Nobelen amaierez

Irudipena daukat nobelen amaieren gaia ez dela asko aipatzen, oro har. Eztabaida publikoan, diot. Behintzat ez nobelen hasieren, pertsonaien, egituraren edo arkitekturaren gaiak bezainbeste, ikerlarien eta idazleen arreta handiagoa erakarri ohi dutenak. Agian ez nintzateke horrenbeste harritu behar, nirea, ziurrenik, ipuinlari-mania horietako bat baita: jakina da ipuingintzan bukaeraren kontuak garrantzia erabatekoa duela, eta hika-mika, hipotesi eta teorizazio ugariren iturburu izan dela. Nobela beste unibertso bat da, alde horretatik.

Baina, edonola, nobelak ere amaitu egiten dira, noizbait, eta nonbait, egun batzuetan edo aste batzuetan zehar gu lagundu ostean. Eta, ondorioz, nobelak irakurleongan sortzen duen plazeraren portzentaje bat, behintzat, amaieraren egokitasunari edo desegokitasunari legokioke. Nahiz eta portzentaje horrek, zer esanik ez, ipuinaren kontsumoaren kasuan baino baxuagoa izan behar duen, derrigor. Eta, esan bezala, agian ez den horren inportantea: nire adiskide batek, adibidez, detektibe-nobela bat hartzean egiten duen lehenengo gauza amaiera irakurtzea da, zama hori gainetik ahalik eta lasterren kentzeko –hiltzailea nor demontre den jakiteko– eta istorioaren garapenaz, hedatzeaz ahalik eta hobekien disfrutatzeko, hori baita berari nobeletatik interesatzen zaiona, hain zuzen ere. Halakoak egiten dituen gehienetan zaputza hartzen du, zer esanik ez.

Nobelen amaieren auzia burura etorri zitzaidan Sara Mesa idazle sevillarraren Un amor irakurtzean (Anagrama, 2020), aldi batez landara bizitzera doan intelektual hiritarraren topikoaren gainean eraikitako aldaera zirraragarria –niri gogora ekarri zidan, besteak beste, eta nahiz eta oso ezberdinak izan, Carlo Leviren Kristo Ebolin geratu zen eta Bernardo Atxagaren “Hamaika hitz Villamedianako herriaren ohoretan eta bat gehiago”–. Mesaren nobela, Nat protagonistak inguruarekiko sentitzen duen talka eta arroztasun bortitzaren, hurkoarekin konektatzeko zailtasunen eta desioaren argi-itzalen ardatzen inguruan mugitzen dena, ikaragarri ona da: zehaztasun hotz batez kontatuta dago, eta oso abila da tentsioaren dosifikazioan.

Baina amaiera kaxkarra du nobelak, epifanikoa izan nahi duen horietakoa, baina deus ex machina ildoko irtenbide zabar samarra bihurtzen dena, azken batean –ez dut, bistan denez, hemen kontatuko, balizko irakurle berrien muzina ez aurreratzeko–. Orrialde bakarra da, baina Mesak ez du, nire ustez, asmatzen –inguruan galdetu dut kontuaz, eta antzeko inpresioa transmititu didate irakurle gehiagok–.

Eta, hala ere, berdin dio, nobelak handia eta oso gomendagarria izaten jarraitzen du, hain zuzen ere amaieraren zama, nobeletan, ez delako horren erabatekoa. Azken finean, Frank Herbert zientzia-fikzioko nobelagileak zioen bezala –eta berak dezente zekien horri buruz, Dune bezalako saga edo ibai-nobelen egilea zen neurrian–, «ez dago benetako amaierarik. Istorioa gelditzen duzun lekua besterik ez da». Ildo berean, baina arazoari buelta emanez, Louise Glück poetaren arabera iritsi beharko ginateke pentsatzera «ez dagoela amaiera perfekturik. / Amaierak infinituak dira, zalantzarik gabe. / Agian, behin hasiz gero, / amaierak besterik ez daude».

Unai Elorriagaren Iturria ipuin bilduma «nobelatuaren» amaierak (Susa, 2019) konfirmatzen dit intuizioa, neurri batean. Jakina den bezala, liburua osatzen duten narrazioak hari nobelesko batek elkartzen ditu, eta ipuinen egilearen bilaketan –izenburuko Iturria horrenean– zentratuta dago azken hori; egileak, bestalde, jolas metaliterario batzuk praktikatzeko erabiltzen du artifizioa. Ipuin liburu guztietan gertatu ohi den bezala, pieza batzuk besteak baino indartsuagoak dira, baina onak direnak –“Bederatzi egun” edo “Ortozik eta zikin” bezalakoetan pentsatzen ari naiz, besteak beste– euskal ipuingintzaren antologia nagusietan egoteko modukoak dira.

Edonola ere, ez da ipuinen bikaintasun hori interesatzen zaidana, gaurkoan, Elorriagaren liburutik, baizik eta bere hezurdura nobeleskoa –lanak nobelatik duena alegia–, eta, batez ere, bere amaiera. Itxura batean Un amor horrena bezain itsumustukoa eta deskolokagarria dena, eta, jakinaren gainean nago, irakurle bat baino gehiago zapuztu duena.

Ez da nire kasua izan. Alde batetik, amaiera on batek, ipuinean nobelan bezala, aldez aurretik irakurritakoa berrebaluatzera eraman beharko lukeelako, eta Iturriarenak, Un amorrenak ez bezala, ondo betetzen duelako funtzio hori. Baina, agian inportanteago, ezin hobeto egokitzen zaiolako liburuaren natura bereziari: erabat logikoa baita, nobela bihurtutako narrazio-liburu batean, nobelaren itxierak ipuingintzan horrenbesteko garrantzia duen ezusteko amaieraren teknika erabiltzea. Nobela gehienetan, aldez aurretik ondo prestatzen ez bada, desegokia suerta daitekeena, baina Iturrian nobelagintzak ipuingintzari egindako omenaldi gisa interpretatu daitekeena.

Eta eskertzen da.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2021eko maiatzaren 1ean]

Nobelaren alde

César Aira idazle argentinarrak zioen: “Batek beti espero ditu abentura handiak, intentsitate existentzial handiak, eta atzera begiratzen duenean, ohartzen da ez dela ezer gertatu, benetan. Literatura da ezereza hori zerbaitetan eraldatzeko modu bat”. Susmoa dut, testuinguruagatik, Aira sorkuntzari buruz ari zela hori esatean, baina nik uste dut erraz aplika dakiokeela irakurtzearen ekintzari, orobat. Baina zer, gainera, atzera ez ezik, aurrera begira ere ezer asko gertatzeko itxaropenik ez dagoenean? Bizitza bera, berrogeialdi honetan ematen duen bezala, suspenditu dela dirudienean? Literaturaren erabilgarritasuna, beharra, handitu egiten dela.

Baina ez edozein literaturarena, ohartu naiz asteotan. Eta ez nuen uste sekula hau esango nuenik, baina nobelaren alde hitz egin behar dut, hori izan delako konfinamendu neurriek ekarritako bizitzaren geldialdia leuntzeko hobekien egokitu den literatur generoa, nire kasuan behintzat.

Ipuinarekin saiatu naiz, bistan denez: zale handia naiz, eta banituen etxean, “itxaroteko ilaran”, zenbait ale tentagarri –paperezko liburuez ari naiz, zer esanik ez: nahikoa egon behar dugu bestela ere pantaila aurrean, gure beharrari telelanaz aurre egiteko zoriona edo zorigaitza izan dugunok, behintzat: literaturarako denbora, niretzat, liburuaren sinonimo da oraindik ere, eta, uneotan, are gehiago–. Lorrie Moore-ren Pájaros de América zen haietako bat, adibidez, baina, narrazio batzuk benetan zirraragarriak iruditu arren, ez ninduen asebete, liburu gisa; itzulpenaren desoreka txikitxo batzuei egotzi nien errua, halakoek gero eta gehiagotan egiten baitidate traba, irakurtzean. Mavis Gallant ipuingile kanadar klasikoaren antologia zabal batekin saiatu nintzen ondoren, baina emaitza antzekoa izan zen, eta, han hemenka mokadu batzuei ekin ondoren –ipuin bildumak saltoka irakurtzearen aldekoa naiz, oro har–, mesanotxearen azpiko estratuetara kondenatu nuen atzera liburua.

Ipuinek, azken batean, errealitatera, bizitzara itzultzera behartzen zaituzte, bakoitza bukatu ahala: ipuinak, genero gisa, irakurritakoa bizitzarekin erkatzera eramaten zaitu behin eta berriro. Eta bizitzarik ez dagoenean, hots, bizitza ohikoa baino geldialdi sakonago batek astindu eta bere bilakaera bera esekita geratu dela dirudienean, ipuinak, agian, bere ahalmenaren puska bat galtzen du. Bizitzaren ordezko bat behar dugulako, menturaz, testuinguru horretan.

Nik nobeletan aurkitu dut, alde horretatik, babesa. Irakurtzeari uzten diezunean ere hor jarraitzen dutelako, garatzen, hazten, orri-markatzailea utzi zenuen puntuan, eta zeure buruan. Aste hauetan, adibidez, Iris Murdoch-en Itsasoa, itsasoa irakurri dut, XX. mendeko nobelagintza britainiarraren gailurretako bat, fikziozko dramaturgo baten memoriak bezala hasi eta muturreko mundu berezi eta ia parodiko bat eraikitzen amaitzen duena, kostalde ingeles artegagarri batek menderatutako paisaiaren erdian. Eta, ondoren, George Eliot-en Middlemarch, Industri Iraultzak jotako hiri txiki baten eta bere landa distrituaren klase ertainaren eta altuaren disekzio koral ikaragarria egiten duen lana, nobela britainiar hemeretzigarrendarren ezkontzen eta ondareen ohiko topikoetatik abiatuta betiere. Oraintxe, behin baino gehiagotan hasi eta amaitu gabe utzi dudan Lev Tolstoi-ren Gerra eta bakearekin ari naiz. Guztiak, ohartuko zineten honezkero, zazpiehun orrialdetik gorako obrak.

Hots, nobelak, baina ez edozein nobela: itxialdi honetan irakurri dut, halaber, Ian McEwanen azkenekoa, Ni bezalako makinak, ukronia eraginkor bat, egilearengan ohikoa den bezala dilema moralak planteatzeko gaitasun nabarmena duena. Baina ez da gauza bera izan: nobela luze eta proteikoak izan dira hobekien egin didatenak konpainia, mundu propio oso bat sortzeko gaitasuna dutenak. Agian hori zelako haietan bilatzen nuena, une bitxi hauetan: bizitzaren “bikoizketa” bat, alegia. Laurence Cossé idazle frantsesak hitz hauek jartzen zituen Nobela ona bere lanean, aiton batek bere bilobari zuzentzen zizkion hitzetan, nobelaren generoaren garrantziaz gaztigatu nahi zuelarik hain justu:

“Guztia dauka bere baitan. (…) Nobeletan ez daude soilik ohiz kanpoko egoerak, hil edo biziko erabakiak, ataka handiak… Badaude, orobat, zailtasun arruntak, tentazioak, desengainu hutsalak. Eta, horri guztiarekiko erantzun bezala, giza jarrera guztiak, portaera guztiak, ederrenetatik hasita miserableenetaraino. Nobela bat irakurtzean, edozein, norberak galdetzen dio bere buruari: zer egingo nukeen nik? Horixe da galdetu behar diona bere buruari. Entzun ondo: bizitzen ikasteko modu bat da. Egongo dira helduak esango dizutenak ezetz, literatura ez dela bizitza, nobelek ez dutela ezer erakusten. Oker daude (…)”.

