Txekhov-en alde (alde beti) (eta III)

Aurreko artikulua amaitzen nuen esaten Donald Rayfield-en Txekhovi buruzko biografia “desmitifikatzaileak” zergatik ez ninduen ase: ez delako gai egilearen ipuingintzaren misterioa zulatzeko. Ados,ez dago soberan jakitea pertsonaia jakin horren atzean Lika Mizinova amorante eta ezkongai –garai batean– eternoa zegoela, edo “Gizon bat zorro baten barruan” ipuineko grekoko irakaslearen ezaugarri asko gaztetan Taganrog-eko jaioterrian eduki zuen –hain zuzen ere– grekoko irakasle batengandik hartu zituela. Baina horrek guztiak deus gutxi esaten digu, Mitxiko Kakutani literatur kritikari newyorktarrak salatzen zuen bezala, bi muturren arteko bideaz –”gertakari errealen” eta “fikziozko lanen” artekoa, alegia–, eta «Txekhovek bere bizitza arte bihurtzeko erabili zuen prozesu alkimikoa ulertzeko aukera ere lapurtzen digula» iristen da Rayfieldi aurpegiratzera, egin zion iruzkinean. Ados nago berarekin.

Izan ere, Rayfielden biografia luzea amaitu ondoren, Natalia Ginzburg idazle italiarrak eskaini ziona berrartu nuen atzera. Liburu laburra da, apenas laurogei orrialde, aspaldi irakurri nuena (Antón Chéjov. Vida a través de las letras, Acantilado, 2006, jatorrizko edizioa 1989koa den arren). Baina, askoz ere bolumen txikiagoan, ahalegin serioago bat egiten du, ipuin jakin batzuen analisiaren bitartez, misterio horretaz jabetzeko bidean. Eta ez da gogoratzen nuena bezain hagiografikoa: Ginzburgek, idazle errusiarraren lanari dion miresmen baldintzagabetik –bere obra ezagutzen duen edonork harrituko ez duena, oso idazle txekhovtarra zelako Ginzburg–, ez zituen ekiditen, esaterako, inguruko emakumeekin eduki zituen harreman nahasi eta badaezpadakoen gaia. Nahiz eta egia den gehiago azpimarratzen zituela haren bertute zibikoak, eduki, Txekhovek eduki zituenak, azken batean, eta ez zirenak ahuntzaren gaueko eztula, Europako erregimen autoritarioena zen Errusia tsarista ilun hartan.

Frank O’Connor idazleak (1903-1966), Yeats-ek “Txekhov irlandarra” izendatu zuenak, oso argi zeukan non bilatu behar zen Txekhoven prosaren misterioaren inguruko argia: «Jakina, izugarri miresten dut Txekhov. Imitaezina da, irakurri, miretsi eta gurtzeko pertsona, baina sekula, sekula, sekula ez imitatzeko modukoa. Trikimailu tekniko apartak ditu, eta, gailu tekniko horiek gabe imitatzen hasten zarenean, narrazio barreiatu batean murgiltzen zara, Katherine Mansfield bezalako ipuin idazle on batek ere egin zuen bezala. Ikusten du Txekhovek, itxuraz, interes episodikorik gabeko istorio bat eraikitzen duela, eta erabakitzen du istorio bat eraikitzen badu, interes episodikorik gabe, berdin izango dela ona. Ez da horrela. Ahaztu egiten zaio Txekhovek ibilbide luzea egin zuela kazetari gisa, aldizkari komikoentzako idazle gisa, satirak idazten, vaudeville-ak idazten, eta oso goiz ikasi zuela interesari eustearen artea, hezurdura narratibo bat sortuz horretarako. Bere azken lanean baino ez du hura ezkutatzen. Uste dute egin dezaketela hezurdura hori gabe, baina oker daude denak». Katherine Mansfieldkiko zirtoa ez da debaldekoa, ezaguna baita zenbateko plagioraino inspiratuta dagoen zeelandaberritarraren “Nekatuta zegoen neskatoa” (haren lehenengo liburukoa, Balneario aleman batean) Txekhoven “Lo egin nahi dut” narrazioan (31 ipuin bilduman dagoena, hain zuzen); gaur egun “intertestualitateaz”, “omenaldiaz” edo “bertsioaz” hitz egingo luke, agian, euskal idazleren batek… Bide batez, oraindik ez baduzu O’Connorren ezer irakurri, zoaz denda hurbilenera eta erosi gaztelaniara itzuli dioten lehenengo liburua, Huéspedes de la nación y otros relatos (La Navaja Suiza, 2022; frantsesez La Table Ronde argitaletxeko katalogoan aurki daiteke), edo, ingelesez irakurtzen baduzu, jatorrizkora zuzenean: ez zara damutuko –eta nik diodana garantia nahikoa ez bazaizu iruditzen, egin kasu Iñigo Astizi, arren–.

Eta honekin artikulu/sail honen hasierara itzultzen naiz, neurri batean, hots, Iker Sanchoren 31 ipuin antologiaren gaira (Elkar 2022). O’Connorrek azaltzen diguna, hezurdura tinkoko estanpa komikoetatik airean sostengatzen diren «bilberik eta amaierarik gabeko» ipuinetarako ibilbidea modu txit eraginkorrean laburbiltzen duelako euskarazko itzulpen berri honek.

Gogoa ematen duena Txekhoven klasiko eztabaidaezinetara itzultzeko. Azken batean, 31 ipuin hauetan, esaterako, Richard Ford-ek bildu zituen The Essential Tales of Chekhov (The Ecco Press 1998; gaur Harper Collins turbokapitalistagoaren barruan, noski) antologiako bakarra dago, “Arakatz-zuhaixka”, normala dena, Forden bildumako ipuinen erdia Txekhoven heldutasuneko etapetako ipuinek osatzen dutelako, eta Sanchorenean laurdena-edo soilik; horri erabaki eztabaidagarri batzuk gehi diezaiekegu, adibidez “Gizon bat zorro baten barruan” eta “Arakatz-zuhaixka” ipuinekin batera hirukotearen hirugarrena osatzen duen “Maitasunaz” sartu ez izana, pena dena ez soilik biribiltze-irizpide batetik, baizik eta aurreko biak baino ipuin –are– hobea delako. Baina hauek, noski, gustu pertsonal eta transferiezinekin zerikusia daukaten ñabardurak besterik ez dira, sailaren hasieran azpimarratzen nuen beza, euskal letretan benetako gertakaria izan beharko lukeen liburu bati egiten dizkiodanak.

