Mahaikidea

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2015eko urriaren 24an].

ETAren armak isildu arren, euskal gatazkaren (“Gauzaren”) inguruko literaturak zer esana ematen jarraituko du luzaroan: gaia gurekin geratzeko iritsi zen Ramon Saizarbitoriak 100 metro idatzi zuenetik gutxienez. Isildu arren, esan dut? Agian alderantziz da: giroa baketsuago delako gaiari buruz zuzenean edo zeharka arituko diren literatur lanen kopurua esponentzialki hazteko aukerak handiagoak direla pentsatzen dut maiz. Bide batez esanda, bitxia egiten zait, batzuetan, nola ekiten dioten kontuari orain arte hari buruz txintik ere fikzionatzen ez zuten egile zenbaitek…

Euskarazko literaturari behin baino gehiagotan egozten zaion ezaugarri bat da (ETAren) biktima ez dela, preseski, bere arreta gune nagusia izan, gehiago fokatu duela etakidearen figura, edo haren ingurumaria. Moralistegi jokatu ohi duten batzuen iritziaren kontra, ez dut uste kezkatzeko zerbait denik, eta “euskal idazlearen” jatorri sozial eta historikoarekin lotutako arrazoiak daudela horren oinarrian. Eta gaiari buruzko aipatu lanen hazkundeak berak ekarriko duela, akaso, aniztasun zabalago bat.

(Dena dela, gaia beste era paradoxikoago batean planteatu daiteke: euskaraz egindako “Gauzaren” literatura gehiena edo ia gehiena dela, baita etakideak erdigunea direnean ere, biktimen inguruko literatura bat, etakidea bera gutxitan azaltzen baitzaigu, gordinean, biktimario gisa; horren inguruko azken adibideetako bat, literarioki oso ahula, Mikel Antzaren Ametsak ere zain poesien bilduma da. Baina jarrai dezadan artikuluari eman nahi nion ildoarekin).

Bien bitartean, “biktimen literaturaz” jabetzeko gaztelaniazko produkziora jotzen jarraitu beharko dugu, nagusiki, eta hor, euskarazkoan bezala, lan onekin eta ez horren onekin aurkituko gara. Lehenengoen artean dago, nire ustez, Gabriela Ybarraren (Bilbo, 1983) El comensal nobela autobiografiko eta “sendizkoa” (Caballo de Troya, 2015), zeinaren zati nabarmen batek egilearen beraren aitonaren, Javier Ybarra Bergéren bahiketa eta hilketaz baitihardu: irakurle askok gogoratuko duten bezala, Ybarra, Neguriko oligarkiaren figura gailenetako bat, ETA politiko-militarreko berezien komando batek bahitu zuen 1977an, lehenengo hauteskunde demokratikoen bezperatan; erreskatea ez zen ordaindu (garai haietako mila milioi pezeta eskatzen zituzten), eta haren gorpua urte horretako ekainaren 22an aurkitu zuten Barazar inguruan. Bahiketan, besteak beste, Apala eta Pakito etakide ezagunek parte hartu zuten, eta agian baita Yoyesek ere; hurbileko familiak dirua biltzeko izan zituen zailtasunek (eta klaneko partaide batzuen aldetiko ekintzarik ezak edo are “traizioak”, tenore hartan) beren oihartzuna dute nobela honetan bertan. Javier Ybarraren inguruneaz jabetzeko (garai hartan El Correo taldeko burua, Babcock & Wilcox-eko presidentea eta Bizkaiko Bankuaren kontseilaria, besteak beste) oso lagungarriak izan daitezke bere seme Javier Ybarra Ybarrak idatzitako Nosotros, los Ybarra biografia historikoa (Tusquets, 2002) eta, batez ere, Pablo Díaz Morlán historialari ekonomikoaren Los Ybarra. Una dinastía de empresarios (1801-2001) (Marcial Pons, 2002).

El comensal ez da lan historiografiko bat, historia hurbilean eta pertsonalean sendo sustraitutako nobela baizik; izan ere, lanaren bigarren partearen ildo nagusia egilearen amaren minbizi eta heriotzarekin lotuta dago (Ernestina Pasch, Bilboko kapital ondasunen eta ekipoaren inportazio-enpresa baten jabe zen jatorri alemaneko familiarekin harremanatuta), eta, alde horretatik, injustua litzateke nobela hau soilik “Gauzaren” literaturan sartzea, komunikabide batzuk egiten saiatu diren bezala. Galeraren, hutsunearen eta dueluaren inguruko nobela bat da, beraz, pultsu bereziki sendoaz idatzia, sikua baina aldi berean iradokitzailea, ez gutxitan mingarria, eta lan autobiografiko edo autofikzionaletan (tamalez) horren ohikoak diren lirikokeria eta autokonplazentzia abzesuetatik urrun mantentzen dena (zorionez). Egileak, bestalde, ez du bere jatorri sozialaren arrandia egiten, baina ez da hartaz lotsatzen ere: argi dago goi burgesiaren partaide baten nobelaren aurrean gaudela, niri behintzat interesgarri suertatu zaidana (izendapen hori, “nobela burgesarena”, euskal literaturaren alorrean horren erraz erabiltzeko joera dutenentzat hausnarketa gai izan beharko lukeen zerbait, bide batez esanda).

Egia da, nire ustez, lanaren bi atalen arteko ainguraketa ez dela oso irmoa, nobela izateko alegia, baina arazoa ez da agian horren larria, batez ere kontutan hartuta idazlearen aurrenekoa dela, eta nik, ipuinlari gisa, nobela generoa zerbait zurrunegia bezala ikusteko joera izan dezakedala. Nobela, azken finean, liburu-hegalean “nobela” hitza erakusten duen oro da. Ez nau sobera konbentzitu, bestalde, liburuaren amaiera aldera egiten den torturaren inguruko aipuak, behartuegiagatik eta bere baitan nolabaiteko “baina” eramateagatik (ikus 160. orrialdea). Nahiz eta, agian, “autokritikaren” hedakuntzaren ikuspegitik (barkatu horren boladan dagoen kontzeptua hona ekartzeagatik) detaile pozgarritzat hartu beharko litzatekeen.

Edonola ere, “Gauzarekin” edo “Gauzarik” gabe, denboraldi honetan kontuan hartzeko lanetako bat, ziurrenik. Eta, agian, jarraitzeko moduko egile berri bat.

Ni, ni eta ni (“Ni-a, gero eta presenteago” erreportajerako erantzunak)

[Joan den igandean, 2015eko urtarrilaren 11an, Berria egunkariak artikulu zabal bat argitaratu zuen, “Ni-a, gero eta presenteago” izenburupean, autofikzioaren eta, oro har, idazketa autobiografikoaren ustezko oraingo gorakadaren inguruan. Bertan nire adierazpen batzuk tartekatzen ziren. Juan Luis Zabalak igorri zidan galdetegiari nik emandako erantzunak argitaratzen ditut, osorik, sarrera honetan].

