Noizbait izan dut ausardia aldarrikatzeko Gauzaren –«euskal gatazka» delakoaren– literaturaren alorreko produkzioan ez dakidala ETA indarrean zegoenean baino lan hobeak idatzi eta argitaratuko ote diren, etorkizunean. Azken batean, maisulanen sorkuntza ausazko kontu bat da, zoriarekin lotuta dago, eta nahiz eta ildo horretako lanen ekoizpena handitu ETA osteko –eta Patria osteko– aroan, eta, ondorioz, obren ugaltzearen ugaltze hutsez kalitatearen hazkunde estatistiko bat espero izatekoa den, horrek ez duela ziurtatzen etorriko dena orain artekoa baino ezin ihartuzkoagoa suertatuko denik, maila literarioan. Edonola ere, zehazten nuen, hori hala litzateke fikzioari buruz ari bagara. Eta gehitzen nuen biolentzia politikoa itzali osteko literaturaren ekarpen nabarmenena, ziurrenik, testigantzaren eta memoriaren aldetik etorriko zela, hots, ez-fikziozko literaturatik: denbora-perspektiba laburregiak, beldurrak eta ezin kontatu izanak duela gutxira arte isildutako ahotsen eta istorioen plazaratzetik alegia.
Eta ari dira, tantaka, halako lanak iristen, «kontakizun» dontsuaren sare askotarikoa osatzen lagunduko digutenak. Horien artean batek interes berezia piztu zidan: Karlos Gorrindo idazle eta etakide ohiaren Funanbulistaren beldurra kronika (Erein, 2020; Joseba Sarrionandiaren hitzaurre eta guzti, alajaina). Gorrindo armak Trantsizioaren hasieran, 1970eko hamarraldiaren hondarrean hartu zituenetakoa izan zen, ETA militarraren eta politiko-militarraren arteko zatiketa bere gorenean zegoenean eta «berunezko urteak» ate joka zetozenean. Lehenengo taldekoa zen Gorrindo, eta 1979an atxilotua izan ondorengo hamasei kartzela-urte luzeen kontakizuna da, batik bat, liburua, Puerto eta Herrerako kartzeletako borroka-egunetatik, dispertsioaren garaira artekoak. Erakundearekiko gero eta zalantzatiagoa agertu eta, une batetik aurrera, bergizarteratzea onartu zuen militanteetako bat izan zen Gorrindo –1996an eman zioten hirugarren gradua–, eta, hori dela eta, EPPKtik egotzia izan zen. Horren guztiaren inguruko narrazioa eta hausnarketa aurkituko nuelakoan, esan bezala, jakin-minez heldu nion liburuari
Eta ezin da ukatu baduela interesa bertan marrazten den oinarrizko militante-ekintzailearen irudiak –marxismoak eta analisi teorikoek baino eskubide nazionalen aldarriak hauspotutako gazte batenak–, kartzelaldi gogorraren kronikak berak, eta erakundearekiko desenkanturako bidearen deskribapenak –eta ETAren zuzendaritzak zein modu txarrean erreakzionatu zuen ondoriozko jarrera kritikoaren aurrean–.
Baina, ai, Funanbulistaren beldurra ez da liburu on bat, eta, tamalez, eskaini dezakeen informazioaren interesa lausotu egiten du egilearen bizipenen eta ildo historikoaren arteko uztarketa ez bereziki argi batek, eta, batez ere, estilo gura demasezkoak: klixe literarioen gehiegizko erabilerak, metafora hanpatuek, bridatu gabeko sentimentalismoak, erredundantziarako joera duten anaforek… Liburuaren irakurgaitasunean traba egiteraino, nire kasuan bederen.
Kronika, autobiografia edota memoria landu nahi luketen liburu bat baino gehiagotan aurkitzen diren oztopoak, esango nuke. Niri gertatu zitzaidan, adibidez, Maite Pagazaurtunduaren Los Pagaza. Historia de una familia vasca leitzean (Ediciones Temas de Hoy, 2004), ETAk egilearen neba Joxeba 2003. urtean erail ondoren idatzia eta, Gorrindorena baino areago, antolaera bereziki aldrebes batek zamatzen duena, marko erretorikoen nahastekak –kronika historikoarena, familia-memoriarena, manifestu politikora jotzeko bulkadarena…– eta, berriz ere, ustezko gorentasun literarioa iristeko gogoak bezainbeste –azken hori, purpurarako jitea duen prosa batekin, hain zuzen ere, Gorrindoren liburuaren kasuan bezala–.