Eta, bide horretatik, gogoz heldu diet atzera Xabier Mendiguren Bereziartuak 1990an itzuli zituen Txekhoven ipuin haiei (Ipuinak, Ibaizabal), egile errusiarraren helduaroko aipatuen horietako batzuk hain zuzen ere. Eta, errusieratik zuzenean itzuli ez zituen arren, eta pasatutako denbora nabaritzen den arren –bi antologietan errepikatuta dagoen ipuin bakarra irakurtzea besterik ez dago, “Anna lepazamarretik zintzilik”, Mendigurenen edizioan “Anna lepoan” zena–, berriro gozatu dut ipuinekin: itzulpena, orrazketa sakon baten beharrean dagoen arren, ez da gogoratzen nuena bezain ortopedikoa. Ez litzateke, iradokizun bezala, EIZIE eta Elkarren Urrezko Bibliotekarako erreskate txarra izango –hots, “Txekhoven pistola” famatu hura dorpeki eta ia oinarririk gabe akordura ekarriz, euskal itzulpengintza ez dadila, klasikoekin gertatu ohi den bezala, “tiro bakarreko” saioa izan, epe luzeegi baterako behintzat…–. Errusiarraren antzezlan famatuenak, hots, Osaba Vania (1899), Hiru ahizpak (1901), Gereziondoen lorategia (1904) –horiek ere bere helduaroko lan saihestezinak– itzultzean pentsatzen hasi beharko ginatekeen bezala.

Txekhov euskaraz baldintza onenetan irakurtzen jarrai dezagun: Txekhoven alde egiten jarrai dezagun.

Merezi dugula uste dut.

[Artikulu honen bertsio dezente laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2022ko uztailaren 23an. Irudia, askotan bezala, New Yorkeko bibliotekako funts digital libreen gordailutik hartu eta moldatu dut, berez 1934-35 inguruko Gereziondoen lorategiaren edizio arraro baten barne-azalean zetorren. Bai, badakit berez ez liratekeela gereziondoak izan behar, gindondoak baizik, errusierazko jatorrizkoan horiek direlako arbolak, baina mendebaldeko tradizio literarioan nahiko sistematikoki egin da itzulpen nahasgarri hori, eta ez naiz ni orain izango zalantzan jarriko duena; bide batez, 31 ipuinen ere badago horren pareko kasu bat, gorago aipatutako “Arakatz-zuhaixka”-rena, Europako ekialdean ohikoa baina gurean ez horrenbeste, eta itzulpen bitxietara eraman izan duena. Sanchok zehaztasunaren alde egin du apustu kasu honetan, nahiz eta horrek ere badituen bere bide-sariak… Itzulpenen koxka amaiezinak, badakizue]

Nobelen amaierez

Irudipena daukat nobelen amaieren gaia ez dela asko aipatzen, oro har. Eztabaida publikoan, diot. Behintzat ez nobelen hasieren, pertsonaien, egituraren edo arkitekturaren gaiak bezainbeste, ikerlarien eta idazleen arreta handiagoa erakarri ohi dutenak. Agian ez nintzateke horrenbeste harritu behar, nirea, ziurrenik, ipuinlari-mania horietako bat baita: jakina da ipuingintzan bukaeraren kontuak garrantzia erabatekoa duela, eta hika-mika, hipotesi eta teorizazio ugariren iturburu izan dela. Nobela beste unibertso bat da, alde horretatik.

Baina, edonola, nobelak ere amaitu egiten dira, noizbait, eta nonbait, egun batzuetan edo aste batzuetan zehar gu lagundu ostean. Eta, ondorioz, nobelak irakurleongan sortzen duen plazeraren portzentaje bat, behintzat, amaieraren egokitasunari edo desegokitasunari legokioke. Nahiz eta portzentaje horrek, zer esanik ez, ipuinaren kontsumoaren kasuan baino baxuagoa izan behar duen, derrigor. Eta, esan bezala, agian ez den horren inportantea: nire adiskide batek, adibidez, detektibe-nobela bat hartzean egiten duen lehenengo gauza amaiera irakurtzea da, zama hori gainetik ahalik eta lasterren kentzeko –hiltzailea nor demontre den jakiteko– eta istorioaren garapenaz, hedatzeaz ahalik eta hobekien disfrutatzeko, hori baita berari nobeletatik interesatzen zaiona, hain zuzen ere. Halakoak egiten dituen gehienetan zaputza hartzen du, zer esanik ez.

Nobelen amaieren auzia burura etorri zitzaidan Sara Mesa idazle sevillarraren Un amor irakurtzean (Anagrama, 2020), aldi batez landara bizitzera doan intelektual hiritarraren topikoaren gainean eraikitako aldaera zirraragarria –niri gogora ekarri zidan, besteak beste, eta nahiz eta oso ezberdinak izan, Carlo Leviren Kristo Ebolin geratu zen eta Bernardo Atxagaren “Hamaika hitz Villamedianako herriaren ohoretan eta bat gehiago”–. Mesaren nobela, Nat protagonistak inguruarekiko sentitzen duen talka eta arroztasun bortitzaren, hurkoarekin konektatzeko zailtasunen eta desioaren argi-itzalen ardatzen inguruan mugitzen dena, ikaragarri ona da: zehaztasun hotz batez kontatuta dago, eta oso abila da tentsioaren dosifikazioan.

Baina amaiera kaxkarra du nobelak, epifanikoa izan nahi duen horietakoa, baina deus ex machina ildoko irtenbide zabar samarra bihurtzen dena, azken batean –ez dut, bistan denez, hemen kontatuko, balizko irakurle berrien muzina ez aurreratzeko–. Orrialde bakarra da, baina Mesak ez du, nire ustez, asmatzen –inguruan galdetu dut kontuaz, eta antzeko inpresioa transmititu didate irakurle gehiagok–.

Eta, hala ere, berdin dio, nobelak handia eta oso gomendagarria izaten jarraitzen du, hain zuzen ere amaieraren zama, nobeletan, ez delako horren erabatekoa. Azken finean, Frank Herbert zientzia-fikzioko nobelagileak zioen bezala –eta berak dezente zekien horri buruz, Dune bezalako saga edo ibai-nobelen egilea zen neurrian–, «ez dago benetako amaierarik. Istorioa gelditzen duzun lekua besterik ez da». Ildo berean, baina arazoari buelta emanez, Louise Glück poetaren arabera iritsi beharko ginateke pentsatzera «ez dagoela amaiera perfekturik. / Amaierak infinituak dira, zalantzarik gabe. / Agian, behin hasiz gero, / amaierak besterik ez daude».

Unai Elorriagaren Iturria ipuin bilduma «nobelatuaren» amaierak (Susa, 2019) konfirmatzen dit intuizioa, neurri batean. Jakina den bezala, liburua osatzen duten narrazioak hari nobelesko batek elkartzen ditu, eta ipuinen egilearen bilaketan –izenburuko Iturria horrenean– zentratuta dago azken hori; egileak, bestalde, jolas metaliterario batzuk praktikatzeko erabiltzen du artifizioa. Ipuin liburu guztietan gertatu ohi den bezala, pieza batzuk besteak baino indartsuagoak dira, baina onak direnak –“Bederatzi egun” edo “Ortozik eta zikin” bezalakoetan pentsatzen ari naiz, besteak beste– euskal ipuingintzaren antologia nagusietan egoteko modukoak dira.

Edonola ere, ez da ipuinen bikaintasun hori interesatzen zaidana, gaurkoan, Elorriagaren liburutik, baizik eta bere hezurdura nobeleskoa –lanak nobelatik duena alegia–, eta, batez ere, bere amaiera. Itxura batean Un amor horrena bezain itsumustukoa eta deskolokagarria dena, eta, jakinaren gainean nago, irakurle bat baino gehiago zapuztu duena.