Lehenik eta behin, eta badaezpada, abisatu nahi dut agian ez naizela joango askoz haratago jadanik esanda eta idatzita ditudanetatik, hots, duela gutxi argitaratu nuen “Autofikzioaren aurkako manifestua” delakotik, edo Bilbao-New York-Bilbao, Atzerri, Kristalezko begi bat edo Nevadako egunak liburuei egin nizkien kritiketatik urrunago (guztiak nireak, salbu eta Bilbao-New York-Bilbaorena, Angel Errorekin batera idatzi nuena). Baina saiatuko naiz galderei erantzuten.

Zergatik ari da sartzen euskal narratiban, azken urteetan, lehen baino indar handiagoz idazlea, dela autofikzioaren bidez, dela alter ego disimulu gutxikoen bidez, dela —fikziotik kanpo— kronika autobiografikoen bidez? (Ez bazaude ados egin dudan baieztapenarekin, esadazu, ahal baduzu, zerk eraman nauen ni eta beste hainbat irudipen zure ustez oker horretara.)

Imajinatzen dut nazioarteko literaturan, eta batez ere inguruko sistemetan –hispanikoan eta frankofonoan, alegia, eta horien bitartez iristen zaizkigun berritasun anglosaxoietatik– zabaltzen ari diren joerei erantzuten diela nolabaiteko boom txiki horrek, baldin eta halakotzat hartzea zilegi bada. Beti ere ohiko atzerakuntzatxo historikoarekin, noski, nahiz eta gap hori, edonola ere, gero eta estuagoa bihurtzen ari den, nazioarteko joeren eta euskal literaturaren arteko egokitzeari dagokionean. Gizarte-joeren pisua ere hor egongo da, ziurrenik: azken finean, euskal gizarteak industriaosteko kapitalismo neoliberalaren eskemetan bete-betean hartzen du parte, eta niaren sublimazio edo goititze orokor eta neurrigabearekin izan dezake zerikusia, halaber. Zirkunstantzia partikularragoek, euskal gatazka delakoaren baretzea bezalakoek, bestalde, agian badute zer ikusia literatura (auto)testimonialago bat egiteko luma batzuen bulkadan (nahiz eta hori ere ez den beti euskaraz egiten, Mariasun Landa, Joseba Zulaika edo Idoia Estornesen adibideek erakusten duten bezala…).

Bada uste duenik euskal literaturaren heldutasunaren sintoma edo ondorio izan daitekeela autofikziorako, alter ego dismulurik gabeen erabilerarako eta autobiografiarako joera hori. Zer uste duzu zuk?

Posible da: gaparen gainean gorago aipatutakoaren bidetik, inguruko sistema literarioetatik datozkigun joera edo modei jarraitzea heldutasuna deitzen badiogu, ba agian bai, ez dut ukatuko. Dena den, hau heldutasuna baldin bada, ez dut pentsatu nahi zahartzaroa zer izan litekeen… Aldeak alde, esan daiteke autofikzioa dela, literaturarekiko, realityak telebistarekiko direna…

Fikzioari dagokionez, moda hutsa da autofikzioa —eta disimulu gutxiko alter egoen erabilera fikzioan—, ala literatura garaikidearen benetako premia batzuei erantzuten dio? Moda bat baldin bada, zerk bultzatu du moda hori? Premia batzuei erantzuten badie, zeintzuk dira premia horiek?

Neurri batean erantzun diot honi aurreneko galderan. Seguru asko badu premiatik, eta badu modatik ere. Ez gaude prezeski Munduko Letren Errepublikaren zentroan, eta horrek esan nahi du, herrialde periferikoek puntako teknologiarekin eta antolaera metodoekin bezala, gu inportatzaileak garela, esportatzaileak baino. Euskal egile batek Sebald aldarrikatzen duenean, edo beste batek Ernaux, horretaz ari dira, noski, beren proposamenentzako babeslekua edo alibia bilatzeaz gain. Bestalde, premia hor dago ere, gurea ere gizarte turbokapitalista den neurrian eta, beraz, egotismoaren sustatzaile, beste alde  batzuetatik sare sozialen zabalkuntzan ikus daitekeen bezala alegia. “Egiaren sentsazioa” hobeto transmititzea ere izan daiteke premia horietako bat, fikzioaz neurri batean nekatuta dirudien irakurleria baten aurrean, batzuek dioten bezala (nahiz eta ni ez nagoen ikuspegi horrekin bereziki ados, printzipioz: idazle batzuen keria iruditzen zait gehiago, irakurleena baino). Edonola ere, zaila da bata (moda) eta bestea (premia, beti induzitua izan daitekeena) bereiztea; pack berean datoz, ziurrenik.

Zer arrisku nagusi du zure ustez autofikzioak, eta nola egin diezaieke aurre fikzioa egiten duen idazleak horiei? Idazlearengandik oso gertuko alter ego disimulurik gabeek ere antzeko arriskuak dituzte, edo desbedrinak dira, zure ustez? Zer arrisku nagusi dute, zure ustez, fikziorik gabeko lan autobiografikoek?

Arrisku nagusiak hiru direla esango nuke: “kanpoko mundua” islatzeko literaturak (ere) duen funtzioari uko egitearena, neurri batean bederen; bestetik, fikziozko ituna eta itun biografikoaren artean sortzen den nahasmendu interesatua; eta, azkenik, aipatu “egiaren sentsazio” horren izenean, paradoxikoki, egiatik (egia literariotik) urruntzearena. Garai batean ildo autobiografikoari ekitea izan zen, akaso, esklusiboki gizartea islatzera zuzendutako narratiba baten mekanizismoaren aurkako antidoto bat, baina ez dakit pendulua beste alderantz gehiegi makurtu den. Bestetik, autofikziogileak tranpa egiten du, hein batean, etengabe jauzi egiten duenean autobiografikotik duen horren (irakurle liluratuek zintzotasuna deitzen duten horren) eta fikzioaren artean, kode ezberdinak dituzten baliabideak eta, hortaz, irakurketa ezberdinak eskatzen dutenak, berez: “egia”, lehenengoaren kasuan, eta “egiantzekotasuna”, bigarrenean. Azkenik, giza arimaren alde ilunenak islatzeko autofikzioa ez da, ziurrenik, tresnarik onena, salbuespenak egon daitezkeen arren; konparatu, bestela, Martuteneko Martin idazlearen pertsonaiaren eraikuntza konplexu eta sinesgarria, Kristalezko begi batek edo Bilbao-New York-Bilbaok eskaintzen dituztenekin… Horren inguruan egiarik gordinenak esateko ziurrenik hobe da fikziozko pertsonaia batean zentratzea, geure buruetan baino, zeinei buruz, ziurrenik, sinesgarriak izateko direnak baino irudi xaloagoak, positiboagoak edo interesgarriagoak eskainiko baititugu. Rutu Modan komikigile israeldarrak esan zuen moduan, “Fikzioarekin batzuetan gauza zintzoagoak kontatu ditzakezu errealitatea kontatzen duzunean baino. [Errealitatea kontatzen duzunean] zure iritzia adierazi behar duzu. Eta ez dut uste nire iritzia horren inportantea denik”. Fikzioa, hainbeste auto-rik gabe, apaltasun ariketa bat izan daiteke, hain zuzen ere.

