[Duela hilabete batzuk, covidaldiaren dezente aurretik, beheko testuan kontatzen dudana jakin nuenean, Volgako Batelariak aldizkarian behin baino gehiagotan erabili genuen elkarrizketa pseudoplatonikoaren eredua dorpeki birziklatu eta honako honen lehenengo bertsioa idatzi nuen. Argitaratzeko ordua iritsi zenean, atzera egin –bertan azaltzen diren arrazoiengatik–, eta testua berrogeialdian uztea erabaki nuen –“berrogeialdian”, to/ño ironia erretroaktiboa–. Orain, Hegats aldizkariaren zenbaki hura oso aspaldi aurkeztu zelarik, eta, ondorioz, honek ezertarako balio ez duenez, blogean ere argitara emateko erabakia hartu dut, aldaketa batzuekin, beti bezala].
Zigor.- Luzio! Zenbat denbora! Baina, zer egiten duzu hemen? Ez zintudan halako leku batean irudikatzen…
Luzio.- Zelako sorpresa, Zigor. Gaur apenas izan naiz gai ezer sabeleratzeko, baina azkenean, badakizu, gorputzak bere eskaerak inposatzen ditu, eta, kartela ikusi, eta entsalada bat jatera sar nintekeela otu zait…
Z.- Entsalada bat? Ez zinen beganoa egingo baina… Ondo gogoratzen zaitut sekulako txistorra bokadiloak irensten, garai batean, eta baita tripakiak ere, saltsa bizkaitarrarekin, oker ez banago…
L.- Beganoa ez, baina bai begetarianoa; beganoa izateak koherenteegia izatera behartuko ninduke, ziurrenik, eta, ondorioz, oilaskoak eta oiloak eta abar amnistiatzen jardutera. Hori bai, hala egitekotan, agian ez nintzatekeen hasiko Errekaleorrekoetatik, baizik eta Grupo Sada edo Explotaciones Agropecuarias Sakana SL-koetatik, edo Pollos Oikina-koetatik, adibidez.
Z.- Badakit zertaz ari zaren. Baina, neurri batean, eta beganismotik edo animalien askapenaren aldeko mugimendutik oso urrun sentitzen naizen arren, esango nuke baduela zentzua, ezta? Errekaleorren gertatutakoak, diot. Hurbilen sentitzen zutenari kritika egin nahi izan diote, akaso, ekintza horrekin, ez duzu uste? “Etxekoa” jartzea auzitan, kanpokora jo aurretik…
L.- Ez dakit, Zigor, agian hala izango da. Baina ni, horixe, begetarianoa naiz soilik. Batzuetan pixka bat flexi, egia esan. Baina aurrerapauso etikoak emateko prest beti.
Z.- Edonola ere, Luzio, lekuz nahastu zarela uste dut, hau gin-tonicetan espezializatutako taberna baituzu, eta ez nolanahikoetan… Kanpoko afixa, izan ere, ez da…
L.- Hara. Ba eskatu egidazu gin-tonic bat orduan, inporta ez bazaizu. Faunarik gabeko flora gehien daramana, mesedez. Total…
Z.- Amorratuta dirudizu, eta ez da hori nik gogoan dudan aspaldiko Luzioren umorea, preseski…
L.- Agian ez naizelako Luzio; ez aspaldiko Luzio hura behintzat, Zigor maitea. Baina ez nago haserre. Haserre baino, goibel nago. Triste samar.
Z.- Zer dela eta?
L.- Ez dakit jakin duzun nori eman dioten Euskal Idazleen Elkarteko Hegats aldizkariaren hurrengo zenbakiaren zuzendaritzaren ardura.
Z.- Mikel Antzari, ezta?
L.- Eta ez zaizu deigarria egiten?
Z.- Deigarri egin beharko litzaidake? Idazle bat da, EIEn izena emanda dauden beste dozenaka idazle bezala.
L.- Hain zuzen ere: ez al zaizkizu maila bereko edo garaiagoko dozenaka eta dozenaka beste izen bururatzen halako ardura ikusgarri bat eskaintzeko?
Z.- Konparazioak gorrotagarriak dira.
L.- Baina etengabe egiten ditugu kulturaren arloan.