Ez da nire kasua izan. Alde batetik, amaiera on batek, ipuinean nobelan bezala, aldez aurretik irakurritakoa berrebaluatzera eraman beharko lukeelako, eta Iturriarenak, Un amorrenak ez bezala, ondo betetzen duelako funtzio hori. Baina, agian inportanteago, ezin hobeto egokitzen zaiolako liburuaren natura bereziari: erabat logikoa baita, nobela bihurtutako narrazio-liburu batean, nobelaren itxierak ipuingintzan horrenbesteko garrantzia duen ezusteko amaieraren teknika erabiltzea. Nobela gehienetan, aldez aurretik ondo prestatzen ez bada, desegokia suerta daitekeena, baina Iturrian nobelagintzak ipuingintzari egindako omenaldi gisa interpretatu daitekeena.

Eta eskertzen da.

[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2021eko maiatzaren 1ean]

Nobelaren alde

César Aira idazle argentinarrak zioen: “Batek beti espero ditu abentura handiak, intentsitate existentzial handiak, eta atzera begiratzen duenean, ohartzen da ez dela ezer gertatu, benetan. Literatura da ezereza hori zerbaitetan eraldatzeko modu bat”. Susmoa dut, testuinguruagatik, Aira sorkuntzari buruz ari zela hori esatean, baina nik uste dut erraz aplika dakiokeela irakurtzearen ekintzari, orobat. Baina zer, gainera, atzera ez ezik, aurrera begira ere ezer asko gertatzeko itxaropenik ez dagoenean? Bizitza bera, berrogeialdi honetan ematen duen bezala, suspenditu dela dirudienean? Literaturaren erabilgarritasuna, beharra, handitu egiten dela.

Baina ez edozein literaturarena, ohartu naiz asteotan. Eta ez nuen uste sekula hau esango nuenik, baina nobelaren alde hitz egin behar dut, hori izan delako konfinamendu neurriek ekarritako bizitzaren geldialdia leuntzeko hobekien egokitu den literatur generoa, nire kasuan behintzat.

Ipuinarekin saiatu naiz, bistan denez: zale handia naiz, eta banituen etxean, “itxaroteko ilaran”, zenbait ale tentagarri –paperezko liburuez ari naiz, zer esanik ez: nahikoa egon behar dugu bestela ere pantaila aurrean, gure beharrari telelanaz aurre egiteko zoriona edo zorigaitza izan dugunok, behintzat: literaturarako denbora, niretzat, liburuaren sinonimo da oraindik ere, eta, uneotan, are gehiago–. Lorrie Moore-ren Pájaros de América zen haietako bat, adibidez, baina, narrazio batzuk benetan zirraragarriak iruditu arren, ez ninduen asebete, liburu gisa; itzulpenaren desoreka txikitxo batzuei egotzi nien errua, halakoek gero eta gehiagotan egiten baitidate traba, irakurtzean. Mavis Gallant ipuingile kanadar klasikoaren antologia zabal batekin saiatu nintzen ondoren, baina emaitza antzekoa izan zen, eta, han hemenka mokadu batzuei ekin ondoren –ipuin bildumak saltoka irakurtzearen aldekoa naiz, oro har–, mesanotxearen azpiko estratuetara kondenatu nuen atzera liburua.

Ipuinek, azken batean, errealitatera, bizitzara itzultzera behartzen zaituzte, bakoitza bukatu ahala: ipuinak, genero gisa, irakurritakoa bizitzarekin erkatzera eramaten zaitu behin eta berriro. Eta bizitzarik ez dagoenean, hots, bizitza ohikoa baino geldialdi sakonago batek astindu eta bere bilakaera bera esekita geratu dela dirudienean, ipuinak, agian, bere ahalmenaren puska bat galtzen du. Bizitzaren ordezko bat behar dugulako, menturaz, testuinguru horretan.

Nik nobeletan aurkitu dut, alde horretatik, babesa. Irakurtzeari uzten diezunean ere hor jarraitzen dutelako, garatzen, hazten, orri-markatzailea utzi zenuen puntuan, eta zeure buruan. Aste hauetan, adibidez, Iris Murdoch-en Itsasoa, itsasoa irakurri dut, XX. mendeko nobelagintza britainiarraren gailurretako bat, fikziozko dramaturgo baten memoriak bezala hasi eta muturreko mundu berezi eta ia parodiko bat eraikitzen amaitzen duena, kostalde ingeles artegagarri batek menderatutako paisaiaren erdian. Eta, ondoren, George Eliot-en Middlemarch, Industri Iraultzak jotako hiri txiki baten eta bere landa distrituaren klase ertainaren eta altuaren disekzio koral ikaragarria egiten duen lana, nobela britainiar hemeretzigarrendarren ezkontzen eta ondareen ohiko topikoetatik abiatuta betiere. Oraintxe, behin baino gehiagotan hasi eta amaitu gabe utzi dudan Lev Tolstoi-ren Gerra eta bakearekin ari naiz. Guztiak, ohartuko zineten honezkero, zazpiehun orrialdetik gorako obrak.

Hots, nobelak, baina ez edozein nobela: itxialdi honetan irakurri dut, halaber, Ian McEwanen azkenekoa, Ni bezalako makinak, ukronia eraginkor bat, egilearengan ohikoa den bezala dilema moralak planteatzeko gaitasun nabarmena duena. Baina ez da gauza bera izan: nobela luze eta proteikoak izan dira hobekien egin didatenak konpainia, mundu propio oso bat sortzeko gaitasuna dutenak. Agian hori zelako haietan bilatzen nuena, une bitxi hauetan: bizitzaren “bikoizketa” bat, alegia. Laurence Cossé idazle frantsesak hitz hauek jartzen zituen Nobela ona bere lanean, aiton batek bere bilobari zuzentzen zizkion hitzetan, nobelaren generoaren garrantziaz gaztigatu nahi zuelarik hain justu:

“Guztia dauka bere baitan. (…) Nobeletan ez daude soilik ohiz kanpoko egoerak, hil edo biziko erabakiak, ataka handiak… Badaude, orobat, zailtasun arruntak, tentazioak, desengainu hutsalak. Eta, horri guztiarekiko erantzun bezala, giza jarrera guztiak, portaera guztiak, ederrenetatik hasita miserableenetaraino. Nobela bat irakurtzean, edozein, norberak galdetzen dio bere buruari: zer egingo nukeen nik? Horixe da galdetu behar diona bere buruari. Entzun ondo: bizitzen ikasteko modu bat da. Egongo dira helduak esango dizutenak ezetz, literatura ez dela bizitza, nobelek ez dutela ezer erakusten. Oker daude (…)”.