Nahiko ados nago dioenarekin, salbu eta “edozein” hori gehitzen duenean: ez, nobela guztiekin ez da hala gertatzen, ezta gutxiago ere. Cosséren lana bera, azalpen esanguratsu hori daraman arren, eta bere alibi metaliterarioa kontuan hartuta ere, edo horregatik hain zuzen –liburu denda bat zeinetan soilik nobela “bikainak” salduko baitziratekeen, literaturaren komertzializaziorako joera eragabeetatik miragarriki at–, oso ahula iruditu zitzaidan, salatzen duen kontsumo errazeko literatura light, adeitsu eta pretentsiodunaren eredu, paradoxikoki. Eta aipatu McEwanenak, askozaz ere hobea denak, ez banau guztiz asebete egunotan, frantsesarena are maskalagoa irudituko zitzaidakeen zirkunstantzia hauetan esku artean suertatu izan balitzait. Hori bai, McEwanen Hoben ordaina harrapatu izan banu, hots, honezkero irakurrita izango ez banu, balio izango zidakeela pentsatzen dut.

Benito Pérez Galdósek aldarrikatu zuen bezala: “Nobela bizitzaren irudia da, eta hura konposatzearen artea honetan datza: giza aiurriak, pasioak, ahuleziak, handia eta txikia, arimak eta fisonomiak, osatzen eta inguratzen gaituen espiritual eta fisiko guztia erreproduzitzean”. Nobela totala alegia. Halakoak izan dira, ohartu naizenez, egunotan nire gogoa bahitu dutenak.

(Eta, azken batean, nobela hitzaren etimologiak, literatur generoaren nobedadearekin zerikusia zuenak, Behe Erdi Aroaren amaieran zentzu horretan erabiltzen hasi zelarik, eta euskarazko “eleberri” ordain jatorrak ondo gordetzen duenak, zuzenean dago lotuta berritasunarekin, notiziarekin, aldatzen denarekin, ezberdina denarekin: justu pairatzen ari garen egunen –ustezko– monotoniaren aurkakoarekin alajaina).

Ez dut uste bulkada iraunkorra izango denik. Egoera berezia lehenago edo geroago amaituko delako: alerta egoera bertan behera geratzean, dena delako deseskalatze epeak direla medio, edo denboran luzatu eta luzatu egingo delako, “normaltasun berria”, hots, bizitza bera bihurtuz, lehen “kanpoan” genuena bezain konplexu eta betea. Orduan, imajinatzen dut, ipuinak –eta bestelako literatur lanak– lehen bezala funtzionatzen hasiko dira nire baitan.

Baina probisionaltasun geldo honek iraun bitartean, eman iezazkidazue nobelak. Hitzaren zentzu sakonenean, noski.

[Artikulu honen bertsio laburxeago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2020ko maiatzaren 9an].

Ipuinak aiztoak dira –metafora zaharrunoekin osatutako panfleto bat–

1.- Poesia, beste hark esaten zuen bezala, mailua bazen, ipuinak aiztoak direla aldarrikatu nahi dut. Poesiak errealitatea kolpatu dezake, ez naiz ni kontrakoa esaten ausartuko, baina fikziozko narrazioek, ondo egiten badute beren lana, erditik moz dezakete errealitate hori bera, edo, behintzat, albo batetik, azalaren –eta, batzuetan, are gantz ehunaren– azpian dagoena agerian utziz.

Dotoreagoa dena, maiz, mailu batek eragin ditzakeen koskorrak baino.

2.- Ipuinek, aizto eraginkorrenek bezala, ahoa eta bizkarra dituzte: bata zorroztua eta bestea kamutsa. Azken horretatik ibili behar du, onik eta osorik dagoela uste duela, irakurleak irakurraldian zehar. Baina ahoak uneren batean edo bestean ebaki behar du irakurlea, edo zartatu. Edo, gutxienez, zulatu, arinki bada er

Bestalde, existitzen direla jakinda ere, bi ahoko aiztoak, herri-jakinduriak aspaldi ebatzi bezala, ez dira batere gomendagarri. Belarra, Harkaitz Canorentzat aiztoa baino zorrotzagoa dena, halakoa da, bi ahokoa, eta ondorioz, ez bereziki baliagarria.

3.- Izan ere, ez al da izan, historikoki, ganibeta traidoreen arma kutuna? Ba ipuinak ere, ipuin izateko, traizio egin behar dizu irakurle gisa, moduren batean edo bestean.

Juan Kruz Igerabidek esan bezala, “saldukeriaren aiztoak zauritzen zaituelarik, ez da samurra gizaki zuhur gisa jokatzea”. Eta horixe du helburuetako bat literatura onak: irakurlea durduzatzea, lekuz kanporatzea, gizaki zuhur gisa aritzeari utz diezaion, irudimenean, eta une batez sikiera.

4.- Alde horretatik aiztoa ez da, ziurrenik, ezpata bezain arma noblea –noblea, edo nobela–. Baina berdin da hilgarria, eta, zalantzarik gabe, eramangarriagoa da.

Eta eramangarritasuna izan beharko litzateke, Italo Calvinok eta Enrique Vila-Matasek bide ezberdinetatik aspaldi aldarrikatu bezala, literaturaren tasun nagusienetako bat. Nobela batzuek –barkatu, ezpata batzuek esan nahi nuen– nekez betetzen duten zerbait, maiz.

5.- Bistan denez, mota diferenteetako aiztoak daude; zuen mahai-tresneria gure etxekoaren antzekoa bada, hots, garai eta jatorri askotariko trasteen sedimentazioaren ondorio, badakizue zertaz ari naizen. Jakingo duzuen bezala badagoela aizto mota bat apenas erabiltzen dena –gurina ogi txigortuan zabaltzeko ez bada–, eta, azkenean –halakoak sekula ez direlako galtzen–, sukaldeko ugariena bihurtzen dena: punta biribilduna, eta zerrarik apenas ez duena, hots, aizto izena ere merezi ez duena kasik; liburu dendetan ere horixe da, tamalez, joriena.

Saia zaitezte halako batekin ebakitzen, literarioki plazera  hartzen: triskantza ikaragarria izango da. Katharine Hepburnek behin esan zuen bezala, “aizto zorrotz batek du bizkorren ebakitzen, eta gutxien egiten du min”.

6.- Aizto motez ari garela: bisturia, funtsean, aizto bat da.

Eta, ados, egia da Flaubertek esan zuela “arima ezin dela bisturi batez aurkitu”. Baina hori da esan zuenean ez zelako, hemen bezala, metaforikoki aritu. Michael Ondaatjek, ordea, bide hori hartu zuen adierazi zuenean: “Idazleak luma erabiltzen du, bisturiaren edo sopletearen ordez”.

Luma. Bai, hori ere zaharkitu samar geratu da, aipu eta metafora gisa…

7.- Duela gutxi Sonia González idazleari irakurri diodan bezala –bere aitaren ikaskizun bat gogora ekarriz–, gizon bati labana sartu behar bazaio, ez da arma pelikuletan egiten duten moduan hartu behar, hau da, goitik apuntatzen eta parte zorrotza atzerantz: labanak zuzen hartu behar dira, zorrotza gorantz, atzetik apur bat ezkutaturik eta inpultsoa bilatuz, eta sabel partera zuzendu. Zeren eta, goitik eginez gero, edozeinentzat erraz izango bailitzateke labanaren ibilbidea gelditu eta eskutik kentzea.

Ipuinekin eta, oro har, literaturarekin, berdin gertatzen da aholkugarri: zorrotza gorantz, eta eskua –idazlearen eskua– beti atzean, ezkutuan eta ondo babestuta.

8.- Beste era batean esanda: fikzioa da gure ipuinen, gure aiztoen osagai nagusia.

Baina, betiere, egia dosi bat izan behar dute beren baitan, osagarri ñimiño eta bereizgarri bezala sikiera: Ramon Saizarbitoriak Gorde nazazu lurpeanen ezarri bezala, “erabiltzen jakinez gero, ez dago egia bezain ganibet zorrotzik”.

9.- Edonola ere, eta aurrekoarekin lotuta, aiztoa manejatzera doanak –idazleak– gehiago jakin behar du kontatzen duenaz –pertsonaiez, egoerez, aurrekariez eta ondorioez– ipuinean islatzen dena baino. Abraham Lincolnek argi utzi zuen: “Zortzi ordu badauzkat arbola mozteko, zazpi ordu emango ditut nire aiztoa zorrozten”.

Aurretiko lan hori egitea beharrezkoa den arren, ezin da dena erabili ipuinean. Horretarako daude nobelak, zeinetan araua kontrakoa izan baitaiteke lasai asko, hau da, beharrezkoa dena baino are gehiago kontatzea…

10.- Ipuin bilduma batzuk mahai tresneria txukun horietakoak bezalakoak dira, aurrezki kutxetan opari ematen zituzten belusezko kaxetan ondo ordenatuta datozenak, guztiz homogeneoak. Eta beste batzuk, ordea, suitzar laban baten antzekoak dira, erabilera anitzezko atal ezberdinez osaturikoak, edo, nahiago bada, gorago aipatu ditudan mahai tresnen sukaldeko ohiko tiraderak bezalakoak, jatorri, forma eta garai ezberdinetako aiztoz, koilarez, sardexkez eta bestelako trastez gainezka.

Nik mota horretako ipuin liburuak maite ditut, eta Sekula kontatu behar ez nizkizun gauzakek, zerbait izatekotan, suitzar laban horietako bat izan nahiko luke. Edo, ados –izan nadin metaforikoki lurtarrago–, tiradera nahaspilatsu bat.

 

[Testu honen zati batzuk Sekula kontatu behar ez nizkizun gauzak ipuin liburuaren Donostiako aurkezpenean irakurri eta komentatu nituen, 2018ko irailaren 11an, Ana Malagon eta Aitor Arregiren konpainia noblean. Idatzi ondoren bururatu zitzaidan –ziurrenik norbaiti ebatsi diodan, baina gogoan ez dudan– aforismo moduko hau: “Metafora literaturaren minbizia da“].

Nobelaren krisiaz

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2017ko abenduaren 7an].

Noizean behin ber-azaleratzen den gai horietakoa da “nobelagintzaren krisiarena”, letrazaurituok denbora alferrik galtzen jarraitzeko asmatu dugun errekurrentzia gatzdun horietako bat. Nobela, azken finean, beti egon baita krisian, bere garai fundazional ez hain urrunetatik: On Kixote Mantxakoan bertan planteatzen da generoari buruzko eztabaida, eta, bide batez, garaiko “kontsumoko” literaturaren kritika, zalduneriazko eleberriena hain zuzen ere.

Nik, ipuingile bezala –hots, interes guztiz gremiozko eta sasikoengatik–, nahiago nuke benetan krisian egongo balitz, modu horretan nobelaren inperialismoa eta nagusigo absolutua mugatuxeagoa geratuko litzatekeelako, akaso. Baina ez dut horrelakorik ikusten: edozein liburu denda edo liburutegi bisitatzea besterik ez dago horretaz jabetzeko.

Krisian egon daitekeena, agian, nobela mota bat da: Eduardo Mendozak –nik hari irakurri nion, behintzat– “besaulkiko nobela” deitzen duena, “etzaulkiko” edo are “(hondartzako) toajako nobela” delakoarekin alderatuta, hots, kontsumo azkarrekoarekin, zeinaren osasuna, alde kuantitatibotik begiratuta behintzat, inbidiagarria baita guztiz.

