide bat Paulino Uzcudun boxeolariaren istorioarekikoa iruditzen zait: “Borrokaria” osatzen duten hiru azpiataletan hobekien funtzionatzen duena, nire ustez, gorago aipatutako aurrenekoa litzateke (“Paulino Uzcudunen aita gogoan”), hots, ipuin tradizionalen ildoa maisuki moldatuz probesten duena (iruzkin hau idatzi ondoren ohartu naiz El Culturaleko Ricardo Senabreren iritziarekin nahiko bat natorrela puntu honetan); hurrengo biek, ordea, ez zidaten arrasto bera utzi: ez “Borrokaria prentsaren aurrean” grisak (Renotik hurbil 1931an Uzcudunek emandako prentsaurrekoaren berreraikuntza, 129 eta hur.), ezta “Paulino Uzcudunek utzitako irudiari buruzko gogoeta” ere, Estatu Batuetatik eta batez ere gerra zibilean eta lehen frankismoan Uzcudunek utzitako arrasto ilunaren inguruko hausnarketa laburra (135 eta hur.), zeina irakurle hau behintzat gosez utzi baitzuen, horren garapen narratiboa (ipuin moduan, edo are nouvelle gisa) literarioki urrunago hel zitekeela iruditzen baitzait. Baina Atxagak berak aipatu izan du inoiz gauza batzuk (gerra garaiko eta osteko errepresioarekin lotutakoak, aditzera eman duenez) ezin direla oraindik argi kontatu: agian hortik istorioa beste bide batetik narratzeari uko egiteko erabakia; nik, ordea, fikzioaren bitartez kontatzeak merezi zezakeelakoan nago, horrela “Borrokaria”-ren hasiera bikaina biribiltzeko. Oro har antzeko gertatzen zait La Salle eskola garaiko kirol oroitzapenekin eta guatekeetako eta lehen maitasunezko girokoekin: zer edo zer falta zaie, klik bat, norabide bat liburuaren planaren barruan, guztiz biribil gertatzeko (nahiz eta bertan benetako perlak aurki daitezkeen, narratzaileak maite duen neskarekin hizpidea izateko bere lehengusuaren heriotza tragikoa “erabiltzen” duenean bezala: “Lasaitu egin nintzen. Cornelierekin neukan arazo bat hizketarako gaia zen. Jose Franciscoren heriotzak lagundu egingo zidan gure aurreneko hitzorduan”, 203 orr.). Eta berdintsu, orobat, Policarpo eta Adrianen istorioarekin (335 eta hur.), zeinaren estatusa (niri behintzat) ez zait oso argi geratu “kronika/oroitzapenaren aldearen” eta “nobelaren aldearen” artean: kasualitateen metaketak eta (une batzuetan) dramara gehiegi lerratzen den tonuak eragozpen gehiegi jartzen dizkiote, kasu horretan, egiantzekotasun literarioaren lorpenari. Bestalde, bidaia literatura, kronika pertsonala eta egunerokoa gurutzatzen diren puntuan idazleak izan dezake, maiz, gertakari guztiei garrantzia berdina emateko tentazioa, literatur ikuspegitik ekonomikoa suerta ez daitekeena, batzuetan: halako inpresioa hartu dut pasarte zenbaitekin, gorago aditzera eman dudan bezala. Baina, berriz ere, hauek guztiak nire keriak izan daitezke: nobelaren bila (fikzioaren egiaren bila) gehiegi abiatutako irakurle baten keriak alegia.

7.- Heriotzaren presentziak liburu guztia zeharkatzen du, eta hunkigarria da, batez ere narratzailearen gurasoen ingurukoaz ari denean. Baina kontaketak ez du galtzen horregatik naretasuna, niri benetan erakargarria egin zitzaidan zerbait, bigarrenez irakurtzean batez ere. Beste presentzia handia beldurrarena da, ordea: narratzaileak Estatu Batuetako gizartearen egungo eraketak transmititzen dio beldurra islatzen du behin eta berriro, liburuan zehar (gehienetan, baina ez soilik, aipatu intrigazko trama nobeleskoarekin lotuta). Eta esan beharra dago modu eraginkorrean azalarazten duela kontakizunean zehar, detaile askorekin (familiak logelen disposizioa aldatzen duenean bezala, besteak beste). Baina, aipatu ditudan beste gai batzuekin gertatzen den bezala, beldurrarena noraezean gelditzen da, neurri batean, liburu honetan, eta, gainera, niri erreparo ideologiko pixka bat eman dit presentzia horren trataerak: beldurra, totem estatubatuar hori, nonahi azaltzen da, baina apenas jartzen da zalantzan nobelan zehar; narratzaileak onartu egiten duela esango nuke, ez duela horren inguruko hausnarketan edo kritikan sakontzen, eta egiten saiatzen denean (basamortuko presoen inguruko pasartean eta horren ondoriozkoetan, 44 eta hur.) ez dituela gauzak argiago uzten. Finean, egoeraren onarpen bat dagoen inpresioa eman dit, eta amaierako atalak (“Albisteak”, coda gisa funtzionatzen duenak, 435 eta hur.), soilik Brianna Denisonen hiltzailearen atxiloketaren, epaiketaren eta heriotza-zigorraren inguruko egunkarietako berriez osatuta dagoenak, hori konfirmatu egin zidan, neurri batean. Hots, inpresioa izan dut kontserbadurismo kutsu batekin topo egin dudala testuinguru horretan, eta horrek deseroso sentiarazi nau, tamalez.

8.- Hau guztia lagin bat besterik ez da, noski. Liburu luzea da, landua, eta ertz asko dituena: argi daukat horietako gutxi batzuei baino ez diedala heldu iruzkin oso partzial honetan.

9.- Baina, nire iritzi gorabeheratsua alde batera utzita, zinez poztu nau liburuak 2014ko Euskadi Saria eraman izanak (nire hautagai nagusia beste bat zen arren, Xabier Montoiaren Azken afaria, baina argi dago oso gutxitan asmatzen dudala sariekin: epaimahaietan aritu naizenean nik proposatutakoek ez dute ia sekula suerterik izan…). Eta poztu egin nau (liburuaren azken aldiko errekonozimendu orokorrak bezala) frogatzen duelako, neurri batean, Atxaga hor dagoela oraindik, eta ni Atxaga behar dugula pentsatzen duen horietakoa naiz. Eta bazter batzuetan egosten ari ziren nolabaiteko konspirazioaren teoriaren inguruko hipotesiei ere arnasa kentzen dielako, Atxaga baztertuta edo modaz pasata ote zegoen planteatzen zutenak eta nik, haien berri izan nuenean, sinesgogortasun ez gutxirekin hartu nituenak: Atxagak gure nazioarteko idazlerik sarituena eta itzulitakoa izaten jarraitzen baitzuen, eta gure artean oihartzun handia izaten (bere hitzaldi eta emanaldietara joatea besterik ez dago frogatzeko deialdi-botere handia daukala beti ere). Ez, nik uste dut hasierako harrera ustez epel hura Atxagaren figurari zaion errespetu handiarekin dagoela lotuta, hain zuzen ere, eta ez Atxagaren kontrako ezkutuko kanpaina batekin. Esango nuke euskal irakurle gehienak, guztiak ez esatearren, desiratzen geundela Atxagak obra handi bat argitara zezan, eta hasierako irakurle batzuek atzera egin genuela halakorik aurkitu ez genuela begitandu zitzaigunean.

Izan ere, nik ia hamar hilabete eman dut artikulu hau idatziko nuen ala ez erabakitzen.