Nahiko ados nago dioenarekin, salbu eta “edozein” hori gehitzen duenean: ez, nobela guztiekin ez da hala gertatzen, ezta gutxiago ere. Cosséren lana bera, azalpen esanguratsu hori daraman arren, eta bere alibi metaliterarioa kontuan hartuta ere, edo horregatik hain zuzen –liburu denda bat zeinetan soilik nobela “bikainak” salduko baitziratekeen, literaturaren komertzializaziorako joera eragabeetatik miragarriki at–, oso ahula iruditu zitzaidan, salatzen duen kontsumo errazeko literatura light, adeitsu eta pretentsiodunaren eredu, paradoxikoki. Eta aipatu McEwanenak, askozaz ere hobea denak, ez banau guztiz asebete egunotan, frantsesarena are maskalagoa irudituko zitzaidakeen zirkunstantzia hauetan esku artean suertatu izan balitzait. Hori bai, McEwanen Hoben ordaina harrapatu izan banu, hots, honezkero irakurrita izango ez banu, balio izango zidakeela pentsatzen dut.

Benito Pérez Galdósek aldarrikatu zuen bezala: “Nobela bizitzaren irudia da, eta hura konposatzearen artea honetan datza: giza aiurriak, pasioak, ahuleziak, handia eta txikia, arimak eta fisonomiak, osatzen eta inguratzen gaituen espiritual eta fisiko guztia erreproduzitzean”. Nobela totala alegia. Halakoak izan dira, ohartu naizenez, egunotan nire gogoa bahitu dutenak.

(Eta, azken batean, nobela hitzaren etimologiak, literatur generoaren nobedadearekin zerikusia zuenak, Behe Erdi Aroaren amaieran zentzu horretan erabiltzen hasi zelarik, eta euskarazko “eleberri” ordain jatorrak ondo gordetzen duenak, zuzenean dago lotuta berritasunarekin, notiziarekin, aldatzen denarekin, ezberdina denarekin: justu pairatzen ari garen egunen –ustezko– monotoniaren aurkakoarekin alajaina).

Ez dut uste bulkada iraunkorra izango denik. Egoera berezia lehenago edo geroago amaituko delako: alerta egoera bertan behera geratzean, dena delako deseskalatze epeak direla medio, edo denboran luzatu eta luzatu egingo delako, “normaltasun berria”, hots, bizitza bera bihurtuz, lehen “kanpoan” genuena bezain konplexu eta betea. Orduan, imajinatzen dut, ipuinak –eta bestelako literatur lanak– lehen bezala funtzionatzen hasiko dira nire baitan.

Baina probisionaltasun geldo honek iraun bitartean, eman iezazkidazue nobelak. Hitzaren zentzu sakonenean, noski.

[Artikulu honen bertsio laburxeago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2020ko maiatzaren 9an].

Ipuinak aiztoak dira –metafora zaharrunoekin osatutako panfleto bat–

1.- Poesia, beste hark esaten zuen bezala, mailua bazen, ipuinak aiztoak direla aldarrikatu nahi dut. Poesiak errealitatea kolpatu dezake, ez naiz ni kontrakoa esaten ausartuko, baina fikziozko narrazioek, ondo egiten badute beren lana, erditik moz dezakete errealitate hori bera, edo, behintzat, albo batetik, azalaren –eta, batzuetan, are gantz ehunaren– azpian dagoena agerian utziz.

Dotoreagoa dena, maiz, mailu batek eragin ditzakeen koskorrak baino.

2.- Ipuinek, aizto eraginkorrenek bezala, ahoa eta bizkarra dituzte: bata zorroztua eta bestea kamutsa. Azken horretatik ibili behar du, onik eta osorik dagoela uste duela, irakurleak irakurraldian zehar. Baina ahoak uneren batean edo bestean ebaki behar du irakurlea, edo zartatu. Edo, gutxienez, zulatu, arinki bada er

Bestalde, existitzen direla jakinda ere, bi ahoko aiztoak, herri-jakinduriak aspaldi ebatzi bezala, ez dira batere gomendagarri. Belarra, Harkaitz Canorentzat aiztoa baino zorrotzagoa dena, halakoa da, bi ahokoa, eta ondorioz, ez bereziki baliagarria.

3.- Izan ere, ez al da izan, historikoki, ganibeta traidoreen arma kutuna? Ba ipuinak ere, ipuin izateko, traizio egin behar dizu irakurle gisa, moduren batean edo bestean.

Juan Kruz Igerabidek esan bezala, “saldukeriaren aiztoak zauritzen zaituelarik, ez da samurra gizaki zuhur gisa jokatzea”. Eta horixe du helburuetako bat literatura onak: irakurlea durduzatzea, lekuz kanporatzea, gizaki zuhur gisa aritzeari utz diezaion, irudimenean, eta une batez sikiera.

4.- Alde horretatik aiztoa ez da, ziurrenik, ezpata bezain arma noblea –noblea, edo nobela–. Baina berdin da hilgarria, eta, zalantzarik gabe, eramangarriagoa da.

Eta eramangarritasuna izan beharko litzateke, Italo Calvinok eta Enrique Vila-Matasek bide ezberdinetatik aspaldi aldarrikatu bezala, literaturaren tasun nagusienetako bat. Nobela batzuek –barkatu, ezpata batzuek esan nahi nuen– nekez betetzen duten zerbait, maiz.

5.- Bistan denez, mota diferenteetako aiztoak daude; zuen mahai-tresneria gure etxekoaren antzekoa bada, hots, garai eta jatorri askotariko trasteen sedimentazioaren ondorio, badakizue zertaz ari naizen. Jakingo duzuen bezala badagoela aizto mota bat apenas erabiltzen dena –gurina ogi txigortuan zabaltzeko ez bada–, eta, azkenean –halakoak sekula ez direlako galtzen–, sukaldeko ugariena bihurtzen dena: punta biribilduna, eta zerrarik apenas ez duena, hots, aizto izena ere merezi ez duena kasik; liburu dendetan ere horixe da, tamalez, joriena.

Saia zaitezte halako batekin ebakitzen, literarioki plazera  hartzen: triskantza ikaragarria izango da. Katharine Hepburnek behin esan zuen bezala, “aizto zorrotz batek du bizkorren ebakitzen, eta gutxien egiten du min”.

6.- Aizto motez ari garela: bisturia, funtsean, aizto bat da.

Eta, ados, egia da Flaubertek esan zuela “arima ezin dela bisturi batez aurkitu”. Baina hori da esan zuenean ez zelako, hemen bezala, metaforikoki aritu. Michael Ondaatjek, ordea, bide hori hartu zuen adierazi zuenean: “Idazleak luma erabiltzen du, bisturiaren edo sopletearen ordez”.

Luma. Bai, hori ere zaharkitu samar geratu da, aipu eta metafora gisa…

7.- Duela gutxi Sonia González idazleari irakurri diodan bezala –bere aitaren ikaskizun bat gogora ekarriz–, gizon bati labana sartu behar bazaio, ez da arma pelikuletan egiten duten moduan hartu behar, hau da, goitik apuntatzen eta parte zorrotza atzerantz: labanak zuzen hartu behar dira, zorrotza gorantz, atzetik apur bat ezkutaturik eta inpultsoa bilatuz, eta sabel partera zuzendu. Zeren eta, goitik eginez gero, edozeinentzat erraz izango bailitzateke labanaren ibilbidea gelditu eta eskutik kentzea.

Ipuinekin eta, oro har, literaturarekin, berdin gertatzen da aholkugarri: zorrotza gorantz, eta eskua –idazlearen eskua– beti atzean, ezkutuan eta ondo babestuta.