Iruditzen zait, egun, hiru arrisku nagusi dituela goi mailako nobela horrek. Bata, “ni-aren inflazioarena” izango litzateke, hots, autofikzioaren eta autobiografismoa bezalako joeren zabalkuntza geldiezina, nobelak tradizionalki betetzen zuen funtzioetako bat –ingurumen sozialaren isla izatearena, fikziozko unibertsoen eraikuntzaren bitartez– debaluatzen duena. Literatura guztiak bezala, nobelak –nobela onek, bederen– gure esperientzia hedarazteko balio dezake, baina nobelak zerbait eskaintzen badu –bere luzeragatik, besteak beste– horixe modu zabalagoan eskuratzeko aukera da, solipsismorako bidea hartutako nobelagintzak nekezago emango digun zerbait; Jorge Carrión-ek dioen bezala, “are ni-aren poetiketan lehenengo pertsonak abiapuntu izan beharko luke, ez helmuga”: bistan da hori ez dela askotan betetzen. Honetaz aritu naiz gehiagotan, beraz, ez naiz luzatuko.

Bigarren arriskua goi mailako eta kontsumoko literaturaren arteko nahasmenarena da, mugen lausotzearena, midcult edo erdi mailako literaturaren nagusitzearena; honetaz ere idatzi dut inoiz. Patria fenomenoa, neurri batean, parametro horietan neurtu daitekeela iruditzen zait. Edo, eremu hispanikotik ez urruntzearren, esanguratsua da Cervantes Saria Sergio Ramírez bezalako idazle bati ematea, edo Letren Sari Nazionala Rosa Montero bezalako bati, midcultaren ordezkari bipilak biak ala biak: garai batean, izan ere, halako “karrera osorako” sariak maila jakin bateko idazleentzat erreserbaturik zeuden –maiz ez zirelako idazle bereziki “saltzaileak” izaten, eta sariak bazuen, alde horretatik, justizia poetiko instituzionalaren kutsurik; gustuak gustu, aurreko urteetako saridunen zerrenda errepasatzea baino ez dago horretaz jabetzeko–. Bide batez, Eduardo Mendoza, gorago erabili dugun kategorizazioaren balizko egilea, paradoxikoki, “erdiko” esparru horretan mugitzen dela esango nuke, eta bera izan zen pasa den urteko Cervantesaren irabazlea, hain zuzen ere…

(Alde horretatik, esanguratsua iruditzen zait Laurence Cossé idazle frantsesaren Au bon roman nobelaren kasua, nik gaztelaniaz irakurri dudana [La buena novela, Impedimenta 2012]: haren tramaren erdigunean planteatzen da, hain zuzen ere, nobelaren krisia, “liburu denda ideal” bat fundatuz garaitu nahiko luketena protagonistek. Haien artean ezagun ez diren zortzi idazlez osatutako komite sekretu baten laguntzaz osatzen da dendaren katalogo-funtsa, zeinetan, zer esanik ez, “nobela onak” baino ez baitira egongo, eta berariaz arituko dena egungo nobelaren arrunkeriaren eta berritasunen uholdearen aurka. Liburu dendak arrakasta erdiesten du berehala, eta horrek argitaletxe-negozioaren areriotasuna eta best seller egileen inbidia ekarriko du, eta haren lan goraipagarriaren kontrako konspirazio bat… Eta horretan datza paradoxa, liburua bera, horren planteamendu interesgarria eta polemikoa garatzeko, nobela konbentzionalenaren tresnez baliatzen delako, hau da, alde batetik, argumentu poliziako ezin arruntago eta artifizialago batez –batzordeko partaideen kontrako atentatuak gertatzen hasten dira bat-batean…–, eta, bestetik, nobela sentimental guayenaren trikimailuez, erromantizismoaren eta erantzunik gabeko maitasun-sakrifizioaren topiko guztiez –Amèlie edo L’Élégance du hérisson bezalako lanen ildo arbuiagarrienean alegia…–).

Aipatuko dudan hirugarren arriskua, gaurkoz azkenekoa, telesailen goraldiarena da. Zinema sortu zenean, eta are gehiago telebista, nobelaren krisiaren inguruko iragarpenak ugaltzen hasi ziren –beste behin–, baina, urte luzeetan zehar, ez zen ezer gertatu; izan ere, nobelarentzat, nobela batzuentzat behintzat, akuilu eta garapenerako bultzada izan zen zinema –gure letretan Pello Lizarralderen obra da horren isla bikain, besteak beste–. Eta, edonola ere, pantailarako egokitzapen literarioak egiten zirenean, beti zegoen botatzea, ekibokatzeko arrisku handirik gabe, “liburua hobea da…”. Ez dakit hori esatea gero eta zailago gertatuko ez den hemendik aurrera, telesailen kalitatearekin igoera orokorra, eta –iraultza digitaletik aurrera– erabiltzen diren bitarteko teknikoen hobekuntza kontutan harturik, besteak beste. Film bat, gainera, beti izaten zen nobelaren kimaketa bat, ez gutxitan kriminala, nobelaren aberastasuna birproduzitzea ezinezko egiten zuena; orain, atalen eta are denboraldien biderkatzearen bitartez, errazago lor daiteke hurbilketa hori.

Horrek, bururatzen zait, ondorioak izan ditzake ez soilik goi mailako nobeletan, baizik eta baita “etzaulkikoetan” ere. Izan ere, agian horietan eragingo ditu kalte handienak, goi mailako nobelek eskaintzen duten plazer nagusia –hots, plazera lortzeko lan eginarazten dizutela, neurri batean pixka bat sufritu egin behar dela atsegin literariora iristeko– nekez berregin ahal izango dutelako, sekula, ikus-entzunezko produktuek. Ez al dute film-sailek, agian ez hil, baina bai murriztu, gazteen artean, Eraztunen Jauna edo Harry Potter liburu-sailen irakurketa, adibidez?

Agian ez dira horren albiste txarrak, nobelaren krisia desio dugunontzat…

Literatura: ispilu ala leiho? Erantzun posible bat

Lehengo igande eguerdian, Zarautzeko Literaturia jaialdian parte hartu nuen, Miren Gorrotxategi nobelagilearekin eta Mikel Ayerbe kritikariarekin batera, “Literatura: ispilu ala leiho?” solasaldian; gure “idazle” eta “irakurle” esperientziez luze hitz eginarazi ondoren, Ayerbek izenburuko galdera bota zigun. Miren Gorrotxategik, gidoia adostu genuenean aipatu genuen bezala, ipuin batekin erantzun zion galderari, Hitzen Uberan plataforman aurki dezakezuena; nik ere ipuin bat neraman prestatuta, “Ispiluarena” izenekoa, eta hura irakurri nuen, nahiz eta, idatzi berria nuenez, oso gordinik egon (buelta pare bat eman behar dizkiot oraindik behin betiko bertsiora iritsi arte); ez dut, beraz, hemen argitaratuko, gaurkoz behintzat.

Dena dela, ekitaldiaren lerroburuari erantzuteko beste kontu bat neraman patrikan, une horretan erabiltzea ez zitzaidana egokia iruditu, eta post labur honetan txertatuko dudana.

Deigarria bezain iradokitzailea iruditu zitzaidan Constantino Bértolo editorearen hausnarketa batetik abiatu nahi nuen. Hauxe da:

“XIX. mendeko nobela, ispilu bat bidean zehar; XX. mendekoa, bide bat ispilu batean zehar; XXI.ekoa, ispilu bat ispilu batean zehar”.

Imajinatzen dut aforismo moduko horrek interpretazio bat baino gehiago onartzen duela, baina nik egin nuena hauxe zen: XIX. mendeko nobelak (nobelagintza literaturaren genero goren gisa koroatzen hasi zenean) kanpora, mundura begiratu zuela oro har, eta hura islatu nahi izan zuela, ispilu baino leiho izan nahian (azken hori, jakina, nire uztakoa zen, gure solasaldirako propio eramana); eta XX. mendekoak, oro har ere bai, garrantzi gehiago eman ziola nobelaren beraren eraikuntzaren gailu eta bitarteko guztiei, “bideari” alegia (azken finean, pentsatu nuen, hainbestetan erabili den Claude Simon nouveau romancierraren “abenturaren kontaketa” versus “kontaketaren abentura” alternatibaren nolabaiteko birformulazioa izango litzateke). Bértoloren hausnarketaren azkeneko elementuak, XXI. mendeko nobelari buruzkoa (“ispilu bat ispilu batean zehar”), idazlearen Ni-aren egungo metastasirako joerarekin lotzen dut nik, bestalde, Robert Wyattek aspaldi salatzen zuen “The Age of Self” horretatik abiatuta aurrera egin duena azken hamarraldi hauetan, selfiearen kulturan, sare sozialetako planttakerian, autofikzioaren eztandan edo autolaguntzazko autobiografismoaren gorakadan sumatu daitekeen bezala (baita gure literaturan ere; adibide baterako, bakarra ez den arren, ikus Ibon Egañaren kritika bikain hau). Tira, paradoxikoki (edo ez), Twitterren bota zuen Bértolok bere hausnarketatxoa.

Ni arduratzen nau, alde horretatik, ispiluegi bihurtu ez ote dugun literatura. Dudarik gabe, literaturak, berez, badu hortik zerbait, guztia sortzen delako Ni-tik, modu batean edo bestean. Baina hiperinflazioa, historia ekonomikoak behin eta berriro erakutsi duen bezala, ez da bereziki osasuntsua. Eta egotismoak lirikaren presa gainezka egin zuenetik eta inguruko genero literarioetan eta, batik bat, narratiban barreiatu zenetik, irakurleok ez daukagu atsedenik. Noizean behin joera horren kontrako zantzu pozgarriak aurkitzea posible den arren, Mari Luz Estebanek egiten duena bezala bere Amaren heriotzak libreago egin ninduen lan azpimarragarrian (Pamiela 2013), prosazko pasarteetan lehenengo pertsonari uko egitean eta hirugarrenera pasatzean: ni-ak hor jarraitzen du, zer esanik ez, baina ez da horren inposatzailea, leku gehiago uzten dio irakurleari. Eta, alde horretatik, esango nuke hobeto betetzen duela R. L. Stevensonen manu zahar hura: “Eragin handiena duten liburuak, eta zinezkoenak beren eraginean, fikziozko lanak dira. Ez dute irakurlea dogma batekin lotzen, ondoren okerra dela jabetuko dena; ez diote lezio bat irakasten, ondoren desikasi beharko duena. Errepikatu, berrantolatu, argitzen dituzte bizitzaren lezioak; gugandik askatzen gaituzte, besteen ezagutzara behartzen gaituzte; eta esperientziaren sarea erakusten digute, ez gure kabuz ikusi ahal dugun eran, baizik eta aldaketa berezi batekin –gure izakiaren EGO munstrotsu, xahutzaile hori ezabatuz, une batez” (maiuskulak Stevensonenak dira). Izan ere, hori zaila egiten zait lortzea, maiz, “ego” horretan horrenbeste oinarritzen den autofikziotik edo autobiografismotik. Baldin eta ego horri distantzia ironiko minimo batetik heltzen ez bazaio, behintzat.