Z.- Adostasun batera iritsi gabe sekula.
L.- Hala da gehienetan, salbu eta kanonaren erpinean kokatutako izen ukiezin batzuen kasuan, eta behin-behinean ia beti. Baina ez dut uste Antza horien artean dagoenik. Egia da bere prosazko lanek badituztela aldekoak; tartean Harkaitz Cano eta Beñat Sarasola bezain ilustreak. Baina baita gaitzesleak ere, ikuspuntu literario batetik kritikatu dutenak; izan ere, oraintxe bertan bere Atzerri argitaratu dute gaztelaniaz, huts egindako nobela bat, zalantza asko sortzen dizkidana bere mailari dagokionez.
Z.- Bai, Zazpikan itzulpenaren kontura atera dioten elkarrizketa irakurri dut duela gutxi. Ona, ezta?
L.- Galderak bai, behintzat: onak eta ausartak; hori aitortu behar zaio kazetariari. Erantzunetan, ordea, ihesaren maisu bat izaten jarraitzen duela erakusten du Antzak: autofikzioaren erabilera justifikatzeko argudiatzen duenak ez dauka hanka ez bururik. Eta «egiarik ez dagoela» dionean, ufa, harrapa ezazu.
Z.- Ni nahiko ados nago berarekin aurrera begiratu behar dela aldarrikatzen duenean, eta ez atzera.
L.- Ja. Baina, orduan, zer egiten dugu arroiletan dauden Gerra Zibileko fusilatuekin: Aranzadik indusketak egiten jarraitzeari uko egin beharko lioke? Eta zer Martín Villaren kontrako kereilarekin, bertan behera utzi? Horiek ere baztertu behar ditugu, «iragandakoa gainditu eta aurrera begira jartzeko»? Ezin da gauza batzuetarako memoria historikoa eskatu, eta beste batzuentzat, hurbilagokoentzat gainera, ez. Edonola ere, eta Antzaren produkzioaren kontuarekin jarraituz, eta Atzerri alde batera lagata, gehituko nuke, Ametsak ere zain bere poema liburuari dagokionean, poesia zale on bati baino gehiagori entzun diodala argudiatzen argitaletxeak ez zukeela inoiz halako mailako lanik publikatuko, sinatzen zuenak sinatuta iritsi izan ez balitz.
Z.- Zer iradokitzen ari zara hori guztiarekin, Hegats zuzentzeko ardura eman badiote ez dela bere literatur jardueraren kalitateagatik izan, beste zerbaitegatik baizik?
L.- Zuk zeuk esan duzu.
Z.- Martuteneko kartzelako ihesaldiko ekintzagatik?
L.- Horregatik da batez ere zirkulu batzuetan oroitua, noski. Ez zaizkio hainbeste gogoratzen, ordea, erakundearen bere balizko ardura politikopean gertatutako beste batzuk, Miguel Ángel Blanco, Ernest Lluch edo José Luis López de Lacalleren hilketak bezalakoak. Besteak beste. Eta bururatzen zait, aipatu duzun elkarrizketan Antzak berak zioen bezala, ez badago egiarik, dena bada fikzioa: fikzio bati erantzuteko hil egiten zuten, hain zuzen? Ze orduan agian sonetoak idatzi beharko zituzketen, ez jendea benetan erail, lagun batek esaten zidan bezala…
Z.- Bale, bale. Baina ez al zara injustua izaten ari? Azken batean, kitatu egin du, eta soberan, gizartearekiko zeukan zorra, ez duzu uste? Zer egin behar du, sator-zulo batean ezkutatu, ala? Bizian lurperatu? Ez al zinen zu, bestalde, esaten zidana, aurreko batean, egilea eta pertsona desberdindu behar direla?
L.- Eta, zuk, ezin zenuela berdin ikusi jada Woody Allenen film bat, jakin dena jakin ondoren?