8.- Beste era batean esanda: fikzioa da gure ipuinen, gure aiztoen osagai nagusia.

Baina, betiere, egia dosi bat izan behar dute beren baitan, osagarri ñimiño eta bereizgarri bezala sikiera: Ramon Saizarbitoriak Gorde nazazu lurpeanen ezarri bezala, “erabiltzen jakinez gero, ez dago egia bezain ganibet zorrotzik”.

9.- Edonola ere, eta aurrekoarekin lotuta, aiztoa manejatzera doanak –idazleak– gehiago jakin behar du kontatzen duenaz –pertsonaiez, egoerez, aurrekariez eta ondorioez– ipuinean islatzen dena baino. Abraham Lincolnek argi utzi zuen: “Zortzi ordu badauzkat arbola mozteko, zazpi ordu emango ditut nire aiztoa zorrozten”.

Aurretiko lan hori egitea beharrezkoa den arren, ezin da dena erabili ipuinean. Horretarako daude nobelak, zeinetan araua kontrakoa izan baitaiteke lasai asko, hau da, beharrezkoa dena baino are gehiago kontatzea…

10.- Ipuin bilduma batzuk mahai tresneria txukun horietakoak bezalakoak dira, aurrezki kutxetan opari ematen zituzten belusezko kaxetan ondo ordenatuta datozenak, guztiz homogeneoak. Eta beste batzuk, ordea, suitzar laban baten antzekoak dira, erabilera anitzezko atal ezberdinez osaturikoak, edo, nahiago bada, gorago aipatu ditudan mahai tresnen sukaldeko ohiko tiraderak bezalakoak, jatorri, forma eta garai ezberdinetako aiztoz, koilarez, sardexkez eta bestelako trastez gainezka.

Nik mota horretako ipuin liburuak maite ditut, eta Sekula kontatu behar ez nizkizun gauzakek, zerbait izatekotan, suitzar laban horietako bat izan nahiko luke. Edo, ados –izan nadin metaforikoki lurtarrago–, tiradera nahaspilatsu bat.

 

[Testu honen zati batzuk Sekula kontatu behar ez nizkizun gauzak ipuin liburuaren Donostiako aurkezpenean irakurri eta komentatu nituen, 2018ko irailaren 11an, Ana Malagon eta Aitor Arregiren konpainia noblean. Idatzi ondoren bururatu zitzaidan –ziurrenik norbaiti ebatsi diodan, baina gogoan ez dudan– aforismo moduko hau: “Metafora literaturaren minbizia da“].

Ustezko nobela bat

Garazi Kamio, Orube abandonatuak, Elkar, 2014.

1. Gogoz ekin ninon liburua irakurtzeari, baina hasiera ez da bereziki esperantzagarria: liburu batek kontrazaletik bertatik “gezurra” esaten badizu, malo. Nahiz eta horretaz ez den irakurlea ohartzen orrialdeetan aurrera egin arte: orduan, uneren batean, atzera egin eta, badaezpada, atzeko testu publizitarioa berrirakurtzen du (bai, “eleberri” ipintzen du bertan, zalantzarik gabe), eta, bestalde, XIV. Agustin Zubikarai beka irabazitako lana dela gogoratzen du (hots, “nobelak sortzeko” beka bat, oinarrietan argi eta garbi azaltzen den bezala)(tira, agian ohituta egon beharko genuke honezkero, gogoan hartuta nola bihurtzen ziren haur eta gazte literaturako Jaka Beka batzuk, xirmi-xarmaz, helduentzako liburu, garai batean…). Kontua da Orube abandonatuak ez dela nobela bat, ipuin liburu bat baizik: hiru narrazio luze eta apurtuez osatua, ados, baina ipuin liburua (horretan bat nator Alex Gurrutxagaren kritikarekin). Egia da egilea saiatu dela hiru galtzaileen inguruko istorio hauek (oso arinki) lotzen, baina harreman horiek, nahiko zirkunstantzialak direnak, ez dira nahikoa (nire ustez) nobela batek eskatzen duen trinkotasun maila minimoari eusteko. Nobela batez ere arkitektura baldin bada (eleberrigile batzuek defendatzen duten bezala, ipuina arbuiatzeko hain zuzen ere), liburu honek huts egiten du alde horretatik, atalak zatitzea eta tartekatzea ez delako nahikoa nobela eraikitzeko; izan ere, zatiketa horietako batzuk nahiko arbitrarioak dira, ipuinak nobela bihurtzeko ahaleginak bultzatutakoak soilik, eta iruditzen zait ez dutela ondo funtzionatzen, segidan emanda etorriz gero ipuinek izan zezaketen indarraren zati bat higatzen dutelako, eta egilea behartzen dutelako elipsi batzuk ekiditera… eta elipsi gehixeago ondo etorriko litzaieke narrazio horiei, batzuetan: xeheegia suertatzen dira, azkenean. “Nobela” gisa planteatu izan ez balitz gertatuko ez litzaieken zerbait, susmatzen dut.

2. Esan bezala, hiru ipuin dauzkagu liburuan: Mariorena, Gerra Zibilaren ostean herrira (Andoainera) itzultzen den gizon presoarena (bertan beste gartzelaldi mota bat sufritzeko, gerrako galtzaileena alegia); Mirenena, 80ko hamarraldi amaierako neska heroinomanoa, etxean entzerratuta bizi dena umea aiton-amonekin utzi ondoren; eta Maiderrena, gure oraingo krisi ekonomiko garaietako emakume gazte-heldua, lana galdu, bere inguruari gertakaria ezkutatu eta prostituziora dedikatzen hasi dena. Ipuin bakoitza zortzi ataletan banatzen da, aipatu bezala tartekatuta aurkezten zaizkigunak: kronologia historikoari jarraiki, lehenengo Mariorenaren atal bat, ondoren Mirenenaren bat, eta azkenik Maiderrenaren bat, hogeita lau atal osatu arte. Hirurak nolabaiteko barne-erbestean bizi dira, eta hori da, izenen M hasiera letraz gain eta bizitokiari edo familia-lotura lausoez gain, hiru ipuinak harremanean jartzen dituen kontu nagusia (niri nobela osatzeko nahikoa iruditzen ez zaidana).

3. Egiazki, badago beste lotura bat hiru istorioen artean, eta da idazketa estiloarena: esaldi labur (batzuetan oso labur) eta sinkopatuez osatuta dago, nagusiki. Nago horrek kalte gehiago egiten diola liburuari, mesede baino, niri nekagarri samarra suertatu baitzait: irakurketan etengabe “gelditzera” behartzen zaituen baliabide bat da, eta horrek, ipuin bakoitzaren ildoaren apurketa etengabearekin batera, urrundu egin nau kontakizunetatik. Izan ere, ez dakit ze puntutaraino hurbilketa ezberdinak jorratu izan balitu (atal bat edo beste periodo luzeagoekin idatziz, adibidez, edo kontakizun guztietan hirugarren pertsona erabili beharrean bat edo bestean lehenengoa –edo bigarrena– baliatuz) liburuaren irakurketa nolabait arindu ahal izango zukeen. Eta, paradoxikoki, era horretan, estilo ariketa moduko horren/horien bitartez, agian nobela itxura handiagoa eman liburuari.