Baina, bestalde, literatura “kanpoko” mundurako leiho zabal eta garden bat izan daitekeela, errealitatea bere osotasunean eta zehazki harrapatu dezakeela, XIX. mendeko nobelagile askok pentsatzen zuten bezala, asmo xaloegitzat hartu beharko genuke gaur eguneko ikuspegitik, nobela “bide bat ispilu batean zehar” bilakatu osteko garaiotan hain zuzen ere. Izan ere, hori, gaur egun, best sellerrek eta nobela historiko arruntenek baino mantentzen ez duten haur-sinesmen bat dela esango nuke.

Beraz, planteatutako galderari erantzun bat ematekotan, hauxe aldarrikatuko nuke: literatura leiho bat izan daitekeela, pitzatuta dagoela onartzen dugun neurrian. Eta baita ispilu bat ere, baina deformantea den bitartean (badaezpada).

Eta beste egun batean jarraituko dut, bide batez esanda, metaforaren kontrako nire gurutzada.

Argazkia, testuan aipaturiko ekitaldikoa, Gari Berasaluzerena da.

Mahaikidea

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2015eko urriaren 24an].

ETAren armak isildu arren, euskal gatazkaren (“Gauzaren”) inguruko literaturak zer esana ematen jarraituko du luzaroan: gaia gurekin geratzeko iritsi zen Ramon Saizarbitoriak 100 metro idatzi zuenetik gutxienez. Isildu arren, esan dut? Agian alderantziz da: giroa baketsuago delako gaiari buruz zuzenean edo zeharka arituko diren literatur lanen kopurua esponentzialki hazteko aukerak handiagoak direla pentsatzen dut maiz. Bide batez esanda, bitxia egiten zait, batzuetan, nola ekiten dioten kontuari orain arte hari buruz txintik ere fikzionatzen ez zuten egile zenbaitek…

Euskarazko literaturari behin baino gehiagotan egozten zaion ezaugarri bat da (ETAren) biktima ez dela, preseski, bere arreta gune nagusia izan, gehiago fokatu duela etakidearen figura, edo haren ingurumaria. Moralistegi jokatu ohi duten batzuen iritziaren kontra, ez dut uste kezkatzeko zerbait denik, eta “euskal idazlearen” jatorri sozial eta historikoarekin lotutako arrazoiak daudela horren oinarrian. Eta gaiari buruzko aipatu lanen hazkundeak berak ekarriko duela, akaso, aniztasun zabalago bat.

(Dena dela, gaia beste era paradoxikoago batean planteatu daiteke: euskaraz egindako “Gauzaren” literatura gehiena edo ia gehiena dela, baita etakideak erdigunea direnean ere, biktimen inguruko literatura bat, etakidea bera gutxitan azaltzen baitzaigu, gordinean, biktimario gisa; horren inguruko azken adibideetako bat, literarioki oso ahula, Mikel Antzaren Ametsak ere zain poesien bilduma da. Baina jarrai dezadan artikuluari eman nahi nion ildoarekin).

Bien bitartean, “biktimen literaturaz” jabetzeko gaztelaniazko produkziora jotzen jarraitu beharko dugu, nagusiki, eta hor, euskarazkoan bezala, lan onekin eta ez horren onekin aurkituko gara. Lehenengoen artean dago, nire ustez, Gabriela Ybarraren (Bilbo, 1983) El comensal nobela autobiografiko eta “sendizkoa” (Caballo de Troya, 2015), zeinaren zati nabarmen batek egilearen beraren aitonaren, Javier Ybarra Bergéren bahiketa eta hilketaz baitihardu: irakurle askok gogoratuko duten bezala, Ybarra, Neguriko oligarkiaren figura gailenetako bat, ETA politiko-militarreko berezien komando batek bahitu zuen 1977an, lehenengo hauteskunde demokratikoen bezperatan; erreskatea ez zen ordaindu (garai haietako mila milioi pezeta eskatzen zituzten), eta haren gorpua urte horretako ekainaren 22an aurkitu zuten Barazar inguruan. Bahiketan, besteak beste, Apala eta Pakito etakide ezagunek parte hartu zuten, eta agian baita Yoyesek ere; hurbileko familiak dirua biltzeko izan zituen zailtasunek (eta klaneko partaide batzuen aldetiko ekintzarik ezak edo are “traizioak”, tenore hartan) beren oihartzuna dute nobela honetan bertan. Javier Ybarraren inguruneaz jabetzeko (garai hartan El Correo taldeko burua, Babcock & Wilcox-eko presidentea eta Bizkaiko Bankuaren kontseilaria, besteak beste) oso lagungarriak izan daitezke bere seme Javier Ybarra Ybarrak idatzitako Nosotros, los Ybarra biografia historikoa (Tusquets, 2002) eta, batez ere, Pablo Díaz Morlán historialari ekonomikoaren Los Ybarra. Una dinastía de empresarios (1801-2001) (Marcial Pons, 2002).

El comensal ez da lan historiografiko bat, historia hurbilean eta pertsonalean sendo sustraitutako nobela baizik; izan ere, lanaren bigarren partearen ildo nagusia egilearen amaren minbizi eta heriotzarekin lotuta dago (Ernestina Pasch, Bilboko kapital ondasunen eta ekipoaren inportazio-enpresa baten jabe zen jatorri alemaneko familiarekin harremanatuta), eta, alde horretatik, injustua litzateke nobela hau soilik “Gauzaren” literaturan sartzea, komunikabide batzuk egiten saiatu diren bezala. Galeraren, hutsunearen eta dueluaren inguruko nobela bat da, beraz, pultsu bereziki sendoaz idatzia, sikua baina aldi berean iradokitzailea, ez gutxitan mingarria, eta lan autobiografiko edo autofikzionaletan (tamalez) horren ohikoak diren lirikokeria eta autokonplazentzia abzesuetatik urrun mantentzen dena (zorionez). Egileak, bestalde, ez du bere jatorri sozialaren arrandia egiten, baina ez da hartaz lotsatzen ere: argi dago goi burgesiaren partaide baten nobelaren aurrean gaudela, niri behintzat interesgarri suertatu zaidana (izendapen hori, “nobela burgesarena”, euskal literaturaren alorrean horren erraz erabiltzeko joera dutenentzat hausnarketa gai izan beharko lukeen zerbait, bide batez esanda).

Egia da, nire ustez, lanaren bi atalen arteko ainguraketa ez dela oso irmoa, nobela izateko alegia, baina arazoa ez da agian horren larria, batez ere kontutan hartuta idazlearen aurrenekoa dela, eta nik, ipuinlari gisa, nobela generoa zerbait zurrunegia bezala ikusteko joera izan dezakedala. Nobela, azken finean, liburu-hegalean “nobela” hitza erakusten duen oro da. Ez nau sobera konbentzitu, bestalde, liburuaren amaiera aldera egiten den torturaren inguruko aipuak, behartuegiagatik eta bere baitan nolabaiteko “baina” eramateagatik (ikus 160. orrialdea). Nahiz eta, agian, “autokritikaren” hedakuntzaren ikuspegitik (barkatu horren boladan dagoen kontzeptua hona ekartzeagatik) detaile pozgarritzat hartu beharko litzatekeen.

Edonola ere, “Gauzarekin” edo “Gauzarik” gabe, denboraldi honetan kontuan hartzeko lanetako bat, ziurrenik. Eta, agian, jarraitzeko moduko egile berri bat.

Aurten irakurri dudan nobelarik onena

Alison Bechdel, Lo indispensable de unas lesbianas de cuidado, Reservoir Books, 2014, 392 orr. [jatorrizko argitarapena ingelesez: The essential dykes to watch out for, Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, 2008].

1. Aurten irakurri dudan nobelarik onena ez da nobela bat, edo ez behintzat sensu stricto: komiki bat da, eta, printzipioz behintzat, ez nagoenez “nobela grafikoa” bezalako neologismo (nolabait) gentryfikatzaileak erabiltzeko prest, ez daukat ezta ihesbide hori ere. Baina, are gehiago, berez ezingo genuke ezta nobela grafiko deitu ahal izango, ze, berez, urte luzeetan zehar argitaratutako zinten bilduma baita Kontuz ibiltzeko lesbiana batzuen ezinbestekoa hau (1983tik 2008ra, nahiz eta zinten aukeraketa, liburu honen kasuan, 1988koekin hasten den zehazki). Tira, berez, gaztelaniazko “lesbianas” gatzgabe horren ordez “bolleras” bezalako zerbait erabili beharko litzateke, ingelesezko slangeko “dykes” horren ordainean, baina argi dago zuzentasun linguistiko-politikoaren alde egin duela espainierazko argitaratzaileak, frantsesekoak bere garaian egin zuen legez (Lesbiennes à suivre, Prune Janvier, 1994, eskuartean duguna baino bilduma goiztiarrago eta, ondorioz, ez horren osoa); izan ere, aurreko itzulpen partzial eta laburragoetan “bollo” hitza erabili zen: Unas bollos de cuidado (Egales, 2004), Más bollos de cuidado (Egales, 2005), Unas bollos de cuidado al límite (La Cúpula, 2006)… Gure bi hizkuntza menderatzaile nagusien hautuek, edonola ere, aurrezten digute, zubi-hizkuntzaren magia dela medio, eztabaida euskararen eremura eramatea, (oraindik) kontu horren inguruko gutxieneko kontsentsurik ez dagoen neurrian…

2. Izenburuaren itzulpenaren egokitasuna alde batera utzita, liburu benetan bikain baten aurrean gaude, eta, komiki bat den eta “atal” berez solteez osatuta dagoen arren (orrialde edo xafla bakoitza independenteki argitaratu zen aldizkari, egunkari eta bilduma ezberdinetan, esan bezala, laurogeiko hamarralditik milurtekoaren lehenengoaren hondar urteetara arte), nik nobela (on) bat bezala irakurri dut azkenean: antsiaz, ezin itxaronez, mesanotxeko argiaren itzaltze unea neurrigabe atzeratuz. Argi dago atalka eginda badago ere, eta batetik bestera pertsonaiak aldatuz badoaz ere, plan orokor bati erantzuten diola lanak, eta batasuna gailentzen dela azkenean. Egileak berak, inoiz, “kulebroi lesbianotzat” jo du, edo, modu dotoreago batean, “erdi iritzi-zutabe, erdi victoriar nobela serializatu eta amaigabetzat”. Nik nolabaiteko ibai-komiki edo ibai-nobela garaikide gisa definituko nuke (nolabaiteko, ze, azken finean, dela xafla bakoitza bere aldetik, dela lehenengo bilduma partzialak kontuan hartuta, osotasuna eta trinkotasuna ez baitu lortzen elkarrekin irakurtzen ez dituzun artean, nahiz eta horrek ez duen esan nahi independenteki irakurri ezin daitezkeenik, benetako ibai-nobeletan gertatzen den legez).