Euskal Herriko nahiz kanpoko zein idazleren lanak joko zenitzute eredugarritzat autofikzioaren, disimilurik gabeko alter egoen erabileraren eta autobiografiaren alorrean? Eta zein idazle iruditzen zaizkizu jarraitu behar ez diren ereduak?

Kanpokoen artean, eta nik irakurri ditudanen artean, ziurrenik Enrique Vila-Matas iruditu izan zait trebeena, agian bere autofikzioen narratzailea literaturaren inguruko gogoeta batzuk plazaratzeko tresna soila delako, gehienetan; hala ere, irudipena daukat formularen errepikapenak ez diola onik egin bere ekoizpenari, Doctor Pasaventotik aurrera batez ere. Hemengoei buruz, esango nuke Karlos Linazasoro dela baliabidearen erabilera abilena egin duena, antzeko arrazoiengatik. Baina hau guztia, jakina, gustu kontua da… Generoak berezko arrisku handiak dauzka, nire ustez, nobela historikoa delakoak bezala, bere(n) naturagatik alegia, baina horrek ez du esan nahi nobela historiko onak idatzi ezin daitezkeenik: idazlearen trebetasunaren araberakoa da hori, azken batean. Ziurrenik gauza berbera esan daiteke autofikzioaz ere.

Uste duzu etorkizunean horrelako lan asko argitaratuko dela? Zerk pentsarazten dizu hori? Nolakoak izango dira lan horiek?

Historia irakaslea naiz eta, zorionez edo zoritxarrez, etorkizunaren igarle oso txarrak izan ohi gara gremiokook. Lehen aipaturiko literatura testimonialaren hazkundea, gure zirkunstantzia historikoengatik, espero izatekoa da, noski. Baina hor interes mailak ezberdinak izango dira, orobat: ez dira gauza bera Trotskiren memoriak edo Neguko Jauregia hartu zen egunean bere samovarraren ondoan geratu zen morroiarenak (salbu eta honek estilo literario izugarri garai eta original bat garatu badu, idazle gehienen esku ez dagoen zerbait). Baina nik espero dut (agian desio dut) fikzioa, zinezko fizkioaren tradizio beneragarria, indarrez itzuli (sekula joan bada) eta gailenduko dela. Horretan bat egiten dut Toni Morrison idazle estatubatuarrarekin, zioenean: “Estimuan dut literatura biografikoa, baina ez dut uste fikzioak autoritatea galdu duenik, nahiz eta egia den jendeak errespetu bitxi bat erakusten duela bizipen gisa aurkeztutakoarekiko. Nobela onek irauten dutela sinesten dut, ordea, eta irudimena askoz ere adierazgarriagoa izan daitekeela reality show bat baino”. “Nobela onek” horren lekuan “Fikzio onek” ipini, eta guztiz neure egin nezakeen aipua.

Hilberri autobiografikoak

Ramiro Pinilla idazlearen heriotzak ordenagailu aurrean harrapatu ninduen, eta nahikoa bizkor hasi ziren haren inguruko profilak eta hilberri edo obituarioak sarean zabaltzen. Lehenengoetariko bat, Fernando Aramburu donostiarrarena, El Cultural aldizkarian (El Mundoren literatur eta kultur gehigarrian alegia): ez da sobera maite dudan idazlea (preziosistegia, nire gusturako, euskarazko literaturaren aurrean daukan jarreraz ez hitz egitearren, nahiz eta lehenengo motiboa inportanteagoa den niretzat), baina banekien Pinillaren zalea zena, eta testua interesekoa izango zela begitandu zitzaidan, are gehiago ikusita zein izenburu zeukan: “Adiós, Ramiro. Adiós, amigo”.

Albistea irakurri eta esaldi batek jo zidan begian: “Ramiro era un vasco apacible que había leído a Faulkner”. Ez Faulknerren aipuagatik, noski (nik ere, Amanece que no es poco filmeko herritarrek bezala, estimu handian dut Faulkner), “vasco apacible” horrengatik baizik. Ondo hasi gara, pentsatu nuen, ze hor, jakina, euskal herritar “oldarkorraren” edo “borrokalariaren” edo “moldakaitzaren” gaitzespena inplizitua doa, noski. Ez alferrik jarraitzen dio, zer esanik ez, “ez zitzaion barrokoa gustatzen, ezta nazionalismoa ere” batek, nazionalismo hori euskal abertzaletasuna delarik. Berez, gaizki iruditzen ez zaidana (ez zela abertzalea? Ezta beharrik ere: niretzat hori baino askoz ere inportanteagoa da idazkeran ez zela barrokoa …  Aranbururen alderantzizkoa alegia). Kontua da “apacible” hori (“bare, lasai, atsegin”, Ibon Sarasolaren ordainean; “manso, dulce y agradable en la condición y el trato”, Real Academia de la Lengua Españolaren hiztegiaren 22. argitalpenaren arabera) ez zaidala bereziki egokia iruditzen Ramiro Pinilla bezalako idazle bat kalifikatzeko. Ez daukat zalantzarik tratuan gozoa eta atsegina zela, baina “otzana” (“manso”)? Ahulenen alde eta batez ere langileen alde hainbeste aldiz agertu zen idazle bat, botere politikoaren aurrean isilik geratzeko ohitura ez zeukana izendatzeko nekez aurki daiteke adjektibo okerragorik, nik uste. Konpromiso bat, bide batez esanda, hala bere nobeletan demostratu zuena, zeinetan ahulenen alde agertzen baitzen beti (lehenengotik hasita, Las ciegas hormigas, 1961, Nadal eta Kritikaren sariak), nola bere bizitzan zehar (Partidu Komunistako kide izan zen frankismo garaian, hots, bertan militatzea ahuntzaren gauerdiko eztula ez zenean prezeski).

