Euskal literatura garaikidearen historian une bat egon zen zeinetan ematen baitzuen fantastikoak garrantzi berezia irabaziko zuela, gure letra berrituen osagarri ezinbesteko bihurtuko zela. Kafka, Calvino, Cortázar, Borges eta enparauen eskutik berrikuntza heldu zen, euskal ipuingintzara bereziki, eta generoaren aldaera desberdinen zaleok biziki poztu ginen Joseba Sarrionandiak, Bernardo Atxagak, Mayi Pelotek, Juan Garziak edo Karlos Linazasorok, besteak beste, egindako ekarpenekin, 1980-90 hamarraldien arteko buelta loriatsu hartan: euskal literaturak, azkenik –eta eskaintzaren aldetik bederen–, Munduko Letren Errepublikaren trena harrapatu zuenekoa.
Gero –zilegi bekit neurrigabeki sinplifikatzea– Carver iritsi zen eta ildo hori menostuta geratu zen gure literaturan: errealismoa nagusitu da, nabarmen, azken hamarraldi hauetako euskal unibertsoan –ingurukoetan bezala, bestalde: ez gara horren berezi eta orijinalak–. “Errealismoa”, fikzioaz ari garenean, beste konbentzio bat baino ez dela ahaztuta, “fantastikoa” bezain formulaikoa izan daitekeena. Hurrengo urratsa, zer esanik ez, “zintzotasun literarioaren” oldarrarena izan da, egotismoaren ordaina den auto-errealismoarena –autofikzioak ez ditu ia sekula elementu fantastikoak barneratzen–, eta are “ez fikzioa” delakorena. Baina horretaz hitz egin dut gehiagotan, eta ez dut hemen alamena ematen jarraitzeko asmorik –gaurkoz bederen–.
Horregatik guztiagatik bakarrik oso seinale ona iruditu zitzaidan Urt Zubiaurreren lehenengo ipuin liburuaren kaleratzea, Izenik gabeko lurrak (Erein, 2016); lan bat, tamalez, oihartzun berezirik gabe pasatu zena gure kulturaren erakusleihoetatik –hots, ohikoa dena baino oihartzun txikiagoarekin–. Opera prima gehienei dagozkien gorabeherak alde batera utzita, aire freskoaren arnasaldi bat iruditu zitzaidan –ados: barka metaforagatik– egileak bertan darabilen fantastikorako hurbilketa, kontzientea, eraginkorra, lotsarik gabekoa, klasikoa bezain berritua: fantastikoa ez da, generoko idazle onengan bezala Zubiaurrerengan, errealitatetik eskapo egiteko bide bat, egiari –batzuetan egia sakonei– tamaina hartzeko beste modu bat baizik. “Bakardadea”, “Zoroarena” eta “Zama” bezalako narrazioak irakurtzea besterik ez dago horretaz jabetzeko.
Antzeko zerbait gertatu zitzaidan Pasazaite argitaletxeak egiten dizkigun opari eder horietako batekin: Hassan Blasin-en Kristo irakiarra bildumaz ari naiz (2017). Ekialde Hurbileko egoera belikoa hain da lazgarria ezen ematen baitu, hala ipuin horietan nola gaztelaniaz aurki daitekeen El loco de la plaza Libertad liburukoetan (Galaxia Gutenberg, 2015), fantastikoaren erabilerara baino ezin duela jo jazotakoa minimoki ulergarria egin dakion idazleari –eta baita irakurleari ere–. Blasinek berak iradokitzen du, elkarrizketa batzuetan, Irakeko gerra eta gerraostea amesgaizto bat izan direla, eta, beraz, amesgaiztoetako elementuekin baino ezin direla kontatu; naturaz gaindiko –edo azpiko– xehetasunek eragin ohi duten disonantziek beste dimentsio bat hartzen dute izugarrikeria haien guztien erdian. Izugarrikeria batzuk, bide batez esanda, ez direnak mugatzen gerra “urrun” haietara: gure Europa gotorlekura sartzen saiatzen diren errefuxiatuen istorioak ere elementu fantastiko esanguratsuez zipriztinduta ageri dira –Blasin berak, egun Finlandian bizi denak, Turkiako eta Bulgariako mugetan barna egin behar izan zuen, luze, ibilbide klandestino eta, gu europarrontzat, ezin lotsagarriago hori–.
Julio Cortázarrek Berkeleyko Kaliforniako Unibertsitateko ikasleei 1980. urtean eman zizkien eskoletan esan zuen bezala: “Nik maite dudan fantasia, fantastikoa, imajinagarria, zeinarekin neure obra egiten saiatu bainaiz, inguratzen gaituen errealitate hori argiago eta indartsuago proiektatzeko balio duen guztia da, funtsean”.
[Artikulu honen bertsio laburxeago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen 2018ko apirilaren 28an].
Oharrak & Hondarrak 