3. Alison Bechdel komikilari estatubatuarra (Lock Haven, 1960) bere hurrengo bi lanen bitartez ezagutzen nuen: Fun Home: una familia tragicómica (Reservoir Books, 2008; frantsesez Denoëlek argitaratu zuen 2006an, jatorrizkoaren urte berean) eta ¿Eres mi madre? Un drama cómico (Reservoir Books, 2012, ingelesezkoaren urte berean; Denoëlena da, orobat, frantsesezko edizioa, 2013koa). Aldizkari feminista eta lesbianetan zaildua tiragile gisa, 2000 hamarraldiaren erdialdean lan luzeen alorrera pasatu zen (horiek bai izendatu daitezke, akaso, “nobela grafiko” gisa), eta horrela ezagutu dugu irakurle europar askok, bere familiaren barrunbeak esploratzen zituen bi lan autobiografiko horien bitartez: Fun homen bere aitaz aritzen da batik bat (homosexual armairutu bat, bere buruaz beste egin zuena Bechdel unibertsitatean zegoela), eta bestean, bistan denez, bere amaz. Aitor dut lehenengoa, itzela dena, gehiago gustatu zitzaidala ¿Eres mi madre? baino, agian ardatz narratibo garbiagoa daukalako (¿Eres mi madre?n, amaz gain, egilearen beraren psikoanalisiak eta umeen hezkuntzarekin lotutako gaiek presentzia handia daukate, lana bihurriagoa eta astunxeagoa bihurtzen duen zerbait), eta, nire bikotekidearekin eztabaidatu dudan bezala, Bechdelek oztopo bat izan zuelako, Fun home sorkuntza prozesuan ez zegoena presente: ama, aita ez bezala, bizirik zegoen komikia idazten eta marrazten zuen bitartean. Egoera horretan zailago gerta daiteke azkeneko mugetara heltzen den analisi bat argitaratzea.

4. Lo indispensable de unas lesbianas de cuidado (hemendik aurrera, LIDULDC) ez da, horregatik, lan minor bat: haren kontzepzioa eta garapena arras ezberdina den arren, Fun home eta ¿Eres mi madre?renekin konparatuta, emaitza, paradoxikoki, oso konpaktua da. Unibertso oso bat aurkezten digu liburuak, Mo(nica) Testa protagonista nagusiaren inguruan (ezkerreko lesbiana bat, liburu saltzailea eta –geroago– bibliotekaria, Bechdelen alter ego nahiko argia) zabaltzen eta konplexuagotzen doana aurrera egiten dugun neurrian, bere lagunartea, lankideak, bikoteak, bizilagunak etab. integratuz, eta azpimultzo berriak eraikiz izendatzen ez den tamaina ertaineko AEBko hiri batean (Minesottako Saint Paul izan zitekeena, han bizi zela hasi baitzen Bechdel pertsonaia hauek garatzen eta bere zintetan sartzen); Mo ardatz nagusia bada ere, LIDULDC oso lan korala da. LGTB erkidegoaren barnean garatzen diren erlazioek (sentimentalak eta sozialak) istorioen gai nagusia osatzen duten arren (lau erdigune edo “etxe” nagusirekin: Mo eta bere uneko bikotekidearena –liburuaren zati handi batean Sydney–; Lois, Ginger eta Sparrow adiskideena; Clarice eta Tonik osatzen duten familiarena; eta Mo eta Loisen lantokia den Madwimmin liburu dendarena), badago bestelako hizpiderik, hala nola gurasoen eta seme-alaben arteko harremanak, gaixotasun larrien astinaldia (minbiziarena behin baino gehiagotan azaltzen den gaia da), eskubide zibilen zabalkuntzaren aldeko borroka, queer mugimenduaren eta teorien bilakaera, egungo Estatu Batuen historia politiko eta ekonomikoa, gizarte aldaketak neoliberalismoaren eta postmodernitatearen aroan… Mikrokosmos maila zeharo gainditzen duen inguru bat esploratzen du LIDULDCk, kasik denbora errealean, hogei urteetan zehar.

5. Eta Bechdelek hitzarekin burutzen du esplorazio hori, eta elkarrizketa txinpartatsuen bitartez, eta baita ironiatsu jokatu ohi duen ahots narratzaile bat erabiliz ere. Baina batik bat marrazkiarekin lortzen du, karikaturatik pixka bat eta errealismotik asko duen marrazki oso adierazkor baten bitartez, xehetasun handikoa, biñeta bakoitzean informazio piloa esleitzen duen marrazkilari horietakoa baita Bechdel. LIDULDCk badauka, alde horretatik, akuilagarri gehitu bat, egilearen marrazkiaren bilakaeraren lekuko egiten baitu irakurlea, lehenengo garaietako marrazki eraginkor baina oraindik zalantzati eta fantzinero samarretatik, amaierako erraztasun eta garbitasunera (esan daiteke 1992-93 aldera finkatu zuela bere estiloa: xafla bakoitza zenbakituta eta datatuta dagoenez, oso erreza eta irakasgarria da prozesua jarraitzea).

6. Edonola ere, harremanak dira Bechdelen zio nagusia, sentimentalak batez ere (egileak berak aldarrikatzen zuen “kulebroi” izaera ederki justifikatuz), baina inola ere ez modu tradizional eta (zer esanik ez) heteronormatiboan. Emakumeen artekoak dira nagusi maila absolutuan (nahiz eta bestelakorik agertzen bada ere), baina liburuaren tamainak (edo sailaren iraupen luzeak) tartea eskaintzen dio egileari gaia oso sakon aztertzeko, alderdi guztiak ukituz: bikote “tradizional” itxitik hasita harreman irekiagoetara, adiskidetasun eta familia eredu alternatiboetatik pasatuta (etxea konpartitzen duten Lois, Ginger eta Sparrow adiskideek –zeinei Stuart gehituko baitzaie 1998ko zintetatik aurrera– ez al dute, azken batean, familia bat osatzen?) eta erkidego erlatiboki txiki batean sortzen diren esamesa eta gaizkiulertuetarako joerak ahaztu gabe. Onena da Bechdelek alternatiba horiek guztiak (eta harreman horien fase guztiak) aztertzen dituela bertan sortzen diren kontraesanak ezkutatu gabe, protagonistek adierazten dituzten zalantzak azaleratuz, eztabaida irakurlearen hausnarketarako utzita. Abentura sentimentala Jane Austenen edo Stendhalen nobela batean bezain gorabeheratsu eta xarmagarria izan daiteke, baina azpian badago gaia alde guztietatik ikertzeko, ezbaian jartzeko oinarrizko asmo bat. Eta gainera, azken buruan, adiskidetasunaren gorazarre barren bat.

7. LIDULDC bada, halaber, nobela historiko bat. Nahi gabe, ziurrenik, baina hogei urteren buruan hori ere bihurtu zenik ezin da ukatu. Oso liburu politikoa da, liburuko pertsonaia asko (ez guztiak) engaiamendu politiko nahiko argia daukatelako LGTB mugimenduaren barruan (hitzaldiak, mitinak, propaganda eta aldizkarien prestatzea, martxak, performanceak, manifestazioak eguneroko ogia dira komikian), eta, batez ere, politikaz etengabe hitz egiten delako, nazionalaz (1988tik 2008 arteko presidentziarako hauteskunde guztien inguruko berri ematen zaigu, xehetasun handiago edo txikiagoaz, eta legegintzaldi bakoitzeko gertakari nagusienena ere) eta nazioartekoaz (ez dezagun ahaztu bitarte horretan AEB ahalegin inperialista izugarri bati ekin ziola munduko poliziaren izaerari eusteko helburuarekin). Mo protagonista da ardura horren bektore nagusia (eta txaplata samarra, batzuetan), baina ez inondik ere bakarra. Eskubide zibilen kontua (eta ezkontza homosexualarena, tartean) oso presente dago, noski (alor horretan Clarice abokatuaren rola bereziki aktiboa da), baina baita kezka ekologista, arrazaren gaia, errefuxiatu eta immigranteena, korporazio handien boterearen hazkundearen ondorioak edo feminismo aldarrikatzaileenaren bide berriak ere (egileak Lois pertsonaia erabiliz irudikatzen dituenak, batez ere). Liburuak, alde horretatik, arriskua dauka oso espezifikoa izateko eta denbora eta espazio jakin batzuetan kokatuegi egoteko, pentsa dezake norbaitek, baina ez gaitezen engaina: Estatu Batuak munduaren gehiengoa biltzen duen inperioaren metropolia dira, eta xehetasun horiek ez zaizkigu horren arrotzak egingo; zorionez edo zoritxarrez, gure historia ere badira. Eta Bechdelek izugarri ondo txertatzen du bere “victoriar nobelaren” baitan, alor horretan ere sor daitezkeen kontraesanei itzuri egin gabe: gizartearen eta ekonomiaren bilakaerarekin batera LGTB komunitatean gertatutako “zabalkuntzaren” eta “normalizazioaren” auzia (hasiera batean oso konpaktua eta militantea zen nukleo batetik abiatuta) izugarri ondo islatuta dago, Loisen amoranteetako bat izan zen Emmaren bidez eta, batez ere, Cynthia lesbiana errepublikanoaren interbentzioen bitartez.

8. Edonola ere, beste zentzu batean da politikoa LIDULDC: pertsonala den oro politikoa bada, iruzkin honen 6. puntura itzultzea besterik ez dago komiki hau oso politikoa dela berresteko.

9. Bestalde, ikasketa kulturaletan eta batez ere queer teorian gertatu diren bilakaera teorikoak ederki adierazten dituen lan bat da hau: horretarako unibertsitate-irakasle biren gorabeherak erabiltzen ditu Bechdelek (Ginger eta bere tesi amaitezinarenak, eta, batez ere, Sydney ziniko eta probokatzailearen ekarpen txinpartatsuak), baina ez soilik: gogora dezagun ekintzaren parte garrantzitsu bat liburu denda feminista batean gertatzen dela, eta Loisen performancerako joeran ere haragitzen direla alor horretan gauzatutako eztabaidetako asko. Lastima izan da zintak gure inguruan lehenago eskuragarri ez egotea (hots, AEBtan argitaratu bezain pronto, edo handik gutxira), ze, hartara, askoz ere lehenago (eta zuzenago) jasoko genukeen hemen, hainbeste itxaron beharrik gabe, Judith Butler eta enparauen berri…

10. Autobiografia eta autofikzioa bezalako joera literarioen aurrean erakutsi izan dudan mesfidantza kontuan hartuta, neuk ere galdetu diot nire buruari zer dela eta horren erraz irentsi dudan LIDULDCk eskaintzen zidan amua (tira, LIDULDCk eta baita Fun homek ere, nahiz eta iruzkin honetan lehenengoaz ari naizen bereziki). Alison Bechdel gure inguruko komunikabideetan nineukerian matraka ematen ez ibiltzearen “abantaila” ez txikia alde batera utzita, nik esango nuke inportanteagoa dela egileak bere alter egoarentzat aukeratzen duen talaia zein den ulertzea: Mo, bere militantismo muturrekoarekin, bere jarrera etiko irmoarekin, aholkuak eta iritziak etengabe (eta batzuetan modu ez bereziki adeitsuan) banatzeko bere bulkadarekin, ez du egileak sekula ere jartzen beste pertsonaien gainetik (edo, beste era batean esanda, Bechdelek ez dio sekula Mori uzten besteei gainetik begiratzen). Are kontrakoa esango nuke: bere izaera obsesiboa, bere dramarako sena, bere hogeita lau ordutan zeharreko engaiamendu jarraitua (eta hortik ondorioztatzen diren kontraesan txiki guztiak) trufagai dira hala Bechdelentzat nola LIDULDCko koruko beste pertsonaia guztientzat, eta horrek bihurtzen du erridikuluago eta, ondorioz, humanoago eta onargarriago ariketa autofikzionala.

11. Zeren eta, ez dezadan hau ahaztu, darabiltzan gaiek eta egoera batzuek daukaten seriotasun eta sakontasun guztia gorabehera, oso liburu umoretsua baita LIDULDC (batzuetan komeni da gogoratzea zein den “komiki” hitzaren etimologia). Beti ere kontuan hartuta “umoretsu” ez dela, zehazki, “dibertigarriren” parekide: dibertigarria dena azalekoa izan ohi delako, maiz, eta hori ez da, inondik ere, obra honen kasua. Nobela petoa da, alde horretatik, LIDULDC, in media res hasi (egileak propio paratu zion atzera begirako azalpenezko hitzaurrearen ostean) eta amaiera biribilik gabe bukatzen dena: edozein bizitza zatik egiten duen bezala, alegia. Eta nobelaren zereginetako bat bizitzaren zati baten imitazioa gauzatzea bada, bere korapilotsutasun guztiarekin, liburu honek ederki lortzen duela esango nuke.