Baina beste zerbaitek are gehiago eman zidan atentzioa Arambururen hilberrian: zein espazio handia hartzen duen testuan bere zertzelada autobiografikoak: izan ere, artikuluaren kasik laurden bat bideratuta dago apaltasunez beteriko (“ni bezalako gizajo batek, ahaleginduta ere ezingo nukeena Verdes valles, colinas rojasen lerro bakar bat ere erredaktatu”) bere buruaren laudorioa egitera (Aramburu izan baitzen Tusquets argitaletxearen aurrean egile ahantziaren alde mintzatu bide zena). Niri, zer nahi duzue esatea, pixka bat gehiegikeria iruditzen zait Pinilla hil eta ordu batzuetara halako ohar bat plazaratzea, une bat zeinetan zenduaren ibilbidea eta bertuteak baino ez bailirateke laburbildu behar, ezagutzen dutenek gogora ekar ditzaten, eta ezagutzen ez dutenek (edo haren inguruko oso azaleko berri dutenek) informazio pixka bat eskura dezaten; badakit Aramburu ez dela ohiko egunkari-erredaktorea, baina hala ere. Agian egun edo aste batzuk geroago, eta potreta luze eta zabalago batean, sargarriagoak dira halako ohar autobiografiko eta autogorazarrezkoak. Agian. Tira, ez naiz xaloa, badakit azpigeneroan aspaldi dela ohikoa aritzeko modu hori, eta beste alor batzuetan (liburuen hitzaurreetan, urrutira joan gabe) ez dela  batere arraroa. Baina irudipena daukat egun jarrera autobiografikoak dena inbaditzen eta kutsatzen duela (nobela, zutabegintza, baita kritika literarioa ere…), eta, areago, naturaltasun osoz hartzen dugula hala gertatzea. Eta horrek preokupatzen nau gehien, zein naturala iruditzen zaigun.

Zeren eta argi dago Aramburuk badakiela bestela egiten, hurrengo goizean bertan El Paíseko orrialdeetan frogatu zuen bezala, “La prosa que no se nota” iritzi artikuluan. Izango da El Culturalen “etxekoago” sentitzen delako? El Paíserako idaztea (bitxiki) “serioagoa” iruditzen zaiolako (oraindik ere)? Niri lehenengo artikuluarena justifikagaitz samarra iruditzen zait, edonola ere. Baina agian kontua da Gonzalo Torné idazleak arrazoia duela, eta, berak dioen bezala, “nobelagile bat hanpurutsutzat salatzea saskibaloi jokalari bat altutzat salatzea bezala da”. Eta kito.

(Agian arau horren salbuespen nabarmenen eta bakarrenetako bat Ramiro Pinilla bera izan zen, bururatzen zait).

Mauro Entrialgo (@Tyrexito) komikigile gasteiztarraren zinta hau, Plétora de Piñatas 3 albumetik hartuta (Astiberri, 2013; @Txapelmuur-en bitartez iritsi zitzaidan) bereziki egokia iruditzen zait, ilustrazio gisa.

 

Autofikzioaren aurkako manifestua

Iratxo bat dabil literatur munduan barrena: autofikzioaren iratxoa. Letren Errepublikako botere guztiak aliantza santu batean elkartu dira iratxo horren alde: Akademia eta Kritika, Eroski eta liburu denda hipsterrak, irakurle klubak eta Idazle Eskola, Kortazar eta Olaziregi, Suseríoa eta Elkar-Martin Ugalde konplexua…

Non dago aurka egingo dion idazlerik edo kritikorik, non oposizioko alderdi bat autofikziozale aurrerakoienen aurka, autofikziozale atzerakoienen aurka bezala, selfie literatura horren salakuntza laidoztatzailea jaurtiko duena?

Hona hemen ideia batzuk tirania berri horren aurka altxatzeko ausardia bil dezaketenentzat; nik, aitor dut, ez dut indarrik jada, eta, are gehiago –edo gutxiago–, hobenduna naiz, behin baino gehiagotan hurbildu bainaiz, lotsaz batzuetan eta lotsa gabe gehienetan, azpigenero horretara: badakizue, ondoko etxebizitzako festakoek zarata handia egiten badute, hobe haiekin bat egitea. Baina ohar hauek interesekoak izango dira, apika, kutsatu gabeko literatur arima garbientzat, eta haiei zuzentzen dizkiet, itxaropenez betea.

• Alde batetik, autobiografiaren eta fikzioaren arteko nolabaiteko nahasketa hori literaturaren azken joeretako bat dela dioten ahotsak oso zuzen ez daudela aldarrikatu beharra dago: autofikzioa ez da inolaz ere genero berria Egilea pertsonaia bezala agertzea bere fikziozko lanetan, gutxienez, Danteren Jainkozko Komedia bezain aspaldikoa da, eta, ziurrenik, literatura bera bezain zaharra: zer da poesia liriko gehiena, autofikzio bat baizik? Ikuspegi horretatik, bide batez, agian ez da kasualitatea autofikzioaren praktikatzaile ez gutxi poetak izatea, inguruotan behintzat.

• Bestalde, autofikzioak ez du itun autobiografikoa errespetatzen. Eta hori, neurri batean, tranpa egitea da. Itun autobiografikoak ez du esan nahi idazleak bere bizitzari buruz egia eta bakarrik egia esaten digula (irakurlea, XXI. mendea hain aurreratua dagoenean, ez da horren xaloa), baina bai kontatzen digunari buruz egia esango baligu bezala ari zaigula. Autofikzioan, ordea, arau hori hausten da, idazleak eskubidea baitauka gezurra edo fantasia nonahi eta noiznahi txertatzeko, eta, beraz, irakurlea ez da sekula ere ziur egongo idazleak berak egia hori sinestarazi nahi digun, ala ez.

• Baina, gainera, eta hori baino larriagoa, autofikzioak ez dio begirunerik itun nobeleskoari. Eta itun nobeleskoaren oinarria, jakina den bezala, sinesgogortasunaren suspentsioari edo geroratzeari dagokio: fikzio batek ondo funtzionatzen du irakurri bitartean eta ebidentzia guztien kontra –are kutsu fantastikoena duenean ere– sinesten dugunean; liburua abandonatu bezain laster, zer esanik ez, ez sinestera igarotzen gara. Autofikzioarekin nekez lor daiteke efektu hori, irakurleak ondo baitaki idazlea etengabeko jauziak emango dituela egiazko gezurraren eta gezurrezko egiaren artean.

• Eta horrek, berez, ez luke zertan hain larria izan. Arazoak datoz joan-etorri horiek guztiek mugak ipintzen dizkiotenean fikzioaren zabalkuntzari. Hau da, idazleak uko egiten dioenean, egiarekiko fidel izateko, itun nobeleskoaren baitan onargarri eta, are gehiago, erakargarri edo ezinbesteko izango liratekeen fikziozko elementuen txertaketari. Horrek daukan arriskua kontakizuna maxkal eta interesgabea bihurtzea da, eta, ondorioz, esangura literariorik gabekoa. Eta hori, nobela batean, barkaezina den kontu bakarrenetakoa da. Ze, ez dezagun ahaztu, autofikziogile gehienek nobela gisa saldu nahi dituzte haien ekoizkinak.