Z.- Ez atera nire hitzak testuingurutik, Luzio: gizon nagusien eta neska gazteen arteko “harremanen” gaia ukitzen zuten filmen kasuez ari nintzen, espezifikoki. Ez nintzen orokorrean ari, baizik ezin nituela berdin ikusi Manhattan edo Irrational Man bezalako pelikulak, adibidez…
L.- Eta bere itzulera literarioaren osteko Antzaren lan guztiak zertaz ari dira, ez bada hizpide dugun euskal gatazkaz eta bere ondorioez…? Ergo…
Z.- Edonola ere, Luzio, bera izan zen, itxura guztien arabera, ETAren desmobilizaziora eramango zuen planaren bultzatzaileetako bat…
L.- Litekeena da, baina, gorpuztu bide zuena gorpuztu ondoren, hots, ETAren buruzagitza politikoa erakundearen ekintzen gizarte-hedakuntzaren garaian, batzuek “minaren sozializazioarena” gisa izendatuan, hausnarketa kritiko bat agian ez, baina nik eskertuko niokeen profil baxuagoaren hautua egin izan balu espetxetik atera ostean. Baina hori desio, itxaropen pertsonal txatxu bat besterik ez da, aipatu poemategiak argi uzten baitzuen ez zela hori hartu asmo zuen ildoa. Eta guztiz zilegi da, bere aldetik. Kezkatzen nauena da EIE bezalako erakunde batetik egiten zaion aitortza, enkargu hori emanda.
Z.- Tira, Luzio, ez zaitez estupendo jarri, ondo baitakit aspaldi ez zarela EIEko kide: zer axola dizu horrek?
L.- Ez da hori kuestioa: onura publikoko erakunde bat da EIE, bere bazkideen kuotetatik ez ezik, guztion dirutik elikatzen dena –ondo deritzodan, eta askotan interes handikoak begitantzen zaizkidan ekintzak eta programak aurrera eramateko, esan dezadan bidenabar–. Edonola ere, zer irudituko litzaizuke, nik zer dakit, Asociación Colegial de Escritores de Españak bere aldizkariaren eduki-ediziorako Rafael Vera hautatuko balu arduradun? Bai, Segurtasun Estatu Idazkaria izan zena GALen garaian. Ez al zinatekeen asaldatuko?
Z.- Ez absurdoraino txikitu kontua, Luzio.
L.- Ez naiz egiten ari: Vera nobela baten egilea da, El padre de Caín, Telecincoko telesail bihurtu zutena, alajaina. Euskaraz idatziko balu, nahikoa eta sobera Euskal Idazleen Elkarteak bazkide gisa onartzeko…
Z.- Baina ez ezazu konparatu…
L.- Ez al zara zu esan duzuna, lehenago, maila literarioen eztabaidan ez dagoela sekula adostasun batera iristerik, Zigor?
Z.- Bai, baina desberdintasun handi bat dago: Antzak kultur munduan lekua eginda zuen ETAn hasi zenerako, eta Vera estatu terrorismoa praktikatu ondoren bihurtu zen idazle. Idazle-edo.
L.- Faktoreen ordenak ez du emaitza aldatzen.
Z.- Kasu honetan nik uste dut baietz.
L.- Edonola ere, susmatzen dut Espainian nekez gertatuko litzatekeela Verari horrelako ardura bat ematea: bere aldekoak izango ditu, eta ez nolanahikoak. Baina ez dut uste idazleen elkarte batek horrelako enkargua emango liokeenik sekula. Hemen nahiko normalizatuta daukagu, ordea.
Z.- Seguru zaude espainolek ez luketela halakorik egingo? Ba nik oso kapaz ikusten ditut. Ez dakit zurea optimismoa den, edo inozokeria hutsa.
L.- Touché. Baina zalaparta sortuko litzateke, sektore batzuen aldetik sikiera. Hemen, ordea, isiltasuna izan da nagusi.
Z.- Bueno, Telecincok telesaila egin eta ordainduko zion. Eta inork ez zuen protestatu, Espainian. Bueno, lau katuk, beti bezala.
L.- Ez da gauza bera, baina beinke. Edonola ere, hura gaizki dagoela pentsatzen badugu, hau ere bai, ezta? Gainera, hau gure kontua da: honetaz guri dagokigu eztabaidatzea, edo, gutxienez, zalantzan jartzea. Nola esan duzu lehenago? “Etxekoa” jarri behar dela auzitan, ezta?, kanpokoa kritikatu aitzin…
Z.- Bueno, bueno, ez esan tontakeriarik, Luzio. Nekez aurkituko duzu munduan espainolek beren estatu terrorismoarekin erabili dutena baino inpunitate handiagorik.