Edo, oso bestelako lan bat aipatzearren, Mikel Sotoren Suak pizten direnean liburuarekin (Elkar 2020), egileak bizi izandako kartzelaldi eta, batik bat, kale borroka urteen kontakizuna egiten duena poesia bide bezala erabiliz. Eta bertan poema eder batzuk aurki daitezkeela aitortzen dudan arren –“Oreinak” izenekoa, esaterako–, liburuak ez nau literarioki konbentzitu, ezta memoria-ariketa gisa ere, egileak azken horri ezarri nahi izan dion armazoi poetikoak, epikotasunaren eta ariketa nostalgikoaren artekoa gehienetan, zamatu egin didalako testigantzaren aldearen jasoera. Hori, alde batera utzita poemak eraikitzeko erabiltzen dituen marko liriko ezberdinek –arestiarrak, atxagatarrak, sarrionandiarrak, montoiatarrak, caniarrak…– piezen eraikuntzan daukaten gehiegizko pisua, egilearen berezko balizko ahotsa itotzeraino.
Beste era batean esanda: zer gertatzen da testigantzari, memoriari esleitutako «literaturak» huts egiten duenean? Galtzen al du balioa? Irakurle honen kasuan, behintzat, bai. Badakit heresia irudituko zaiola askori, oso liburu laudatua delako –horregatik irakurri nuen nik itxaropen handiz, hain justu–, baina horixe bera izan zen nik Ion Arretxe zenaren Intxaurrondo. La sombra del nogal torturaren inguruko testigantza lazgarriarekin izan nuen arazo nagusia (El Garaje, 2015): liburuari darion estilo-nahikari gehiegizkoa –Josu Zabaletak berriki euskaratu duenez, Erein argitaletxeren eskutik, bigarren aukera bat emango diot akaso, itzulpenaren alkimiak, batzuetan, mota honetako liburuak hobetzen dituela ohartu naizelako…–.
Eta horren harira bi kontu etortzen zaizkit burura. Alde batetik, soiltasunak daukan garrantzia, memoriaren gaia lantzeko orduan. Primo Levi-ren Hau gizona bada (1947) famatua hizpidera ekartzea izango litzateke adibiderik errazena, pixka bat tranpa egitea izango ez balitz, soiltasunez landutako estilo hori lortzea ez dagoelako edonoren eskuetan –haren lehenengo liburua izan bazen ere, Auschwitzen igarotako denboraren testigantza emateko beharrak akuilatuta lan hura idazteari ekin zionerako Levi bazen, isilpean bazen ere, idazle bat, handik urte batzuetara plazaratutako Sistema periodikoa ipuin liburuan argi geratzen den bezala–. Ez, adibide hurbilago bat eman nahiko nuke, nazien kontzentrazio- eta suntsipen-esparruen alorraren testimoniozko literaturatik mugitu gabe: Etxahun Galparsororen Bilbao en Mauthausen (Crítica, 2020), zeinetan historialari donostiarrak bere osaba zaharraren Lager-eko oroitzapenak bildu baitzituen –ordu luzeetako grabazio-saioen fruitu–, testuinguru historikoaren berreraikuntza zehatzekin tartekatuz –hura izan zen, transkripzioarekin eta aukeraketa lanarekin, Galparsororen ekarpen nagusia–, erakuskeria erretorikorik egin gabe hain zuzen ere.
Gogora datorkidan bigarren kontuak fikzioaren balioarekin dauka zer ikusia. Eta da ohartu naizela gehiago ikasi nuela etakide baten espetxealdiari buruz Ruben Sanchez Bakaikoaren Hondarrak nobelako Xabier Sanz Xurio Tupa pertsonaiaren bitartez (Txalaparta, 2019), Gorrindoren benetako kartzela-memoriei esker baino –aldeak alde, hots, ETAren belaunaldi ezberdinetako kideak direla kontuan hartuta betiere: Gorrindo, esan bezala, 1970eko hamarraldiaren amaierakoa, eta fikziozko Tupa, gehiago 1980 hamarraldikoa; edonola ere, Sanchezek, fikzionatu arren, ikerketa lan serio batean oinarritu zuen bere pertsonaiaren eraikuntza–. Alde horretatik, kurioski, Maite Pagazaurtunduaren El viudo sensible y otros secretos fikzioen bilduma (Seix Barral, 2005: ipuin asko euskal gatazkaren ingurukoak dira), asebetegarria suertatu ez bazitzaidan ere, hobetzat jotzen dut, ikuspuntu literariotik, huts egindako Los Pagaza «kronika» baino…
Gorago esan dudan bezala, ezerk ez digu ziurtatzen Gizona bere bakardadean, Bizia lo edo Martuteneren maila gaindituko duten lanak sortuko direnik aurrerantzean. Baina Gauzaren inguruko fikzioa idazten jarraituko da, eta horrek bere balioa izango du oraindik ere. Agian ez testigantzek eta oroitzapenek bezainbeste, «Kontakizunaren» berreraikuntzarako premiazkoak izaten jarraituko dutenak inolako zalantzarik gabe. Baina bere lekutxoa ondo gordez, betiere.
[Artikulu honen bertsio laburrago bat Ortzadar gehigarrian argitaratu zen, 2021eko apirilaren 2an, “Zortzi karnaba” izenburupean, aldizkariaren akatsa izan zena, ez baitzegokion batere, bistan denez]
Oharrak & Hondarrak 