• Izan ere, autofikzioaren hautuak dezente handitu dezake egilearengan bere bizitza oso interesgarritzat hartzeko daukan joera naturala, baldin eta kontrakoa gertatzen ez bada, hau da, autofikzioa aukeratu izana sinetsita dagoelako bere bizitza, berez, oso dela interesgarria. Eta hori hala bada, hots, periperiziez eta egitandiz beteriko bizitza bat bada egilearena, gaitzerdi. Baina izan gaitezen errealistak: idazle gehienen bizitza nahiko gatzgabea da, eta fikziozko dosi benetan eraginkorren erabilerarik gabe, edo estilo literario original baten jabe izan ezean, ez da suertatzen, berez, nobeletarako gairik erakargarriena…

• Autofikzioak idazlearen nagikeria sustatzen du. Azken batean, dokumentatzeko betebehar sakratua murriztu edo guztiz ezabatzen du, egileak ikertu nahi duen gai nagusia –bere burua– eskura duen neurrian. Edo eskura duela uste duen neurrian, autoezagutzarena ez baita beti bikain eta azken muturreraino burutzen den lan bat…

• Tentazio autobiografiko edo autofikzionala, edonola ere, kutsakorra da, eta liburuetatik at irteteko eta zabaltzeko joera dauka, birus gaizto bat balitz legez; azken finean, airean dagoen kontua da, sare sozialen metastasiak eta selfien boladak iragartzen duten moduan. Zutabegintza larriki zauritu zuten aspaldi tentazio horiek –zer inporta zaio irakurleari, Ukrainako auziari buruz informatzeko orduan, iritzi-emaileak vodkarekiko edo patxaranarekiko izan duen harreman sekularra, egiazkoa ala gezurrezkoa?–, baina azken aldi honetan are kritikagintza bezalako alor bizarroetara zabaldu da –zer axola dakioke liburu baten bertuteez edo akatsez jakitun izan nahi duenari kritikoaren txikiteo koadrilakoek haren gustu literarioez izan dezaketen iritzia, edo bere zorigaiztoko edo zorioneko maiteminen kronika zehatza?–.

• Autofikzioaren beste arazo bat, paradoxikoki, egiari ipin diezazkiokeen mugetan Autofikzio gehienetan, edo, behintzat, inguruotan boladan daudenetan, nekez aurkituko dugu egilearen erretratu benetan negatiborik, ezta kasik anbiguorik ere: gizakiaren miseriatxo batzuk erakutsiko zaizkigu, askoz jota, baina ez gehiegi, eta protagonistaren bertuteek edo ausardiek, benetakoek eta asmatuek, gain hartuko diete beti ere, ontasunaren fabore (ontasun hori tradizionala zein alternatiboa izan daitekeelarik, noski). Fikzioa, ordea, eraginkorragoa izan daiteke arimaren alderdi ilunetan barneratzeko, askatasun gehiago –distantzia gehiago– eskaintzen diolako egileari.

• Alderdi horretatik, eta Barthesek defendatzen/aurreikusten zuenaren aurka, egilearen figuraren puztearen ondoriotzat har daiteke, beste arrazoien artean, autofikzioaren hazkundea. Egilea marka^® bihurtu da: literaturaren iturri, ikur eta helburu nagusi, idatzi ez ezik liburuaren interpretazioa inposatu eta salmenta ahaleginak gidatzen dituena, liburutik aparte gero eta bizitza publiko zabalagoa gauzatzen duena. Autofikzioa, neurri batean, idazlearen marketing kanpainaren jarraipena litzateke, beste bitarteko batzuekin, Ni-aren hipertrofia garaikidearen testuinguruan beti ere. Nobelak, garai batean balio izan zuena kanpoko mundu kolektiboa deskribatzeko –errealismoa–, mundu kolektibo horren miseriak azaltzeko –naturalismoa– edo mundu hori bera aldatzeko edo iraultzeko –abangoardiak–, niaren solipsismo egotistenaren gordeleku bihurtzeko arriskua dauka, autofikzioaren bertsio desitxuratuenetan behintzat.

Amai dezadan ohar optimista batekin: autofikzio guztiak ez du zertan txarra izan, eta emaitza, maiz, idazlearen abileziaren araberakoa izango da, zer esanik ez. Baina generoak berezko arrisku nabarmenak dituela erakutsi nahi nuen sasimanifestu honekin, eta, orobat, zein kalte handiak sor ditzakeen esku desegokietan erortzen utzi ezkero.

Munduko autofikziogileak, arren, ez zaitezte elkar! Eta, batez ere, ez jarraitu ugaltzen…

[Testu honen lehenengo bertsioa Inon ez, inoiz ez liburuaren Bilboko aurkezpenerako prestatu eta irakurri nuen, 2014ko ekainean; hau extended bertsio bat da. Eskerrak eman nahi dizkiet aurkezpenera etorritako guztiei, eta batez ere Juanjo Olasagarreri, manifestuaren aberasgarri suertatu diren ekarpenak eta iruzkinak egiteagatik].

Gogoan dut

[“Niaren literatura” delakoak sortzen dizkidan prebentzioak gora-behera, beste bat gehiago erantsiko diot nire kontraesanen zerrendari, eta duela bi urte Santo Tomas Lizeoko berrogeita hamargarren urteurreneko oroitzapenezko liburuan argitaratu zen testua zintzilikatuko dut gaurkoan (Santo Tomas Lizeoa: 1960-61/2010-11, Donostia 2011). Donostiako Santo Tomas Lizeoan egin nituen haur hezkuntza (3 eta 5 urte artean) eta OHO osoa (6 eta 13 urte bitartean), eta horri esker naiz, orobat, euskaldun. Bide batez, testu hau ikasturte honetako azkenekoa izango da: blog honek oporrak hartuko ditu irailera arte. Uda on!].

Gogoan dut Georges Perec-en Je me souviens irakurri nuenean, egunen batean halako ariketa bat egingo nuela pentsatu nuela. Eta gauza bera bururatu zitzaidala, orobat, Joe Brainarden I remember, Juan Bonillaren Je me souviens eta Joseba Sarrionandiaren Akordatzen eskuratu ostean.

Gogoan dut behin, Lizeoa Mirakontxan zegoenean, gaizki portatu nintzela eta “arratoien gelara” bidali nindutela zigortuta. Parvulitosen geunden. Gela guztiz ilun bat zen, eta, ziurrenik, ez ninduten bertan bost edo hamar minutu baino gehiago utzi, niri askoz ere luzeago jo zuela iruditu arren. Sekulako beldurra pasatu nuen. Ez dut uste arratoirik egongo zenik, baina orduan ez nekien, zer esanik ez. Edonola ere, handik aurrera eskolan txintxo portatzeko delibero irmoa hartu nuen.

Gogoan dut lanen bat bikain eginez gero, “Oso Ongi” txapelarekin jartzen zigutela irakasleek (txapela baten zirriborroan bildutako “Oso Ongi” bat alegia). Batzuetan, are “Oso-Oso Ongi” txapelarekin ere.

Gogoan dut andereño Karmelerekin kristau ikasbidea buruz ikasten genuela, eta liburuan zegoen bezala errezitatu behar geniola, koma bakar bat ere aldatu gabe; bost axola kontzeptua harrapatzen genuen ala ez: kontua esaldia batere akatsik gabe erreproduzitzea zen. Euskararen egitura gramatikalez horrela jabetu nintzela uste dut. Eta orduan piztu zela nire baitan ateismoaren lehenengo txinparta.