4. Eta pena da, zeren eta detaile ederrak ditu liburuak, Mirenek (bakarrik bizi den etxetik ahalik eta gutxien ateratzen saiatzen dena) bere osabarekin duen enkontru desatsegin bezain deserosoa bezala, urtezahar egunean taberna urrun batera hornigaiak erostera sartzean (Mirenena iruditzen zait, lortzen duen giroagatik eta tentsioagatik, ipuinik lortuena). Edo Maiderrek bere amarekin daukan maitasun-gorroto harreman gatazkatsua (bere etxean bizi bada ere, Maider egunero joaten da amaren etxera bazkaltzera). Hots, nik uste dut literaturgairik badagoela Orube abandonatuak honetan.

5. Baina “bainak” ugariagoak dira, tamalez. Puncha falta zaie istorioei, nire aburuz, eta ipuinak emateko modu zatikatuak ez du efektua lortzen laguntzen, kontrakoa baizik; are sorpresazko amaiera klasikoa gehien saiatzen duen ipuinean, Maiderrenean, hain suertatzen da behartua ezen sinesgaitza bihurtzen baita (alde horretatik, lortuagoa dago, bere xumetasunean, Mirenen ipuinarena). Guztien artean, edonola ere, Mariorena da, ziurrenik, narraziorik ahulena, eta are gehiago bere erreferentzia literarioak izan zitezkeen Alberto Méndezen Los girasoles ciegoseko narrazioekin (Anagrama, 2004) edo Jokin Muñozen “Mekanoa” ipuinarekin (Bizia lo, Alberdania, 2003) konparatzen badugu, honako honetan klixea interes askorik gabeko istorio baten garapenarekin konbinatzen baita. Eta klixea diot, besteak beste, kontzentrazio esparrutik atera berria den gizona nekez hartuko baitzuen emazteak hitz hauekin, Gerra Zibilaren ostekoetan: “Gauzak aldatu egin dira, Mario. Lotsa eta beldurra dago herrian. Ni ere beldur naiz. Ez dakigu nola hartuko zaituzten” (18 orr.). Hor, nik uste, ez dago garaikide bat hitz egiten, gaur egungo narratzaile batek baizik, atzera begirako analisi bat egiten (“Lotsa eta beldurra dago herrian”): detaile txikia irudi dezake, baina ipuina oinarritzen den topiko historikoen isla esanguratsua da eta, ni behintzat, ipuinetik atera ninduen zeharo; narratzaileak berak aipatu izan balu bekozkoa ilunduko zitzaidakeen, baina pertsonaietako baten ahotan… Badago beste topikorik liburuan, noski, Mireni heroinaren bertuteak goraipatzeko “Etengabe larrua jotzen ariko bazina da” esaten diotenean bezala (67 orr.), “Heroina larrua jotzea bezain gozoa zela / esaten zuen garai batean” uribetarrari erreferentzia egiten diona akaso (“Bisita”, Bitartean heldu eskutik, Susa, 2001), baina ez gerraosteko ipuinari kalte egiten diotenak bezalakoak.

6. Hau ez da, nire aldetik, inolako purismo historizistaren aldarrikapena; izan ere, nahiko ados nago Milan Kunderarekin: “errealitate historikoarekiko fideltasuna bigarren mailakoa da nobela baten balioari dagokionean. Nobelagilea ez da historialaria ezta profeta ere: existentziaren esploratzailea da”. Baina hain zuzen ere horregatik, existentziaren esploratzaile izateko agindu horregatik batez ere, saiatu beharko luke topikoetan eta klixetan ez erortzen.

7. Eskertzekoa da, hori bai, Castillo Suarezen hitzaurrea (“Iluntasunaren kolorea”), bere azken liburuetako edozeinetan ager zitekeen prosa poetikoko pasarte bat, liburuaren edukiaren spoilerrik ez egitea, azken aldi honetako beste batzuen hitzaurreek kontsiderazio handirik gabe egiten duten bezala.

 

Autoanalisia

[Xabier Mendiguren, Ibon Egaña eta Ramon Saizarbitoriarekin batera egin nuen Inon ez, inoiz ez liburuaren aurkezpenean irakurri nuen ipuin hau, Donostian, apirilaren 5ean. “Bonus track” moduko bat da, ez baita liburuan agertzen: ekitaldirako propio idatzi nuen].

 

AUTOANALISIA

Idazleak egin behar duena idaztea da, eta zure liburuez asko
hitz egin behar baldin baduzu, seinale zure liburuek ez dutela
zure ordez hitz egiten. Malo, beraz.

Rafael Chirbes

Bere obraren interpretazioak biziki kezkatzen zuen. Ez zuen nahasterik edo gaizki ulerturik eragin nahi, eta, horregatik, bere aurreneko nobela argitaratu zuelarik, egiten zizkioten elkarrizketa guztietan saiatu zen ahalik eta sakonen ematen haren esanahi ageriko zein ezkutuen gako guztiak.

Hala ere, kritikak iritsi zirenean –hamar bat, liburua argitaratu ondorengo asteetan–, harrigarria egin zitzaion zein ezberdinak izan zitezkeen interpretazioak, are zein okerrak, haietako batzuk behintzat. Gauzak horren argi uzten tematu zen arren.

Horregatik, bigarren nobela amaitu zuenean, ezberdin jokatzea erabaki zuen: aurkezpenetik bertatik guztiz gardena izan nahi zuen idatzi zuenari buruz, eta azalpen luze eta zehatzak eman zituen, bertaratutako kultur kazetariek gogoan zituzten xeheenak –eta baita astunenak ere–. Hori gutxi balitz, ondorengo egunetako elkarrizketetan, sakon eta zabal erantzuteaz gain, behin baino gehiagotan zuzendu zituen galdekatzailearen baieztapenak, badaezpada.

Argitaratu osteko asteetan, pixkanaka, kritikak iritsi ziren –zazpi, guztira–, eta haietako batzuetan, espero bezala, idazlearen interpretazioa gailentzen zen arren –ez beti, ordea, berak nahi izan zuen zehaztasunarekin–, bestelako norabideetatik abiatzen zirenek, harrigarriki, gehiengoa osatzen jarraitzen zuten.

Bere hirugarren nobelarekin antzera jokatzea erabaki zuen –lanaren autoanalisian zentratutako prentsaurrekoa, elkarrizketa argigarri eta xeheak, are zuzendariari eskutitzak kritikariren baten esanak ezeztatzea premiazkoa zenean–, baina, horretaz gain, hitz-oste mardul bat gehitu zion lanari, berrogei orrialdetakoa, non are garbiago utzi baitzituen fikzioaren zentzu ezkutuen zirrikituak.

Lanak jaso zituen bost iruzkinek, ordea, apenas egin zioten jaramonik eranskinari, eta kritikoetako batek, harrokeriaz, mesprezatu ere egiten zuen, “alferrikako luzakintzat” joz, eta nobelari interpretazio propio guztiz erratu bat emanez, gainera.