12. Edizio honi aurpegiratuko niokeen baina bakarra Bechdelek marrazturiko xafla guztiak ez biltzearena izango litzateke: badakit gehienak daudela (ia hiru laurden), eta onenak aukeratu direla, eta sailak pertsonaien eta egoeren aldetiko sendotasun nahikoa iritsi baino lehenagokoak (hots, 1988 artekoak, istorio solteak “nobela” bihurtzeko bidean egon aurrekoak) alde batera utzi zituela egileak berak, baina behin liburuan sartu nintzen bezala sartuta, gehiago irakurriko nukeen zalantzarik gabe. Eta hori da, ziurrenik, (nolabaiteko) ibai-komiki edo ibai-nobela bati buruz esan daitekeen gauzarik onena.

[mikel ayerbe adiskideak komentatzen zidan bezala, azala bereziki aipagarria da, pertsonaia nagusiak aurkezteaz gain –lanaren izaera korala azpimarratuz–, metaforikoki ere funtzionatzen duelako, “telefono matxuratuaren” kontua erabiliz iruzkinean aipatutako komunitate barruko esamesak etab. irudikatzeko]

Izarretako egunerokoak

Lehengo batean sare sozialetan aipatu nuen bezala, uda honetan jakin dut Stanisław Lem-en Solaris euskaratuko dutela, zientzia-fikzioaren klasiko bat, EIZIEren Literatura Unibertsala sailaren baitan. Eta pena pixka bat ematen zidala gehitu nuen, nire uste apalean askoz ere esanguratsuak iruditzen zaizkidalako, idazle poloniarraren ibilbide jorian, Izarretako egunerokoak. Gainera, euskal kulturarekiko lan horrek jadanik zeuzkan “sinergiak” aprobetxatu zitezkeen, Maskarada taldeak ipuin haietako batzuen egokitzapena egin baitzuen duela urte batzuk, “Izarretako Bitakora” izenburupean.

Baina, jakina, “akats” larri bi dauzka liburu horrek, EIZIEkoa bezalako “klasikoen” bilduma batean agertzeko: ez dela nobela, ipuin bilduma baizik, eta umorezkoa dela.

Ez dakit jatorrizko bi pekatu horietako zeinek izango zuen garrantzi gehiago erabakia hartu zutenen

Pixka bat tamala iruditu zitzaidan.

Ez da Solaris (1961) lan ona iruditzen ez zaidalako: lan bikaina da, eta, esan bezala, zientzia-fikzioaren klasiko bat bihurtu da, hainbeste ezen bi bertsio zinematografiko baititu, Andrei Tarkovskirena (1972) eta Steven Soderberghena (2002). Baina Izarretako egunerokoak are hobea iruditzen zait, eta Lemen estilo burlaizetsu eta swiftzalearen adierazle fidelagoa. Alde horretatik, Solaris aurretik ipiniko nituzke beste lan batzuk ere, Cyberiada (1965) edo umore beltzez blaituriko Bainuontzi baten hondoan topatutako memoriak (1961). Are Huts perfektua (1971), alegiazko liburuen hitzaurreez osatutako bilduma barre-eragilea iruditzen zait Solaris bezain hautagai duina.

Hizkuntza handiago bateko kidea banintz gauza hauek ez nindukete hainbeste atsekabetuko: azken finean, lehenago edo geroago, itzuliko da faltan botatzen duzun lan hori (izan ere, Solaris ez da gaztelaniatu zuzenean polonieratik duela erlatiboki gutxira arte, 2011n alegia). Baina euskararena bezalako merkatu mugatu batean… Ba horixe.

Sarrera agian luzeegi hau aitzakia da hemen ipintzeko Stanisław Lemen Izarretako egunerokoak liburuari buruz Erlea aldizkariko “Urrezko biblioteka” sailerako idatzi nuen iruzkina (4. zenbakian aurki dezakezue). Edo agian alderantziz da, iruzkin hau hemen argitaratzea aitzakia da goiko testua blogean idazteko… Edonola ere, hementxe dago orduan bururatu zitzaidana:

Stanisław Lem-en Izarretako egunerokoak

Nire bibliotekako liburu maiztuenetako batzuk dira Stanisław Lem idazle poloniarraren Izarretako egunerokoaken gaztelaniazko edizioko ale biak –Diarios de las estrellas. Viajes eta Diarios de las estrellas. Viajes y memorias, hurrenez hurren–, Bruguera argitaletxearen “Libro amigo” sail mitikoan argitaratu zirenak 1979an. Liburu inportanteak dira niretzat: institutuan irakasten ziguten kanonaz landa, aukera eman zidaten nire kabuz sumatzen hasteko zein izan zitekeen kontsumoko literaturaren eta asmo handiagoko literaturaren arteko aldea –ez naiz literatura garaia espresioa erabiltzera ausartzen–, eta, bestalde, agian hori bezain garrantzitsua, umorea eta ironia baliabide literario zilegizko bezain duinak izan zitezkeela erakutsi zidaten.

Nire nerabezaroko garai hartan zientzia-fikziozko liburuen kontsumitzaile konpultsiboa nintzen, zientzia-fikzio ia ezinbestez anglosaxoniarrarena, noski: Isaac Asimov, Arthur C. Clarke, Robert A. Heinlein, Poul Anderson… Hau da, narrazioaren eduki zientifikoari –edo pseudozientifikoari– garrantzia berezia ematen zioten egileak, baina estilo literarioaren ikuspegitik –izan nadin gupidatsua– konplikazioetan sartzeko ohiturarik ez zutenak: zuzen, sinple, lau eta eraginkor aritzen ziren haien nobela eta, batez ere, ipuinetan, berehalako plazerrerako eta hausnarketarako parada emanez, baina ez askoz ere gehiagorako. Beste haien liburuak argitaratzen ziren bilduma berean aurkitu nituen Stanisław Lemenak, eta, printzipioz, ez neukan motiborik pentsatzeko gose eta bizkor irakurtzen nituen beste haienekin konparatuta ezberdinak izango zirenik. Are gutxiago kontuan hartuta Lem abizen horrek, Bruguerakoek letra larri izugarri handietan paratzen zutena liburuen azalean, Armstrong eta Aldrin 1969an ilargiratu zituen modulu espazialaren siglak osatzen zituela (L.E.M., Lunar Excursion Module), zientzia-fikziozko egile batentzat horren egokia, beraz, ezen zenbaitzuk ezizena izan zitekeela pentsatzera iritsi baikinen –izan ere, Lemek berak txistea erabili zuen liburu hauen hitzaurrean, eta Philip K. Dick paranoikoak Lemek egin zion Poloniarako gonbidapen bati ezezkoa eman zion, Lem hori existitzen ez zela iritzita, eta batzorde sekretu baten izena zela, bera ekialde komunistan bahitzeko asmoa zeukana…–.

Baina Lem abizen erreal bat zen, idazle poloniar batena alegia (Lvov, 1921-Krakovia, 2006), eta liburuki haiek, ondo begiratuta, ez ziruditen ohiko zientzia-fikzioa eskaintzen zutenik. Hasteko, kontrazaleko testuak ez zuen lotzen generoko betiko egileekin lotzen, Bergeraceko Cyrano, Voltaire eta Jonathan Swiftekin baizik, eta Carlo Frabetti orduan gazte eta ezezagun baten aurkezpenek zer ikusirik ez zuten gainontzeko liburuek zeramatenekin –edo ez zeramatenekin–. Eta, guztiaren gainetik, Lemen ipuinak zeuden, zer esanik ez. Izarretako egunerokoak ipuin liburu bat delako, nahiz eta pertsonaia nagusi baten inguruko lana izateak –Ijon Tichy astronauta pikaro samarra–, eta “bidaiak” eta “oroitzapenak” izenburuko ataletan banatuta egoteak nobela itxura ematen dion, zabalkuntzan lagundu zion zerbait, ziurrenik. Edonola ere, ipuin liburu peto-petoa da: testuok 1954 eta 1971 artean idatzi eta argitaratu zituen Lemek, modu independentean edo beste ildotako ipuinekin batera, eta biltzen joan zen gero; izan ere, edizioaren arabera ipuin kopuru ezberdinak aurki daitezke –nireak, esaterako, hogeita bi ditu–, eta 1971ko edizio “nagusitik” aurrera ziklo bereko beste zenbait narrazio solte argitaratu zituen orobat –ezagunena, dudarik gabe, Ijon Tichy protagonista duen Futurologia kongresua eleberri laburra da, 1971n bertan aparte argitaratu zuena–.

Ipuinotan Ijon Tichy pilotu espazialak galaxietan zehar egindako bere bidaiak eta bestelako oroitzapenak narratzen zaizkigu, zein baino zein burugabeago eta barregarriago, nahiz eta Ijon Tichyk berak, Lurreko zibilizazioaren eta gizatasunaren –hots, nagusikeria zuri industrializatuaren/gaingaratuaren– ordezkari gisa, oso serio kontatzen dizkigun bere abenturak, eta kontatzeko manera horretan datzan askotan, hain zuzen ere, ipuinen umorea; haietan oso ohikoa da, gainera, kulturen arteko gaizki ulertuen agerpena eta gizarte –edo, hobeto esanda, alienarte– guztiz bitxien deskribapen xehea. Aitzakia ezin hobeak direnak, bide batez esanda, estatu-burokratismoa, zientzialarien harrokeria, kapitalismo basatia, erlijioen sineskeria, txobinismoa edo arrazakeria bezalako gaitzei astindu on bat emateko, modu oro har umoretsu batean… umore horrek, jakina, iturburu ilun batzuk (des)estaltzen dituen arren. Stanisław Lemek berak David Torresi elkarrizketa batean aitortu zion bezala (El Cultural, 2004-IV-8), “Nik, ororen gainetik, kontu terribleei, ikaragarriei, bortitzei buruz idazten nuen, eta, beraz, moduren batean leundu behar zen hura, zaporea hobetu. Orain harritzen nauena, esaterako, literatura gazte poloniarra irakurtzen dudanean (…), zera da, hogei, hogeita hamar urteko idazle gazteengan ez dudala umore zipitzik topatzen. Idazten duten guztia izugarri serioa da…”. Seriotasuna, edonola ere, ez zen Lemek baztertu zuen baliabide bat, bere beste lan batzuek erakusten duten bezala: guztien artean ezagunena, zalantzarik gabe, Solaris (1961), zinemara bitan eraman dena.