Gogoan dut berdea orlegi zela, garai haietan.

Gogoan dut bosgarren kurtsoan hauteskunde batzuk antolatu genituela gelan, boto txartel eta guzti, eta, nire harridurarako, PNVk irabazi zituela alde handiz (nik PSOEri eman nion botoa: haienak ziren pegatina koloretsuenak; etxe azpian, Madrilgo hiribidean banatzen zituzten). 1977 zen, noski.

Gogoan dut, Castrotarren kirol-diktaduratik ihesi, Lizeoko futbol-taldean sartzerik ez genuenok talde alternatibo bat sortu genuela, Uhinak, eta hondartzako ligan eman genuela izena; finantzazioa eta guzti lortu genuen, eta ekipamendu berde-beltz (orlegi-beltz) nahiko itsusi bat. Parte hartu nuen aurreneko iraultza izan zen. Iraultza guztiek bezala, bere ifrentzua eduki arren: talde bultzatzailearen bi partaide, antza denez, ez ginen nahikoa iaioak kirolean, eta besteek “azterketa” egin ziguten, taldean jokatuko genuen ala ez erabakitzeko. Ezetz ebatzi zuten: Eduardo entrenatzaile gisa arituko zen (ez zioten sekula kasu zipitzik egin), eta nik masajista lanak egingo nituen.

Gogoan dut linimentuaren usaina.

Gogoan dut Lizeoan ez zegoela jangelarik, eta Zuzenbide fakultatera jaisten ginela bazkaltzera, eskola nazionalen ondotik pasatzen zen bidexka lokaztu batetik. Jantoki hartako kroketak munduko txarrenak ziren.

Gogoan dut, txintxo portatzeko nire ahalegin guztiak gorabehera, gimnasiako eskolei ixkin egiten saiatzen nintzaiela, eta, halako batean, “Topok” harrapatu ninduela, txoko batean, Waffen SSei buruzko liburu bat irakurtzen. Beldurra sentitu nuen berriz ere.

Gogoan dut txistuaren (poxpolinaren) soinua gorrotatzera iritsi nintzela. Hala jarraitzen dut gaur ere.

Gogoan dut Eduardo eta biok gure belaunaldiko turko-buruak ginela, eta inork ez zuela ezer egin egoera horri buelta emateko: ez guk, ezta irakasleek ere. Baina horretaz ez nintzen konturatu urte batzuk igaro arte, institutuan nengoela.

Gogoan dut eskola nazionaletako ikasleek pena ematen zigutela, eta baita beldur pixka bat ere.

Gogoan dut, Zuzenbideko jantokitik bueltan, ezin genuela Lizeoan sartu arratsaldeko eskolak hasi arte, baina, gelako leiho bat erdi irekita utziz gero, barrura sartu ahal zela atzeko hesia eskalatuz; nik nahiago nuen hori, patioan (futbolean) jolasten geratzea baino. Bakardadeko une horiek aprobetxatu nituen, esaterako, Yo, Cristina F. ezkutuan irakurtzeko: gelako neska batek, ez dut oroitzen zeinek, bere ikasmahaian gordetzen zuen, eta niri lotsa ematen zidan hari eskatzeak (lotsaz bai akordatzen naizela).

Gogoan dut behin mariorratz bat sartu zitzaigula gelan, eta Juan Garziak iruzkin bat egin zuela, zinez barregarria iruditu zitzaidana.

Gogoan dut txalapartaren grabazioaren soinua, jolas-ordura deika. Eta bertan gaztelaniaz baino ez genuela hitz egiten.

Gogoan dut Eduardok nire adiskide mina izaten jarraitzen duela.

Gogoan dut antzerki obra bat muntatu genuela, Orkestra izenburukoa, eta gure zuzendaria Jose Ramon Soroiz zela (“Locoman” ezizena jarri genion). Federico Felliniren Orkestra baten probasaioa ikustera eraman gintuen, prestaketa-lan gisa edo; asko inpresionatu ninduen film hark. Nik, obran, bonbardinoa jotzen nuen. Oso ondo pasatu genuen, hala probasaioetan nola antzezpenetan.

Gogoan ditut (kariñoz) Jaione, Menchu eta Marian irakasleak (baita beste batzuk ere, baina antolakuntzakoek gomendatu didatenez ez aritzeko gaizki esaka, amnesikoarena egingo dutt).

Gogoan dut nire lehenengo “diska-COU”-a: Greaseko John Travoltaren antzera janzten saiatu nintzen (ez nuen lortu). “La Bilbaina”-z oroitzen naiz, halaber, baina ez haren benetako izen-abizenez. Kurtsoko neska ederrena zen, baina denek tratatzen genuen nahiko gaizki (baita turko-buru ginenok ere). Bururatzen zait berea izan zitekeela, agian, Yo, Cristina F.ren ale hura.

Gogoan ditut XTCren kanta baten amaierako bertsolerroak: “Eskola utz dezakezu, / baina berak ez zaitu sekula utziko”.

Gogoan dut gurasoek batxilergoa auzoko institutuan egingo nuela komunikatu zidatenean, triste jarri nintzela. Institutuak, eskola nazionalek bezala, fama txarra zeukan, eta nik ez nuen Lizeotik alde egin nahi (berehala ohartu nintzen fama horrek ez zeukala oinarririk). Nolabaiteko agur-zeremonia tragikoa antolatu nuen, zortzigarren maila haren amaieran: Zuzenbideko jantokitik ohi baino goizago itzuli, leihotik sartu, eta eraikin isil hutsean zehar paseo luze bat eman nuen, azkeneko paseoa, Lizeoko gela guztiak, korridore guztiak, txoko guztiak memorian grabatzeko helburuarekin.

Orduz geroztik ez naiz itzuli, oroitzen saiatutako guztia bertan ez topatzeko beldurrez.

Itun biografikoaz (eta bestelako itunez), “Joseph Anton” dela eta

Egun hauetan, telebistan Sálvame, Master Chef edota Bisitaria ikusi beharrean, Salman Rushdie egile angloindiarraren (Mumbai, 1947) Joseph Anton memoriak irakurtzen aritu naiz (Random House Mondadori, 2012). Bertan bere bizitza eta lanak kontatzen ditu, nahiz eta liburuaren ardatz nagusia Khomeini ayatollahk Bertso satanikoak (1988) nobelaren kontra botatako heriotza-zigorrerako fatwaren garai iluneko kronika pertsonala (eta xehea) den: garai bat 2000ko hamarraldiaren hasierara arte luzatu zena eta zeinetan Rushdiek ezkutaturik eta polizia-indar britainiarren babespean egon behar izan baitzuen. “Joseph Anton” izan zen, hain zuzen ere, Rushdieren segurtasunezko ezizena urte horietan zehar, egileak berak aukeratua gehien miresten zituen idazleenak konbinatuz: Joseph (Conrad) eta Anton (Txekhov). Nahiz eta poliziek, hutsik egin gabe, “Joe” deitzen zioten, idazlearen amorrurako.