Hori dela eta, bere hurrengo eleberria –autoeditatua–, hitz-osteaz gain, aitzinsolasaz hornitu zuen. Hasieran beste idazle batzuei enkargatu zien sarrera moduko testu bat, baina haiek jaso, konforme egon ez, eta baztertzen zituen berehala, ondoren beste idazle bati eskatzeko. Azkenean sarrera ere berak erredaktatzea erabaki zuen.

Liburuak izan zituen hiru kritikek aipatu zuten, hutsik egin gabe –eta, neurri batean, burlaizez–, nobelak berak baino orrialde gehiago zituztela, elkarrekin, sarrerak eta post scriptumak. Eta haietako bik, gainera, ez zuten bat egiten idazlearen iritzi sakon eta dokumentatuarekin.

Ez zen bosgarren nobelarik izan. Horren ordez, idazleak berrehun eta hogeita hamabi orrialdeko ikerketa oso bat argitaratu zuen –Interneten deskargagarria, doan– bere hurrengo nobelari buruz, Nonahi, edonoiz izenburukoa, oraindik idazten hasi gabea.

Idazleak espero –eta desio– zuenaren kontra, liburu elektronikoak kritika bat izan zuen, sareratu eta bederatzi hilabetetara: han, lanaren oinarri epistemologikoei traizio eginez, ariketa metaliterarioaren ausardia laudatzen zen,  nola idazleak “fikzioaren inguruko analisia fikzio bihurtzen zuen, azken batean”.

Egileak ondo baino hobeto zekien hura ez zela bere lanaren zioa, inola ere ez, eta, nobela berriaren erredakzioa atzera alboratuz, kritika haren gezurtamena idazten hasi zen.

Hirurehun eta berrogeita hamar orrialde inguru dauzka, oraingoz, burututa.

_

(Argazkia Roberto Serranorena da).

“Inon ez, inoiz ez” liburuaren inguruko elkarrizketa

[Promozio kanpaina dela eta, Elkar aldizkariak elkarrizketa bat egin zidan, eta horren bertsio laburtu bat argitaratu da bere 35. zenbakian, 2014ko udaberrikoan alegia. Osorik dator POSTdata sailean, eta, orain, baita blog honetan ere].

Zure azken ipuin-liburuek (Biodiskografiak, Idazten ari dela idazten duen idazlea) bazuten halako batasun bat, gaiaren aldetik. Zer esango zenuke oraingo honetaz? Zertan da desberdina?

Zentzu batean ipuin bilduma “klasikoagoa” dela esango nuke: jatorri eta tankera ezberdinetako narrazioak elkartzen dituen ale bat. Ez dago ideia edo ildo nagusi bat, gai batzuk eta obsesio batzuk errepikatzen diren arren, ohikoa den bezala. Alde horretatik lotuago ikusten dut Gezurrak, gezurrak, gezurrak, La isla de los antropólogos edo Etorkizuna bezalako liburuekin; haien segida litzateke, neurri batean.

Tamainaz, baina, zure obra guztiko luzeena da, ezta?

Bai, hala da. Eta ipuin gehiago ziren proiektua lehenengo urratsak ematen hasi zenean, aurreneko entresakan: narrazio dezente utzi ditut bidean. Baina, hala eta guztiz ere, nahiko mardula geratu zait, hori ezin da ukatu…

Liburuak baditu hiru parte, eta eranskin bat. Komenta ditzagun banan-banan. Lehen partea eta hirugarrena geroko utzita, erdikoan (“Hemen, orain”) azken urteetako gure bilakaera politikoaren erretratu bat egin duzu, ezta?

Helburua hori da, nolabait, euskal gauzaren alderdi batzuen gorabehera zenbait islatzea, kronologikoki, 2006tik gaur egunera arte, hots, Etorkizuna liburuak utzi zuen unetik gutxi gorabehera. Nola-halako kronika hautsi bat. Ziurrenik hori da atalik arriskutsuena, ez gaiaren ikuspegitik, baizik eta liburuaren arkitekturaren aldetik, kronologiak agintzen duelako eta ez ipuinen artean sor daitezkeen loturak edo alternantziak: ez dago hainbeste pentsatuta irakurketaren ikuspuntutik, historiaren aldetik baizik. Hein batean, behintzat. Atal horrek, niri, hor erdian txertatuta, The Beach Boys-en edo The Who-ren mini-sinfoniak ekartzen dizkit gogora, haien diskoetan sartzen zituzten mugimendu ezberdinez osatutako suite modukoak, “A Quick One, While He’s Away” bezala adibidez. Aldeak alde, noski.

Ez dugu esango ekidistantzia bilatu duzunik, baina bai zure ironiaren dardoak norabide guztietara banatu dituzula.

Ez dakit. Ez dakit ezta ere horren liburu ironikoa den, bere osotasunean hartuta. Niri asko gustatu zitzaidan Bernardo Atxagak, aspaldi, eta ekidistantzia salaketa horiei aurre egiteko imajinatzen dut, eman zuen nolabaiteko erantzuna, Garziarena aldizkariko “Herio I versus Herio II” artikuluan, non esaten baitzuen “Bataren eta Biaren artean gaudenak ez gaude erdian, baizik eta leku guztietan”. Leku guztietan egotea, xede gisa, inpekablea iruditzen zait idazlearen zereginaren definizio gisa. Baina horretarako oso idazle ona izan behar duzu, eta, ziurrenik, gauzak oso argi eduki. Ez da hori nire kasua: adinean gora egin ahala gauzak gero eta lausoago ikusteko joera nagusitu zait; nire ikuspuntuak tinkoagoak ziren hogei edo hogeita bost urterekin, gaur baino. Alde horretatik, nire zalantzen eta ezjakintasunen katalogoa da gehiago atal hori, eta liburua oro har, ziurtasunena baino.

Garaiaren kronika egiteko tresna egokia da fikzioa? Zer lortzen du, gertakarien kontaketa hutsak lortzen ez duena?

Bueno, niri balio didana da, eta erabili ahal dudan baliabide bat da, nire memoria zein den eta jorratzen ditudan gaiei buruz zer galdera eta zer zalantza dauzkadan kontuan hartuta. Baina horrek ez du esan nahi bata ala bestea egokiagoak direnik. Gertakarien kontaketa hutsa, halakorik existitzen bada, edo historia, edo soziologia, edo kazetaritza, hobeto edo okerrago gauza daitezke, eta bikaintasun maila horretan datza helburua lortzen duten ala ez. Literaturan bezala, alegia. Baina ez dut ikusten bata bestearen gainetik: fikzioaren bidea eta kontakizun “errealarena” ezberdinak dira, arau ezberdinen arabera funtzionatzen dute, horixe da dena. Fikzioa egiara hurbiltzeko bide makurragoa izan daiteke, baina ondo egiten bada, irakurlearengan enpatia sortzeko botere gehiago izan dezake, akaso; David Foster Wallacek zioen mundu errealean denok sentitzen garela bakarrik, eta benetako enpatia ezinezkoa dela, baina fikziozko lan batek pertsonaien minarekin identifikatzeko aukera ematen badigu, agian pentsa genezakeela beste batzuk gurearekin identifikatu ahal izango direla. Hor egon daiteke, agian, kosketako bat. Baina ez nago guztiz seguru.