L.- Ez dut ukatuko. Baina nik esan nahi dudana da halako erabaki batek, gurean, eztabaida sortu beharko lukeela, gutxienez.
Z.- Zergatik? Haien kontua da, azken finean: euskal idazleena. Elkartean izena emanda daudenena…
L.- Eta egon, badago haien artean eztabaida. Baina itxia, zirkulu txikietan. Isila, ohi bezala. Idazle batzuek, bederen, uko egin diote aldizkariaren zenbaki horretan kolaboratzeari…
Z.- Ikusten?
L.- Baina eztabaida mota horrek ez ditu afaltegien muga estuak gainditzen. Eta, edozein modutan ere, eztabaida, iradoki dizudan bezala, oinarrian daukan gizartearena ere izan beharko litzateke. Euskararen gizartearena.
Z.- Agian ez dagoelako eztabaidarik, zu bezalako lau nahigabetuen artean izan ezik.
L.- Bai, agian. Behin batean Mikel Antzak, egin dizkioten elkarrizketetako batean, honako hau erantzuten zuen, kazetariaren entresakaren arabera: «Nirekiko deserosotasun handiagoa nabari dut politika arloan, kulturan baino. Neu ere deserosoago nago hor» (Berria, 2020ko martxoaren 15a, 21. orr). Nik, alderantziz, eta agian xaloki, nahiago nuke oraingo politika munduan pixka bat erosoago egongo balitz, eta kultur munduan gutxienez eragozpentxo batzuk nabarituko balitu. Batzuon aldetik, behintzat.
Z.- Ez zara pentsatzen ariko aferaz artikulu bat idaztea, ezta?
L.- Ez dakit oraindik.
Z.- Zuk uste duzu artikulu batek deserosoago sentiaraziko lukeela?
L.- Ez dit hainbeste axola berak pentsa dezakeenak, euskararen gizartean eztabaida eragiteko izan dezakeen ahalmenak baizik. Edo ahalmen ezak. Alde batera utzita gizarte horren mugetatik ateraz gero aferak izan ditzakeen oihartzun ilunak.
Z.- Zer esan nahi duzu?
L.- Suertea daukagula Aramburu, Savater eta enparauak horren alferrak izateagatik, euskara ez jakiteagatik, eta euskararen munduari kasu zipitzik ez egiteagatik.
Z.- Hain zuzen: ohartzen zara horretaz idatzita justu kontrakoa lor dezakezula, kontuaren gainean gehiegizko atentzioa erakartzea? Eta zertan lagun gaitzake horrek, gizarte bezala, aurrera egiten? COVITE eta Trifatxitokoak orroka hastea nahi duzu, kontua haien simaur-alorrera eraman dezaten?
L.- Beraz, isilik egon behar dugu “herriaren” etsaiek abantaila atera ez dezaten? Ez al zen egia iraultzailea? Ez al da egia, Agamenonek esan ala haren txerrizainak esan?
Z.- Euskararen eta euskal kulturaren galbidea baino nahi ez duten horiei argudio gehiago ematea gaizki iruditzen zaidala baino ez naiz esaten ari.
L.- Ez dakit ba. Gainera, beldur bat daukat, ez ote den Hegatseko kontu honengatik egindako hau bezalako edozein kritika “erasotzat” joko, “zentsura-ahalegintzat”-edo, asmoa hori ez bada ere, ezinegona agertzea baizik. Angel Errok bere Lerro etena lanean dioen bezala, batzuek gatazkaren literaturari egotzi nahiko lioketen nolabaiteko zaharkitzapen programatuari buruz: «Zeinen azkar joan nahi dugun. Erredentzioa eskainiko digun literaturarantz. Guapoak ateratzen ez garen argazkiak izaten dira errazenik zaharkitutzat jotzen ditugunak». Zalantza asko ditut, baiki, eta oraindik ez dut erabaki zer egingo dudan, artikulu hori idatzi ala ez. Eta, idaztekotan, ez dakit argitaratuko nukeen. Bakarrik dakit deseroso sentiarazten nauela honek guztiak, eta horregatik nagoela nagoen bezala.