Beldur nintzen, iruzkintxo hau egiteko deliberoa hartu nuenean, ipuinon berrirakurketak ez ote ninduen defraudatuko, hots, denbora ez ote zen krudelegi portatuko Lemen testuekin: azken finean, oso testuinguru jakin batean idatzi zituen –Gerra Hotzarenean, eta sozialismo erreala praktikan jarri zen herrialdeetako batean–, eta badakigu, gainera, zientzia-fikzioa bizkorren zahartzen den generoetako bat dela, bere natura beragatik; Lemek berak zientzia-fikzioa idazteari utzi zion 1990ko hamarralditik aurrera, zeren eta, azaldu zuen bezala, “uste dut orain bizi ditugun garaiak horren ekaiztsuak direla, ezen ez baitu merezi zientzia-fikzioan aritzea, hau dagoeneko badelako zientzia-fikzioa…”. Baina ez zait halakorik gertatu: berdin-berdin egin dut barre –goibel– Ijon Tichyren bidaiekin eta paradoxekin, eta miretsi Lemen begirada zorrotza gizarte garaikideko ajeekiko, zeinak, tamalez, ez baitira hainbeste aldatu azkeneko berrogeita hamar urte hauetan zehar. Izan ere, egileak saihestu behar izan zituen burokratismoaren eta estatalismo itsuaren gaitz asko bizirik –eta biderkatuta– topa ditzakegu gaur egungo gizarteetan, eta zer esanik ez merkatu ekonomia global askeari buruz ari garenean, Lemek irudikatzen zuen hiperkapitalismo haren antzekoagoa dena gaur, akaso, 1950 eta 60ko hamarraldietan baino, ipuinok idatzi zituenean. Liburu haien kontrazalek, azken batean, egia zioten, eta kapitalismoaren hastapenetan idatzitako Gulliverren bidaiak liburukoek bezain bizirik jarraitzen dute Tichyren fabulek, zientzia-fikzioaren mozorro guztiak gorabehera.

Gaztelaniaz, egun, Alianza editorialeko edizio merkea da, ziurrenik, Lemen lan honi heltzeko modurik eskuragarriena –Diarios de las estrellas, Madril, Alianza, 2005, 568 orrialde–; frantsesezko ediziorik berriena, baina ez osoa, nik dakidala, Mémoires d’Ijon Tichy da –J’ai Lu, 1995, 241 orrialde–. Euskaraz, polonierako itzultzaile geroz eta hobeak ditugun arren, ez dago liburu honen, ez Lemen beste edozeinen itzulpenik, nahiz eta nahi duenak atariko on bat aurki dezakeen Maskarada taldeak duela urte batzuk taularatu zituen ipuin horietako batzuen bertsioan, Izarretako bitakora izenarekin aurkeztu zena: antzerkirako adaptazioaren testua Mikel Martinezen http://www.teatro-testuak.com/itzulpen.html webgunean aurkituko du irakurle interesatuak. Ziur nago ez dela damutuko.

Itun biografikoaz (eta bestelako itunez), “Joseph Anton” dela eta

Egun hauetan, telebistan Sálvame, Master Chef edota Bisitaria ikusi beharrean, Salman Rushdie egile angloindiarraren (Mumbai, 1947) Joseph Anton memoriak irakurtzen aritu naiz (Random House Mondadori, 2012). Bertan bere bizitza eta lanak kontatzen ditu, nahiz eta liburuaren ardatz nagusia Khomeini ayatollahk Bertso satanikoak (1988) nobelaren kontra botatako heriotza-zigorrerako fatwaren garai iluneko kronika pertsonala (eta xehea) den: garai bat 2000ko hamarraldiaren hasierara arte luzatu zena eta zeinetan Rushdiek ezkutaturik eta polizia-indar britainiarren babespean egon behar izan baitzuen. “Joseph Anton” izan zen, hain zuzen ere, Rushdieren segurtasunezko ezizena urte horietan zehar, egileak berak aukeratua gehien miresten zituen idazleenak konbinatuz: Joseph (Conrad) eta Anton (Txekhov). Nahiz eta poliziek, hutsik egin gabe, “Joe” deitzen zioten, idazlearen amorrurako.

Gaztetan irakurri nuen Rushdie, eta hala Gauerdiaren seme-alabak (1981) nola Lotsa (1983) asko gustatu zitzaizkidan; Bertso satanikoak nobelak ez ninduen hainbeste ase, baina ez zitzaidan txarra iruditu, ezta ere (eta motibo erlijiosoengatik zigortzea, astakeria bat, edonola ere). Gauerdiaren seme-alabakek garai horretan literatura “periferikoak” arrakastaz mamitzen ari ziren errealismo magiko iberoamerikarraz baliatzen zen (Obabakoaken kasua, alde horretatik, ez zen kontu isolatu bat izan), eta emaitza (nobela horretan India independizatu berriaren historiari aplikatua) oso eraginkorra iruditu zitzaidan; oker ez banago, Juan Garzia liburu horren euskararako itzulpena egiten hasi zen, aspaldi, baina (gure itzulpengintzaren beste aukera galdu bat) ez zuen amaitu, tamalez. Gero, dela Bertso satanikoakekin nahikoa izan nuela erabaki nuelako, dela Rushdie, idazle baino, adierazpen askatasunaren sinbolo mendebaldar nagusia bihurtu zelako, aitor dut, artikulu solteren bat kenduta, pista galdu niola, fikziogile bezala behintzat. Edozein modutan ere, Rushdieren bitartez iritsi nintzen bere literatur koadrila edo belaunaldiko beste egileengana (Ian McEwan, Julian Barnes, Graham Swift, Kazuo Ishiguro… nik beti ikusi dut Rushdie idazle britainiar gisa, indiar gisa baino), eta hori behintzat bai eskertu ahal diot.

Nabaria da Rushdie den-dena apuntatzen duen idazle horietakoa dela, rencorosillo bat dela (idazle gehienok bezala), eta baduela umore maltzurño bat; ezkonlagunekiko eta semeekiko maitasunari dagokionean, pinpirintasunerako joera nagusitzen zaio, batzuetan (ez gehiegitan) autoironia erabiltzen badu ere. Liburua, edonola, txutxumutxu literarioen eta paraliterarioen bilduma mardula da (ia zazpiehun orrialde), eta mota honetako liburuak irakurtzen ditudanean baino dezente ohar gutxiago hartu dut, hausnarketa literarioen ikuspegitik bereziki hazkurritsua iruditu ez zaidan seinale. Baina ezin ukatu entretenigarria dela. Segurtasun, ideologia eta politika eztabaidez gain, liburuaren pasarte askok literatur sarien, kritiken, idazleekiko haserrealdi eta berradiskidetzeen, afarien, festen eta abarren berri ematen digute. Sálvameren falta ez dut ia nabaritu, beraz.

Pasarte arrosenetako bat ekarri nahi dut hona, idazleak Padma Lakshmi (Chennai, 1970) bere hirugarren emaztea izango zena ezagutzen duenekoa. Rushdie New York aldean dago bere bi semeekin eta (bigarren) emaztearekin, oporretan (ohitura hartu du udako hilabete bat edo gehiago han pasatzeko, Britainia Handian ez duen mugimendu askatasun pixka bat gehiago eskaintzen diotelako Estatu Batuek). Halako batean, seme nagusiarekin eta adiskide batzuekin, Talk aldizkari berriaren inaugurazio festara joan da, Askatasunaren Estatua dagoen uhartera hain zuzen. Eta hala dio bere memorietan Rushdiek (“berak”, alegia, Joseph Anton, Zesarren Galiako Gerren iruzkinak bezala, hirugarren pertsonan kontatuta baitago…):

Liberty Island-en argiak arboletatik zintzilik zeuden eta uretik udako brisa fresko bat zetorren, eta haiek ez zuten inor ezagutzen, eta, edonola ere, iluntzean zaila zen ikustea nor zebilen han, baina berdin zion horrek. Halako batean, argiontzi txinatar baten azpian, kobrezko andre itzelaren itzalpean, buruz buru aurkitu zen Padma Lakshmi-rekin, eta berehala ohartu zen lehenago ikusia zuela, edo behintzat haren argazkia ikusia zuela, bera ere agertzen zen aldizkari italiar batean, eta gogoratu zuen pentsatu zuela: Neska hau inoiz ezagutzen badut, erre egingo naiz, nire galbidea izango da. Oraingoan esan zuen: «Zu zara neska indiar eder hori, telebista italiarrean saio bat zeukana eta ondoren Estatu Batuetara itzuli zena aktorea izateko». Neskak ezin izan zuen sinetsi berak hari buruz ezer jakin zezakeenik, eta zalantzan jartzen hasi zen ea bera ote zen uste zuena, eta izen osoa esatera behartu zuen, eta horrela hautsi zen izotza. Minutu batzuk baino ez zuten hitz egin, baina telefono-zenbakiak trukatu ahal izan zituzten, eta biharamunean, berak deitu zionean, lineak hartua ematen zuen, une horretantxe bertan neska deitzen ari zitzaiolako. Bere autoan zegoen eserita, Mecox Bay aurrean, eta ur distiratsuaren gainetik erre usain bortitz bat iritsi zitzaion.

            Bera gizon ezkondua zen. Beraren emazteak eta bi urteko semeak etxean itxaroten zioten, eta gauzak ezberdinak izan balira, begien bistako egia ulertuko zukeen, berak etorkizunarengandik espero zuen guztia mamitzen zuela zirudien agerpen horrek, hezur-haragizko Lady Askatasun horrek, irudikeria izan behar zuela, eta harengana oldartzea, benetakoa balitz legez, hondamendia tentatzea zela, beraren emazteari neurrigabe min egitea eta Ametsa bera zama bidegabe batez kargatzea, indiar jatorriko estatubatuar bat baitzen, anbizio handiak eta plan ezkutuak zituena, beraren premia sakonenen gauzatzearekin batere zer ikusia ez zutenak. (…)

            «Amets bat ikusi eta familia bat suntsitu zenuen hori zela eta», esango zion Elizabethek [beraren bigarren emazteak], eta arrazoia zeukan. Askatasunaren Mamua irudikeria bat zen oasi batean. Bazirudien neskak beraren iragan indiarra eta beraren etorkizun amerikarra mamitzen zituela, aldi berean. Elizabethekin batera izandako bizitza setiatu zituzten arretez eta kezkez [fatwa garaikoez alegia] aske zegoen orain, baina Elizabethek ezin zituen alde batera utzi. Dena atzean utzi eta berriro hasteko ametsa –amets amerikar bat, erromesarena–, Mayflower estiloko fantasia bat, neskaren edertasuna baino are erakargarriagoa: eta haren edertasuna eguzkia baino distiratsuagoa zen.

Hau irakurtzean liburua itxi, eta ezin izan nuen saihestu pentsatzea: “Are, Salman, motel, ez esan gezurrik, edo, kasurako, erdi-egiarik. Gertatu zitzaizuna zera da, neska izugarri gustatu zitzaizula eta ez zenuela gehiago pentsatu (edo, nire adiskide batek esango lukeen bezala, astakilo baten moduan jarri zinela Padma ikustean); ez zela izan zure etorkizun estatubatuarraren eta iragan indiarraren arteko sintesi bat harengan haragitzen ari zela ulertu zenuela… Eta ez erabili nobela batean (egiantzekotasun ezagatik hain zuzen ere) erabiliko ez zenukeen baliabide bat, aldi berean egindako dei telefoniko horiena bezalakoa”. Pasartearen pinpirintasun orokorrari buruz ez hitz egitearren (“ur dirdiratsuen gainetik zetorren erre usainaren” metafora ez da harro-harro egoteko modukoa, ezta ere: ingelesezko “my goose is cooked” esapidearen inguruan eraikitzen da jatorrizkoan, “erre egingo naiz, nire galbidea izango da” horrekin lotuta dagoena nire itzulpen ahalegin dorpean).