Gaztetan irakurri nuen Rushdie, eta hala Gauerdiaren seme-alabak (1981) nola Lotsa (1983) asko gustatu zitzaizkidan; Bertso satanikoak nobelak ez ninduen hainbeste ase, baina ez zitzaidan txarra iruditu, ezta ere (eta motibo erlijiosoengatik zigortzea, astakeria bat, edonola ere). Gauerdiaren seme-alabakek garai horretan literatura “periferikoak” arrakastaz mamitzen ari ziren errealismo magiko iberoamerikarraz baliatzen zen (Obabakoaken kasua, alde horretatik, ez zen kontu isolatu bat izan), eta emaitza (nobela horretan India independizatu berriaren historiari aplikatua) oso eraginkorra iruditu zitzaidan; oker ez banago, Juan Garzia liburu horren euskararako itzulpena egiten hasi zen, aspaldi, baina (gure itzulpengintzaren beste aukera galdu bat) ez zuen amaitu, tamalez. Gero, dela Bertso satanikoakekin nahikoa izan nuela erabaki nuelako, dela Rushdie, idazle baino, adierazpen askatasunaren sinbolo mendebaldar nagusia bihurtu zelako, aitor dut, artikulu solteren bat kenduta, pista galdu niola, fikziogile bezala behintzat. Edozein modutan ere, Rushdieren bitartez iritsi nintzen bere literatur koadrila edo belaunaldiko beste egileengana (Ian McEwan, Julian Barnes, Graham Swift, Kazuo Ishiguro… nik beti ikusi dut Rushdie idazle britainiar gisa, indiar gisa baino), eta hori behintzat bai eskertu ahal diot.

Nabaria da Rushdie den-dena apuntatzen duen idazle horietakoa dela, rencorosillo bat dela (idazle gehienok bezala), eta baduela umore maltzurño bat; ezkonlagunekiko eta semeekiko maitasunari dagokionean, pinpirintasunerako joera nagusitzen zaio, batzuetan (ez gehiegitan) autoironia erabiltzen badu ere. Liburua, edonola, txutxumutxu literarioen eta paraliterarioen bilduma mardula da (ia zazpiehun orrialde), eta mota honetako liburuak irakurtzen ditudanean baino dezente ohar gutxiago hartu dut, hausnarketa literarioen ikuspegitik bereziki hazkurritsua iruditu ez zaidan seinale. Baina ezin ukatu entretenigarria dela. Segurtasun, ideologia eta politika eztabaidez gain, liburuaren pasarte askok literatur sarien, kritiken, idazleekiko haserrealdi eta berradiskidetzeen, afarien, festen eta abarren berri ematen digute. Sálvameren falta ez dut ia nabaritu, beraz.

Pasarte arrosenetako bat ekarri nahi dut hona, idazleak Padma Lakshmi (Chennai, 1970) bere hirugarren emaztea izango zena ezagutzen duenekoa. Rushdie New York aldean dago bere bi semeekin eta (bigarren) emaztearekin, oporretan (ohitura hartu du udako hilabete bat edo gehiago han pasatzeko, Britainia Handian ez duen mugimendu askatasun pixka bat gehiago eskaintzen diotelako Estatu Batuek). Halako batean, seme nagusiarekin eta adiskide batzuekin, Talk aldizkari berriaren inaugurazio festara joan da, Askatasunaren Estatua dagoen uhartera hain zuzen. Eta hala dio bere memorietan Rushdiek (“berak”, alegia, Joseph Anton, Zesarren Galiako Gerren iruzkinak bezala, hirugarren pertsonan kontatuta baitago…):

Liberty Island-en argiak arboletatik zintzilik zeuden eta uretik udako brisa fresko bat zetorren, eta haiek ez zuten inor ezagutzen, eta, edonola ere, iluntzean zaila zen ikustea nor zebilen han, baina berdin zion horrek. Halako batean, argiontzi txinatar baten azpian, kobrezko andre itzelaren itzalpean, buruz buru aurkitu zen Padma Lakshmi-rekin, eta berehala ohartu zen lehenago ikusia zuela, edo behintzat haren argazkia ikusia zuela, bera ere agertzen zen aldizkari italiar batean, eta gogoratu zuen pentsatu zuela: Neska hau inoiz ezagutzen badut, erre egingo naiz, nire galbidea izango da. Oraingoan esan zuen: «Zu zara neska indiar eder hori, telebista italiarrean saio bat zeukana eta ondoren Estatu Batuetara itzuli zena aktorea izateko». Neskak ezin izan zuen sinetsi berak hari buruz ezer jakin zezakeenik, eta zalantzan jartzen hasi zen ea bera ote zen uste zuena, eta izen osoa esatera behartu zuen, eta horrela hautsi zen izotza. Minutu batzuk baino ez zuten hitz egin, baina telefono-zenbakiak trukatu ahal izan zituzten, eta biharamunean, berak deitu zionean, lineak hartua ematen zuen, une horretantxe bertan neska deitzen ari zitzaiolako. Bere autoan zegoen eserita, Mecox Bay aurrean, eta ur distiratsuaren gainetik erre usain bortitz bat iritsi zitzaion.

            Bera gizon ezkondua zen. Beraren emazteak eta bi urteko semeak etxean itxaroten zioten, eta gauzak ezberdinak izan balira, begien bistako egia ulertuko zukeen, berak etorkizunarengandik espero zuen guztia mamitzen zuela zirudien agerpen horrek, hezur-haragizko Lady Askatasun horrek, irudikeria izan behar zuela, eta harengana oldartzea, benetakoa balitz legez, hondamendia tentatzea zela, beraren emazteari neurrigabe min egitea eta Ametsa bera zama bidegabe batez kargatzea, indiar jatorriko estatubatuar bat baitzen, anbizio handiak eta plan ezkutuak zituena, beraren premia sakonenen gauzatzearekin batere zer ikusia ez zutenak. (…)

            «Amets bat ikusi eta familia bat suntsitu zenuen hori zela eta», esango zion Elizabethek [beraren bigarren emazteak], eta arrazoia zeukan. Askatasunaren Mamua irudikeria bat zen oasi batean. Bazirudien neskak beraren iragan indiarra eta beraren etorkizun amerikarra mamitzen zituela, aldi berean. Elizabethekin batera izandako bizitza setiatu zituzten arretez eta kezkez [fatwa garaikoez alegia] aske zegoen orain, baina Elizabethek ezin zituen alde batera utzi. Dena atzean utzi eta berriro hasteko ametsa –amets amerikar bat, erromesarena–, Mayflower estiloko fantasia bat, neskaren edertasuna baino are erakargarriagoa: eta haren edertasuna eguzkia baino distiratsuagoa zen.