Tira, bitartean, eskatuko al zenioke, faborez, tabernariari sardexka bat? Nire gin-tonicarentzako da, noski, zertarako bestela…?
[Artikulu honen bertsio bat Galde aldizkariaren 28. zenbakian argitaratu zen, 2020ko udaberrian]
Oharrak & Hondarrak 
Bo, Iban, generoari dagokionez (elkarrizketa pseudoplatonikoak) gaineratu nahi nuke hori dela, besteak beste, Galileok bere libururik ospetsuena idazteko erabili zuen genero bera. Liburu horregatik kondenatu zuten.
Beraz, beldur naiz inork kondenatu nahi bazaitu, berdin berdin kondenatuko zaituela, zalantzak gorabehera. Galileorekin egin bazuten, tira, zurekin ere.
Eppur si muove, haatik, esan omen zuen hark. Eta nik ez nuke asmatuko beste ezer hobeagorik esaten: euskal kultura mugitzen ari da, poliki, motel, gaizki, nahi dena, baina bizirik dago, besteak beste euskaraz horrelako testuak irakurri ahal ditugulako. Besteak beste, jakina.
Mila esker zure gogoeta idazteagatik. Tamalez, ez naiz gai hortik aurrera ganorazko ezer esateko, baina mila esker, hori bai.
Eskerrik asko, Pruden. zure hitzengatik. Ez nuen gogoan Galileoren liburuarena, eta arrazoi osoa duzu esaten duzun horetan. Nik errefentzia estuegia egin diot Volgako Batelariak-en batez ere Angel Errok erabili zuen ereduari, pertsonaia berberak probestu ditudalako (Luzio eta Zigor), baina, zer esanik ez, kontziente naiz elkarrizketaren baliabidearen tradizioaz. Helburuak, nire artikuluaren kasuan, mugatuagoak diren arren (uste dut nekez iritsiko nintzatekeela liburu oso bat idaztera “plantilla” hori erabiliz…). Besarkada bat.
Oso gogoeta mamitsua eta ausarta, Iban, eta, zeresanik ez, deserosoa. Edozein gizartetan gertatzen da kontu batzuetarako oso sentiberak izatea eta beste batzuetarako, aldiz, oso ahaztuorrak, edo, ez dakit, bihotz gogorrak. Baina kulturari gehiago eskatu beharko litzaioke, litzaiguke. Sentiberatasun edo enpatia gehiago. Zer pentsatu edo sentitu behar du López Lacalleren semeak, adibidez, halakoen aurrean eta halako isiltasunaren aurrean? (Bera aipatzen dut aurpegia jarri ahal diodalako, eta, gainera, euskaraz ederto dakielako).
Eta egia da gauza hauei aurrez begiratzea gogorra dela, eta nekatuta gaudela, eta handiegia dela tentazioa ondo agertzen ez garen argazkiok erretzeko edo kutxa batean sartzeko lehenbailehen, baina zuk diozun hau geratu zait buruan iltzatuta:
“Ja. Baina, orduan, zer egiten dugu arroiletan dauden Gerra Zibileko fusilatuekin: Aranzadik indusketak egiten jarraitzeari uko egin beharko lioke? Eta zer Martín Villaren kontrako kereilarekin, bertan behera utzi? Horiek ere baztertu behar ditugu, «iragandakoa gainditu eta aurrera begira jartzeko»? Ezin da gauza batzuetarako memoria historikoa eskatu, eta beste batzuentzat, hurbilagokoentzat gainera, ez”.
Eta bat nator zurekin: ez da kontua inor ostrazismora kondenatzea, baina ezta ere ikusgaitasun berezia edo ohore sinbolikoak ematea, kasu honetan literaturan, hori justifikatzen duen arrazoi literariorik gabe (jakina, azken hori subjektiboa da).
Poztuko litzateke Sokrates, bere metodoa oraindik ere jendea deseroso jartzeko eraginkorra dela ikusita. Eskerrik asko, Iban toga jantzarazi eta forotik paseoan pentsatzera eramateagatik.