Memoriak eta autobiografiak fikzioa egiteko beste modu bat baino ez baitira, azken batean: kasu ez gutxitan, iraganaren atzera begirako berrirakurketa interesatu eta (oro har) makillatu bat. Toni Morrisonek esan zuen bezala,

niretzat memoriak fikzioa dira orobat. Oroitzea aukeraketa-prozesu bat da, gertakariak definitu behar dira, forma eman behar zaie. Gauza bera bizi izan duten bi pertsonek ez dute berdin gogoratzen. Literatura biografikoa estimatzen dut, baina ez dut uste fikzioak autoritatea galdu duenik, nahiz eta egia den jendeak errespetu bitxi bat diola bizipen gisa aurkezten den horri. Uste dut, ordea, nobela onek irauten dutela eta imajinazioa errebelatzaileagoa izan daitekeela reality show bat baino.

Generoaren konbentzioen barruan sartzen den gako bat da, beraz, eta egile batzuek froga hobeto gainditzen dute (edo hobeto disimulatzen dute) beste batzuek baino. Rushdieren kasuan, iritsitako patetismo-mailak handiak izan daitezke batzuetan, baina egia da hori guztia konpentsatzen duela narrazio arin batekin, gertakarien harilkatze eta metaketarako gaitasunarekin, eta egileak berak bizi izandako egoeraren bitxitasun dramatikoaren xehetasunekin, noski.

Baina, behintzat, itun biografikoan, fikziozkoan bezala, gauzak nahiko argi daude (gorriari gorria, eta beltzari beltza) eta, kasu honetan bezala, zure besaulkitik deiadar egin diezaiokezu autoreari (“Aaare, Saaalman!”) gehiegikeriaz jokatzen duela uste duzunean. Gero eta mesfidantza handiagoa garatzen ari naiz, ordea, autofikzioa delakoa bilakatzen ari den ez-inoren lur horrekiko: eremu bat non, idazlearen apetaren arabera, fikziozko ituna funtzionatzen has daitekeen itun biografikoari heltzea komeni ez zaigun unean, eta alderantziz. Agian badu zer ikusirik honek ziklo historiko-artistiko honen agorraldirako jitoarekin eta, agian, baita nobelaren krisi eternalarekin (nobelaren arloan bihurtu delako joera hori izurrite); Eduardo Jordá idazleak dioen bezala,

orain ematen du gogoko direla itzulipurdi metaliterarioak, esperimentazio formala eta autofikzioa (oso ondo ez dakidana zer den), baina horrek guztiak ezkutatzen du –nik uste– bizitzarekiko nolabaiteko mesprezua, edo agian nolabaiteko ezjakintasun bat, edo agian, hobe esanda, bizi-xalotasun bat, mesprezu formapean disimulatzen dena. Bitxia iruditzen zait azken 40 edo 50 urteotan oso zaila dela aipatzea nobela espainiarreko pertsonaia bat ere gizarte-arketipo bihurtu dena, bere garaian Gatsby Amerikan izan zen bezala. Bururatzen zaidan bakarra Marséren Pijoaparte da, edo Francisco Casavellaren pertsonaiaren bat (Javier Cercasen Miralles ez da pertsonaia bat, Grimm anaien maitagarri amandre bat da). Baina, neurri batean, normala da hala izatea: orain idazlea bera da bere pertsonaiarik onena eta bere sorkaririk behinena, Bolaño eta Vila-Matasi gertatu zaien bezala.

Espainiar kasu kastizorako aipatzen du Jordák hori, baina antzeko zerbait euskal kasura eramatea ez litzateke zaila izango: Bilbao-New York-Bilbaoko Kirmen Uribe edo Kristalezko begi bateko Meibi gogora ekartzea besterik ez legoke… fikziozko Bolaño eta Vila-Matas pertsonaiak aipatutako horiek baino biziki interesgarriagoak direla iruditzen zaidan arren (Atzerriko Mikel Antza pertsonaia ez dut uste gizarte-arketipo izatera iritsiko denik, baina onartu behar da interesgarriagoa suertatzen dela, nahiz eta agian ez, zoritxarrez, motibo literarioengatik…).

Eztabaida hauek, edozein modutan ere, ez dira berriak literaturan, nobelagintzan sumatzen den autofikziorako joera berritu horrek lehenengo planora ekarri baditu ere. Egokiena, ziurrenik, erdibidean legoke, Aristotelesek nahiko lukeen bezala, horretaz (artikulu honetan esandako ia guztiaz bezala) ziur ez nagoen arren. Salman Rushdiek berak bere liburuan aitortzen duen bezala,

Saladin Chamcha, Bertso satanikoakekoa, anti-ni edo aurkako ni bat sortzeko beste ahalegin bat izan zen, eta nahasgarria zen kasu bietan [horretan eta 2001eko Oldarra nobelako Malik Solankarenean] beragandik desberdinak izateko asmoarekin sortu zituen pertsonaiak autorretratu soil gisa interpretatzen zituela jende askok. Baina Stephen Dedalus ez zen Joyce, eta Herzog ez zen Bellow,  eta Zuckerman ez zen Roth, eta Marcel ez zen Proust; idazleek beti egin zuten lan zezenaren ondoan, toreatzaileek bezala; autobiografiarekin jolas konplexuetara jolastu ziren, eta beren sorkariak beti suertatzeen ziren haiek baino interesgarriagoak.

Zezenketa-konparazioa gorabehera, nahikoa ados egon naiteke (honakoan) Rushdierekin. Eta ziurrenik horixe da Bolaño eta Vila-Matas pertsonaiak (baina ez autofikzioetako beste batzuk…) baleko bihurtzen dituena, idazleak baino interesgarriagoak gertatzen direla hain zuzen ere. Eta hori ez dago edonoren esku.

“Alkasoroko benta”: nobelak, pasadizoak, literatura maskulinoa eta beste

Nobela atsegina da Mikel Tabernaren Alkasoroko benta (Susa, 2013). Atseginez irakurtzen da, bai… baina, irakurle honen kasuan, askoz gehiago ez. Zerbaitek huts egiten du eraikuntzan, zer den guztiz ez dakidan arren. Martinen ibilerak umezarotik helduaroaren atarira arte, Bortziriak ez ezik (Alkasoro izenekoaren gehikuntzarekin) Seierriak bihurtu diren geografia errealista bezain mitikoan zehar (eta, unibertsitate garaia iristen denean, baita Iruñean zehar ere), 1960ko eta 70eko hamarraldietan, eszena biziez eskaintzen zaizkigu. Baina ez dute koadro nahikoa sendoa osatzen. Izan ere, ni Taberna ipuinlariak erakarri ninduen nobela honetara (Txokolatezko dinamita, 2001), baina, ia mundu bera islatzen duen arren, ez dut lortu haren oroitzapena gainditzea.

Hasteko, ez dago Bildungsroman bat eraikitzeko ahaleginik: zirkunstantziak aldatzen doaz, peripezia kostunbristak (auspoatarrak, kasik) bata bestearen atzetik metatzen dira, baina Martinengan ez dago eboluziorik, ez da pertsonaia izatera iristen; gehiago da bitartekari bat, gida bat iraganeko munduko zenbait biñeta edo pasadizotan zehar ibilaldi bat egin dezagun; alde horretatik, bat nator Aritz Galarraga kritikariarekin dioenean “ipuin bilduma gisa ere irakur daitekeela Tabernaren azkena”. Baina ipuin liburu formatuak garapen falta horri babes handiagoa eskainiko liokeen bezala, pertsonaia eta trama ezberdinen bitartez alegia (forman, narratzailean, ikuspegian etab. bariazio handiagoak egiteko aukera ematearekin batera), beldur naiz nobela formatupean hankamotz geratzen ez ote den.

Kontaera, bizia hasieran (esaldi laburrak, jokatu gabeko aditzak, harridura marken erabilera ugaria…), errepikapenaren errepikapenaz, nekagarria suertatzen da une batetik aurrera, eta, batez ere, infantilista samarra. Eta hasieran justifikazioren bat izan zezakeen arren (ez nago, hala ere, horretaz guztiz seguru), kontakizunak aurrera (eta narratzaileak heldutasunerantz) egin ahala, zama bihurtu zitzaidan. Ian McEwan idazle ingelesak, Hoben-ordaina (2001) bere nobelari buruz ari zelarik (bertan, gogoratuko duzuenez, protagonista nagusia, lanaren zati handi batean zehar, hamahiru urteko neskato bat da, Briony Tallis), hauxe esan zuen, gai honi buruz, The Paris Revieweko elkarrizketa batean:

“Beti da arazo bat haurrak fikzioan sartzea: ikuspegi mugatua itogarria bihur daiteke. Haur baten gogoa erretratatzeko gai izan nahi nuen, baina helduen hizkuntzaren baliabide guztiak erabiliz, Jamesek Maisiek zekiena liburuan egin zuen bezala. Ez nituen haur hiztegiaren mugak nahi”.

Alde horretatik, esaterako, Alkasoroko bentari ez dio laguntzen “zakil” (edo “buztan”) hitzaren ordez (eta nobela guztian zehar) “pitito” edo “pitilin” bezalakoak erabiltzeak; xehetasun txiki bat da, badakit, baina, harridura marken gainustiapenarekin batera, esan nahi dudanaren neurria ematen duela uste dut. Alde horretatik irudipena daukat nobelak bilakaera handiagoa eskatzen zuela, Martinek adinean aurrera egiten duen neurrian, idazkerari dagokionean, edo beste planteamendu. Nahiz eta ezin den ukatu idazkera hori, “tokiko kolorea” islatzeko orduan, oso eraginkorra dela, eta, hizkuntzaren liluraren suharrentzako, helduleku nahikoa, agian. Baina ez, tamalez, ni naizen irakurlearentzat.

“Itsastxoriak lainopean” atalaren hasieran (edo aurrekoaren amaieran) nobelak hartzen duen norabide berri eta interesgarria (hemen ez dudana argituko, spoilerra ez egitearren) beranduegi iristen da niretzat eta, gainera, esango nuke Tabernak ez dituela aprobetxatzen, aurrera eta atzera garatuz, baliabideak eskaintzen zizkion aukerak; erregistro errealistatik gehiegi urruntzera eraman zezaketelako, agian.

Azkenik, gehituko nuke Alkasoroko benta nobela maskulino bat dela (behin baino gehiagotan erabili dudan –eta, ironikoki bada ere, aldarrikatzen dudan– esapideari inolako zentzu peioratibo edo goresgarria gehitzeko inolako asmorik bat ere gabe): ehiza, arrantza, futbola, pilota, herriko festak, lehenengo esperientzia sexualak eta sasisexualak… azken horietako batzuk, bide batez esanda, nahiko sinesgaitzak eta are fantasia maskulinoaren mugetan, protagonistak turista (zer esanik ez) belgiar batekin daukana bezala, edo Axun iruindarrarekin atzera biltzen denean bezala, Iruñeko pisu batean, manifestazio baten ostean (onartu behar da, hala eta guztiz ere, mota horretako episodio bat edo beste nahiko ondo lortuta dagoela, urte batzuk lehenago aipatu Axunekin berarekin Hendaiara egiten duen txangoarena, adibidez…).

Aitor dut, neurri batean, Alkasoroko bentara hurbildu nintzela Aingeru Epaltzaren Ur uherraken (Pamiela, 1993) nolabaiteko osagarri edo are prekuelaren xerkan: Nafarroako “mendialde” edo “zona vascófona” delakoaren bilakaera historiko hurbilaren bertsio nobelatu berri baten bila, nahi baduzue. Ez dut bertan topatu, eta huts egitea, beraz, akaso nirea da gehiago, nobelarena baino. Edozein modutan ere, hor daukagu eskura, beti ere, Ur uherrak bera. Oraingoz, niretzat behintzat, ordezkaezin.