Hau irakurtzean liburua itxi, eta ezin izan nuen saihestu pentsatzea: “Are, Salman, motel, ez esan gezurrik, edo, kasurako, erdi-egiarik. Gertatu zitzaizuna zera da, neska izugarri gustatu zitzaizula eta ez zenuela gehiago pentsatu (edo, nire adiskide batek esango lukeen bezala, astakilo baten moduan jarri zinela Padma ikustean); ez zela izan zure etorkizun estatubatuarraren eta iragan indiarraren arteko sintesi bat harengan haragitzen ari zela ulertu zenuela… Eta ez erabili nobela batean (egiantzekotasun ezagatik hain zuzen ere) erabiliko ez zenukeen baliabide bat, aldi berean egindako dei telefoniko horiena bezalakoa”. Pasartearen pinpirintasun orokorrari buruz ez hitz egitearren (“ur dirdiratsuen gainetik zetorren erre usainaren” metafora ez da harro-harro egoteko modukoa, ezta ere: ingelesezko “my goose is cooked” esapidearen inguruan eraikitzen da jatorrizkoan, “erre egingo naiz, nire galbidea izango da” horrekin lotuta dagoena nire itzulpen ahalegin dorpean).

Memoriak eta autobiografiak fikzioa egiteko beste modu bat baino ez baitira, azken batean: kasu ez gutxitan, iraganaren atzera begirako berrirakurketa interesatu eta (oro har) makillatu bat. Toni Morrisonek esan zuen bezala,

niretzat memoriak fikzioa dira orobat. Oroitzea aukeraketa-prozesu bat da, gertakariak definitu behar dira, forma eman behar zaie. Gauza bera bizi izan duten bi pertsonek ez dute berdin gogoratzen. Literatura biografikoa estimatzen dut, baina ez dut uste fikzioak autoritatea galdu duenik, nahiz eta egia den jendeak errespetu bitxi bat diola bizipen gisa aurkezten den horri. Uste dut, ordea, nobela onek irauten dutela eta imajinazioa errebelatzaileagoa izan daitekeela reality show bat baino.

Generoaren konbentzioen barruan sartzen den gako bat da, beraz, eta egile batzuek froga hobeto gainditzen dute (edo hobeto disimulatzen dute) beste batzuek baino. Rushdieren kasuan, iritsitako patetismo-mailak handiak izan daitezke batzuetan, baina egia da hori guztia konpentsatzen duela narrazio arin batekin, gertakarien harilkatze eta metaketarako gaitasunarekin, eta egileak berak bizi izandako egoeraren bitxitasun dramatikoaren xehetasunekin, noski.

Baina, behintzat, itun biografikoan, fikziozkoan bezala, gauzak nahiko argi daude (gorriari gorria, eta beltzari beltza) eta, kasu honetan bezala, zure besaulkitik deiadar egin diezaiokezu autoreari (“Aaare, Saaalman!”) gehiegikeriaz jokatzen duela uste duzunean. Gero eta mesfidantza handiagoa garatzen ari naiz, ordea, autofikzioa delakoa bilakatzen ari den ez-inoren lur horrekiko: eremu bat non, idazlearen apetaren arabera, fikziozko ituna funtzionatzen has daitekeen itun biografikoari heltzea komeni ez zaigun unean, eta alderantziz. Agian badu zer ikusirik honek ziklo historiko-artistiko honen agorraldirako jitoarekin eta, agian, baita nobelaren krisi eternalarekin (nobelaren arloan bihurtu delako joera hori izurrite); Eduardo Jordá idazleak dioen bezala,

orain ematen du gogoko direla itzulipurdi metaliterarioak, esperimentazio formala eta autofikzioa (oso ondo ez dakidana zer den), baina horrek guztiak ezkutatzen du –nik uste– bizitzarekiko nolabaiteko mesprezua, edo agian nolabaiteko ezjakintasun bat, edo agian, hobe esanda, bizi-xalotasun bat, mesprezu formapean disimulatzen dena. Bitxia iruditzen zait azken 40 edo 50 urteotan oso zaila dela aipatzea nobela espainiarreko pertsonaia bat ere gizarte-arketipo bihurtu dena, bere garaian Gatsby Amerikan izan zen bezala. Bururatzen zaidan bakarra Marséren Pijoaparte da, edo Francisco Casavellaren pertsonaiaren bat (Javier Cercasen Miralles ez da pertsonaia bat, Grimm anaien maitagarri amandre bat da). Baina, neurri batean, normala da hala izatea: orain idazlea bera da bere pertsonaiarik onena eta bere sorkaririk behinena, Bolaño eta Vila-Matasi gertatu zaien bezala.

Espainiar kasu kastizorako aipatzen du Jordák hori, baina antzeko zerbait euskal kasura eramatea ez litzateke zaila izango: Bilbao-New York-Bilbaoko Kirmen Uribe edo Kristalezko begi bateko Meibi gogora ekartzea besterik ez legoke… fikziozko Bolaño eta Vila-Matas pertsonaiak aipatutako horiek baino biziki interesgarriagoak direla iruditzen zaidan arren (Atzerriko Mikel Antza pertsonaia ez dut uste gizarte-arketipo izatera iritsiko denik, baina onartu behar da interesgarriagoa suertatzen dela, nahiz eta agian ez, zoritxarrez, motibo literarioengatik…).

Eztabaida hauek, edozein modutan ere, ez dira berriak literaturan, nobelagintzan sumatzen den autofikziorako joera berritu horrek lehenengo planora ekarri baditu ere. Egokiena, ziurrenik, erdibidean legoke, Aristotelesek nahiko lukeen bezala, horretaz (artikulu honetan esandako ia guztiaz bezala) ziur ez nagoen arren. Salman Rushdiek berak bere liburuan aitortzen duen bezala,

Saladin Chamcha, Bertso satanikoakekoa, anti-ni edo aurkako ni bat sortzeko beste ahalegin bat izan zen, eta nahasgarria zen kasu bietan [horretan eta 2001eko Oldarra nobelako Malik Solankarenean] beragandik desberdinak izateko asmoarekin sortu zituen pertsonaiak autorretratu soil gisa interpretatzen zituela jende askok. Baina Stephen Dedalus ez zen Joyce, eta Herzog ez zen Bellow,  eta Zuckerman ez zen Roth, eta Marcel ez zen Proust; idazleek beti egin zuten lan zezenaren ondoan, toreatzaileek bezala; autobiografiarekin jolas konplexuetara jolastu ziren, eta beren sorkariak beti suertatzeen ziren haiek baino interesgarriagoak.

Zezenketa-konparazioa gorabehera, nahikoa ados egon naiteke (honakoan) Rushdierekin. Eta ziurrenik horixe da Bolaño eta Vila-Matas pertsonaiak (baina ez autofikzioetako beste batzuk…) baleko bihurtzen dituena, idazleak baino interesgarriagoak gertatzen direla hain zuzen ere. Eta hori ez dago edonoren esku.