Lehen eta hirugarren partean, badira ipuin errealistak, fantastikoak, tonu batetik bestera egiten dutenak… Nola egin duzu ipuinen banaketa?

Nobelagintzaren inguruan beti egiten dira metaforak generoak eskatzen duen “arkitekturari” buruz, baina ipuingintzari dagokionean gutxi akordatzen dira liburu bat osatzeak eskatzen duela bere “Lego lana” ere, piezak ondo ahokatzeko alegia; duela gutxi Ana Malagonek gogorarazi zigun bere mikroipuinen liburuaren aurkezpenean, eta arrazoia duela uste dut. Izenburuaren elementuen arabera ordenatu ditut ipuinak, eta “Inon ez” multzoan sartu ditut batzuk, eta “Inoiz ez” multzoan gainontzekoak. Zer dela eta batzuk batean eta besteak bestean, nahi izanez gero, irakurleak erabaki beharko du; ez dut uste komenigarria denik idazleak guztia azaltzea, alde horretatik. Baina atal bakoitzaren barruan saiatu naiz ipuinek segida nolabait logiko bat izan dezaten, nire Ipuingintzaren dodekalogoan adierazi nuenaren ildotik: “Ipuina beti egongo da oreka zailean ipuin liburuaren baitan, independentismoaren eta federalismoaren artean alegia: hain da desiragarri irakurleak ipuina irakurri eta liburua ixtera behartzea (hari buruz hausnar dezan), nola ipuin horren irakurketak hurrengoa leitzera bultzatzea berehala, eta hurrengoa, eta hurrengoa, eta hurrengoa. Beraz, konfederalismoaren erdibidea hobesten dut: ipuin batek liburuko bat edo beste gehiago irakurtzera eraman beharko luke, baina ez hainbeste ere. Ipuina, Poek iradoki bezala, eserialdi batean irakurri beharko litzateke; ipuin liburua, aldiz, ez. Auskalo asmatu dudan, oraingoan. Edonola ere, eta zorionez, ordena eta atalak idazlearen bide-orria besterik ez dira, eta irakurleak autonomia osoa dauka nondik hasi eta nondik jarraitu erabakitzeko, linealki edo saltoka irakurri nahi duen, eta abar. Nobela bat irakurtzen duenean baino autonomia pixka bat gehiago, hain zuzen ere.

Fikziorako asmamen indartsua ageri duzu, liburuz liburu agortzen ez zaizuna. Bertsolarien hizkera erabiliz, istorioak “etorri” egiten zaizkizu, ala “ekarri” egin behar izaten dituzu?

Metaforekin arazoak izaten jarraitzen dut, bistan denez… Ez dut gehiegi sinesten “etorri” / “ekarri” ustezko dikotomia horretan. Ipuinak idatzi egin behar dira, ez dago besterik. Eta gero zuzendu egin behar dira, edo zakarrontzira bota. Eta guztiak leku beretik datoz: bizipenetatik, memoriatik, iristen zaizkizun besteen bizipenetatik eta oroitzapenetatik, eta beste arte-lanetatik, batez ere irakurtzen dituzunetatik. Horrela da nire kasuan, behintzat, eta, susmatzen dut, baita beste askorenean ere. Horretaz gain, denbora behar dela esango nuke. Ez bakarrik idazteko, baizik eta kontatu nahi duzunarekiko gutxieneko distantzia bat hartzeko, tarte bat; alde horretatik ez dut bat-batekotasunean gehiegi sinesten, bat-batekotasuna ez zait literarioegia iruditzen. Azkeneko urte honetan deskubritu dudan gauza bat, susmatzen nuena baina orain arte modu guztiz kontziente batean jakin ez dudana zera da, oso triste nagoenean ezin dudala idatzi. Tristezia horretaz idatzi nahi nuke, agian, baina ez badago distantzia minimo bat zaila egiten zait, are ezinezkoa. Literatura distantziaren artea da. Distantziarena, ezen ez hoztasunarena: ez da gauza bera, badaezpada diot.

Ipuinen artean ere egiten dituzu konexio sutilak: irakurle ohartuarentzako keinuak?

Bai, eta horrek ipuinen ordenean eta atalen arteko simetrietan eragina du. Baina ez dira irakurle “berezientzako” keinuak, edo ez dute asmo hori behintzat; lehen aipatzen nuen ipuin liburuaren arkitekturarekin daude lotuta. Edonola ere, normala iruditzen zait, ipuin bilduma osagarrien elkartze hutsetik haratago doan zerbait dela sinesten dudan neurrian…

Literatura eta musika izan baziren zure aurreko ipuin-liburuen gai zentralak, hemen ere badira bien printzak, ezta?

Argi dago bi horiek, joera metaliterarioa eta pop musikaren inguruko literatura, bi ildo garrantzitsu direla nire azkenaldiko ekoizpenean. “A-89, La Transeuropéenne” ipuina, adibidez, oso ondo egokituko litzaioke Biodiskografiak liburuari, baina ondoren idatzi nuen, Hala bazan ekimenerako (Gasteiz, 2013), eta, beraz, ezin sartu Biodiskografiaken, sartu ez nuen bezala aurretik idatzitako beste “biodiskografiaren” bat, aurreko libururen batean aurki daitekeena, Itzalak bilduman oker ez banago. Baina, aurreko liburu biak ez bezala, Inon ez, inoiz ez honen izpiritua askotarikoa denez, uste dut badutela lekurik bertan, eta ez dutela trabarik egiten.

Sortzaile ez ezik, kritikari gisa ere aritzen zara, zure Oharrak & Hondarrak blogean. Zeure liburuekin, kritiken zain zara? Beldurrez?

Interesez irakurtzen ditut, noski, baina ez garai bateko antsiarekin. Kritika literatur munduaren ezinbesteko aktorea da, eta normala da harekiko ardura; kritikei jaramonik egiten ez dietela dioten idazleei ez diet gehiegi sinesten. Eta kritikaren arbuio orokorra ere, horren ohikoa gure gremioan, ez zait oso bidezkoa iruditzen: arazoa kritikoak izan daitezke –une jakin batean idazten ari diren kritikoen bataz besteko kalitatea, alegia–, ez kritika bere osotasunean; egia da kritiko horien guztien artean liburua bere gogoetak botatzeko aitzakia soil gisa erabiltzen dutenen portzentajea oso handia bada, edo kritikak ad hominem –eta ad mulierem– egiten dutenena, ba jendeak mesfidantza har diezaiokeela kritikari oro har. Baina hori une jakin batzuetan baino ez da gertatzen. Dena den, hau ez da idazleoi egin behar zaigun galdera: bost axola egileok kritikarekin dugun harremana. Edo bost axola eman beharko luke, behintzat: kritikaren benetako helburua irakurlea izan beharko litzateke; liburuen gaineko irakurleen arteko eztabaidaren jarraipena edo abiapuntua beharko luke kritikak. Ez gehiago, baina ezta gutxiago ere.